Այրարատ

39. ՉԱԼՏԸՐԱՆ. ԽԱՆՏՈՒՏԻ ՁՈՐ. ԹԱԹԼՈՅ ՎԱՆՔ. ՎԻՇԱՊԱՁՈՐ

Սեփական վիճակ Կաղզուանայ որ Չալտըրան կոչի, կայ ՚ի հարաւային եւ յաջ կողմն Երասխայ, որ պատի զնովաւ աղեղնաձեւ, որպէս ՚ի հարաւոյ ` լերինք անջրպետք նորին եւ Եփրատայ, հասարակօրէն Աղրի տաղ եւ Շաղին տաղ ( ըստ Ապիխայ ) կոչեցեալք, իսկ առանձնակի արեւմտագոյնն եւ սահմանածայր ` Պօզտաղ. յԵլ. նորա Հինտոյ, եւ հարաւախառն ` խրթնատեսիլն Մամաքար, եւ յարեւելեան սահմանածագն ` բնիկ Աղրի լ. 2760 Չ. ՚ի միջակողմն ` ՚ի հիւսիսոյ Հինտոյ ` Ընկուզուտ լ. եւ ՚ի Հս. նորին յայնմ կողման գետոյն Կաղզուանայ ` ա ' յլ լեառն, յորում եւ անցք բարձր 2900 Չ. եւ այլ խուռն լերինք ափափայք եւ քարաբլուրք ` որք զանձկավայր գաւառն հատակտուր առնեն ՚ի ձորակս ձորակս, երագահոս եւ կարկաջասահ գետակօք աւելի քան զտասն, եւ ամենեքին ժիրաժիր թափին ՚ի ծոց ժրագունի մօր Երասխեայ, ( որոյ հուն աստանօր իբր 60 Չ. լայն է եւ աւազուտ ), եւ զուարթացուցանեն զհովիտսն, այգեւէտս եւ պտղաբերս յոյժ յարդարելով, միանգամայն եւ վայելչատեսիլս ՚ի միջի ահաւոր եւ անդեդեդ կերպարանաց լերանց եւ ժայռից, դժնդակագունից ձեւով եւ կերպարանօք քան զյոլովս ՚ի  դժնեայ լերանց աշխարհիս մերոյ. յորում չիք թերեւս վիճակ այսպէս սահմանափակ ` ուր արհաւիրք եւ գեղեցկութիւնք վայրի մրցիցին ընդ միմեանս, եւ ուր յապառաժուտ ձորահովտաց այնքան անուշահամ ազգ ազգ պտղոց առատապէս ընծայիցին, ծիրանն, դեղձն, խնձորն, տանձ, յունապ, եւ այլն, հանդերձ այգեօք, յորոց մասնաւորի եւ լիանան մերձակայ մեծամեծ գաւառքն անպտուղք ` Բասեն, Վանանդ եւ Շիրակ: - Լեռնակողմն Կէչուանայ ցուցանէ հրաբղխեայ երեւոյթս եւ նիւթս. իսկ ՚ի Կաղզուան յաճախագոյն երեւի կրայինն եւ կաւուտ կազմած գորշագոյն, սպիտականիշ երակօք, յորս նշմարին բեկորք բրածոյ խեցեմորթից: Են եւ երկու Աղահանք ՚ի վիճակիս, մին ` ժամաւ եւ կիսով հեռի յաւանէն, որպէս թուի նման մերձաւորին Կողբայ, թէպէտ ոչ մեծութեամբնի, ուստի եւ հանեն ցարդ աղ առատ:

Յարեւմտակողմն վիճակին է Խանտուտի ձորն, գետակաւն ` որ թուի ելանել ՚ի Չուգուր-չամ լճակէ փոքուէ: Գիւղն Խանտուտ մերձ է ՚ի խառնուրդս նորին յԵրասխ, հանդէպ Շամի գեղջ Կէչուանայ. յիշի եւ բերդ նորին, եւ ամենայնն, ըստ աւանդութեան, յանուն դստեր թագաւորի միոյ Հայոց աստ բնակեցելոյ, զորմէ հանգոյն դիպաց Տիգրանուհւոյ վիպէին ծերունիք կողմանցն:

Նշանաւոր եւս ՚ի համօրէն գաւառին Գաբեղենից եւ Կաղզուանայ ` է մերձաւորն արեւելեան ձորահովիտն, վասն հին ճգնարանացն վարդապետարանի որ ՚ի Ե դարէ հետէ ցամս հազար հռչակեցան ՚ի Հայս, եւ ցարդ իսկ թէպէտ ամայացեալք ` տակաւին ուխտատեղիք են սրբազանեալք, յանուն սրբոցն Թաթլոյ եւ Վարոսի, զորս առնէ եկեղեցիս Հայոց. եղբարք գոլով հարազատք, ծննդեամբ ՚ի Բղբուջ գեղջէ, ( զորոյ դիրս փափագելի է գտանել ), աշակերտք Սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, աշակերտակիցք Թարգմանչաց եւ վաստակակիցք. այլ եւ ըստ կենսագրի նոցին, վեհագոյն բնաւից գտեալ Թաթլոյ, եւ « փոխանորդ վարդապետութեամբ սրբոյն Մեսրովպայ եւ Ղեւոնդի »… եւ առաւել քան զսոսա իսկ: Ի յեղափոխութեան եւ ՚ի վրդովման աշխարհիս ` յետ նահատակութեան Վարդանանց, եւ ցրուելոյ եւ թաքչելոյ Թարգմանչացն այսր անդր, խնդրեաց եւ Անտոն-Թաթուլ ինքեան վայր անքոյթ, եւ զհետ իւր ձգեալ զկրսեր եղբայրն Վարոս ` եբեր յանմարդաձայն եւ ՚ի խոժոռագեղ ափափայս խորաձորոցս այսոցիկ, զորս եւ հին վկայագիրք եւ արդի տեսողք տեղաքնինք ` միաբան նկարագրեն սոսկալով իմն ՚ի դրից վայրացն, ՚ի վաղուց իսկ հռչակելոց այնպիսիս լինել, եւ որջս օձից եւ գազանաց. վասն այնորիկ եւ ձորակն կոչէր Վիշապաձոր, եւ ափունքն Գազանածակք. աստանօր ՚ի մէջ անհուն քարանձաւաց, վկայեն Յայսմաւուրք, յորում ազգի ազգի գազանք եւ վիշապք որջացեալ էին, որք հալածեցան անտի աղօթիւք սրբոցն … կեցեալ ժամանակս ինչ միաբան … Վարոս ` որոշեալ ՚ի Թաթլոյ բնակէր ՚ի զատ … զի սփոփանքն ՚ի միմեանց հատցին, եւ յԱստուծոյ լիցին մխիթարեալք միշտ … Եւ ապա յետոյ յայտնեցաւ յորսորդաց սուրբն Թաթուլ. եւ համբաւն հռչակեալ ընդ գաւառս աշխարհին … վաղվաղակի հիմնարկեալ շինեցին եկեղեցի ( յանուն Սրբոյն Գրիգորի ), եւ խուցս ճգնաւորաց պատշաճաբար, եւ արարին վանս միաբանակեցաց, որ մինչեւ ցայսօր կոչի Թաթլոյ վանք »: Յանուն նորին կոչէր եւ աղբիւր մի բղխեալ ՚ի քարանձաւացն, ուր յամառային ժամանակին ճգնէին եղբարքն երկոքին, « եւ ըստ խստութեան ձմերայնոյն ` ՚ի խորաձորս իջանէին », ըստ հին պատմչին: « Եւ ոմն յեղբարցն … որոյ անուն էր Թովմաս ` նա լինէր հետեւող մեծին Թաթլոյ կարգաց եւ կրօնից խստամբերութեան, եւ … սուրբն Թաթուլ հաստատեաց զնա առաջնորդ վանացն ՚ի տեղի իւր. եւ ինքն գնաց ՚ի տեղին ` զոր Մայրաձոր կոչեն, եւ անդ որպէս զանմարմին զառանձնական հանդէսն իւր կատարէծ. եւ հասեալ ՚ի բարիոք ծերութիւն ` փոխեցաւ յաշխարհէս ՚ի նոյն մենարանին Մայրաձորոյ. եւ անտի բարձեալ զսուրբ մարմին երանելւոյն, եւ տարեալ ՚ի վանսն ` հանգուցին ըստ արժանեացն մեծաւ պատուով ». առ որով հանգուցաւ յետոյ եւ Թովմաս: Պատմիչ վարուց Սրբոյն ` Մայրաձոր գրէ զտեղի ճըգնարանին, որ լռեալ արդ ՚ի հայերէն կոչմանէ ` յայտ լինի վերոյիշեալ թուրք կոչմամբն Չուքուր-չամ, զի զնոյն բան նշանակէ, ՚ի գլուխ Խանտուտ ձորագետոյ: Ի հռչակել հանգստեան Ս. Թաթլոյ, « Աշխարհն ամենայն գային ( ասէ հին պատմիչն ), ՚ի հանդիպումն սուրբ նշխարացն. եկն ( եւ ) Վարազդ-տիրոց իշխանն Բագրեւանդեայ եւ Արշարունեաց, մեծ տօնախմբութիւն կատարեաց. առատաձեռն ողորմութեամբ մխիթարէր զաղքատս. եւ զԲողբոջ ` ծննդեան գեօղ Սրբոյն ` տայր ՚ի վանսն հաստատուն կտակով. եւ եդեալ զկտակն ՚ի վերայ տապանի Սրբոյն ` ասէր. Սուրբ ճգնաւոր, մի թողուր զանարժանս յօգնականութենէ քումէ. եւ զքո հայրենի գեօղս ` քեզ եմ աւանդեալ. եթէ ոք հակառակ կոյցէ ` դու լեր վրիժահան »:

Իսկ տեղի ճգնութեան Ս. Վարոսի էր ՚ի լերանցամէջս զանխուլս. « յանապատն որ կոչի Դից մայրի, ( զի ) սովորութիւն էր ` զամենայն որ լաւագոյն լինէր ` Դիցն անուանէին, անապատն կարի պատշաճագոյն եւ վայելուչ, ինքնապարիսպ, եւ ծառատունկ բազում եւ բանջարք պաիտանիք »: Աստ վախճանեցաւ Վարոս ` անծանոթաբար, եւ գտաւ յորսորդաց, որոց « իջեալ ՚ի Բնաձորն, տեսին տեղի պատշաճ, քար փոքրիկ ՚ի վերայ Աղբերն. անդ եդին ՚ի հանգստի, եւ անուանեցին զնա Գտուկ, ոչ գիտելով եթէ Վարոս է եղբայր Թաթլոյ սրբոյն Աստուծոյ: Ապա Դաւիթ իշխան Կամսարական շինէ զտեղին, անուանելով զնա Գտկոյ Վանք. եւ զՀեզ գիւղ ՚ի Բագրեւանդայ ` հաստատուն գրով տայ ՚ի վանքն, եւ ՚ի Հորզեաց (?) հարիւր կայթ հաց եւ հազար փաս գինի »: - Յետ այլոց ոմանց ` առաջնորդ Թաթլոյ վանաց եկաց Յովհաննէս ՚ի Գաբեղենից, որ ապա ընտրեալ ՚ի կաթողիկոսութիւն ` առաւել գութ ունէր առ սուրբ տեղիսն. եկեալ շինէր զտեղին վայելուչ յօրինուածով. պատուական եւ պայծառ զարդուք զարդարէր զեկեղեցին, եւ զգեօղն որ կոչի Տղմակս, ստացաւ արծաթոյ. եւ ետ ՚ի սուրբ տեղիսն. եւ շինէր հիւրանոցս ՚ի վերայ գետոյն Երասխայ, եւ կարգէր դարմանս տուրս աղքատաց, եւ քահանայ մի եւ երկու եղբայր երթային ՚ի սպասաւորութիւն հիւրանոցին ` միաշաբաթէ ՚ի միաշաբաթ. եւ զԳաբեղենից  զտէրունական աւանդն ` հրամայեաց ՚ի սուրբ տեղիսն »:

- Տէրունական աւանդդ անշուշտ տուրք գաւառին են յաթոռն հայրապետական: Յաւելին եւ իշխանք Բագրեւանդայ եւ Բագրատունեաց ՚ի ռոճիկ եւ՚ի հասոյթ վանացն. ոմն շինեալ հիւրանոց մի եւ անուանեալ Այգի, յոր ուխտեցին տալ ամ յամէ Կաղզուանեցիք ` հարիւր վեցկի եւ երկերիւր այր, եւ այլք ` յիսուն վեցկի եւ հարիւր այր. եւ ոմն ետ զԾանօտկոյս գեօղ կամ ագարակ ` հաստատուն վճռոյ գրով: