Այրարատ

40. ՎԱՐԴԻՀԵՐ. ՎԱՆԿՈՅՔ

Վարդիհէր, հռչակեալն բարգաւաճութեամբ ` ոչ միայն հրահանգօք կրօնաւորական կարգաց, այլ եւ գիտութեանց, իբր մղոնաւ կամ կիսաժամաւ ՚ի հարաւոյ կայ Վիշապաձորոյ քարանձաւացն, զորս այսպէս տեղագրէ մերս Հ. Իերսէս Սարգիսեան ` միակ ծանօթ մեզ քըննող վայրացն. « Չորից ժամուց ճանապարհաւ հեռի է ՚ի Կաղզուանայ, ճանապարհ ունելով առ ՚ի կողաց ափափայ լերանց ՚ի ձախմէ, եւ յաջմէ ` խորանդունդ դարափոսս ահագնատեսիլս. եւ ՚ի սպառուածի լերանցդ ` ուր աղեղնաձեւ խոտորին յաջկոյս ` ՚ի լերանցամէջս խոտորմանն ՚ի վերայ լեռնադաշտակի միոջ տեսանի Վարդիհերն կոչեցեալ տեղի: Եկեղեցին միջակ մեծութեամբ եւ անշուք եւ վարկպարազի որմովք եւ անյարկ եւս ` յայտնի ցուցանէ թէ նշխար մի ՚ի նախնի շինուածոց չէ մնացեալ ՚ի տեղւոջն, թէ եւ հիմնեալ եւ նորոգեալ ընդ ժամանակս ժամանակս. այլ ուխտաւորաց բազմութիւն ` ոչ առ շքոյ ինչ շինուածոյն կամ վայրացն գեղեցկութեան խուռնընթաց դիմեն անդր, առաւելապէս յաւուր Վարագայ խաչին, այլ զի Թաթլոյ եւ Վարոսի գերեզմանք ՚ի նմին եկեղեցւոջ կան. առաջնոյն ` յահեկում աւանդատանն, եւ երկրորդին ՚ի նոյն կողմն առ որմով եկեղեցւոյն. շիրիմք նոցա ՚ի հատակոտոր անշուք քարանց առ միմեանս եղեալք, կամ ամբողջ լինելով նախ եւ ժամանակաց երկարութեամբ եւ կամ ՚ի բըռնութենէ խորտակեալք, եւ կան մնան այնպէս յանփութութենէ մարդկան: Առընթեր եկեղեցւոյդ յարեւելից քարակոյտ մի կայ, զոր Արջու գերեզման կոչեն, իբրու զի գազանդ ՚ի կենդանութեան ծառայէր անդ մինչդեռ չէն էր տեղին: Իսկ բնակարանք ուխտաւորաց կամ թէ ասել բուն մենաստանն ` յայլում բլրակի է քարընկէցիւ միով բացատ յեկեղեցւոյն, անյարկ առ հասարաւկեւ ՚ի նմին անշքութեան վասնորոյ ընդ ուխտաւորաց գնան քահանայք պաշտօն կատարել եւ դառնան: Յառաջ քան զյարձակել Ռուսաց չէն էր Վարդիհէր, զի յանդադար երթեւեկութենէ ուխտաւորաց ` եւս եւ ՚ի հեռաւոր տեղեաց ` չպակասէին երբէք երբէք եւ աշխատասէր անձինք ՚ի վարդապետաց ջան դնել եւ ՚ի շինութեան պահել զտեղին, եւ վանական առաջնորդութեամբ հսկել անդէն, ոչ ինչ փոյթ կալեալ զանմարդի վայրենութենէ տեղեացն. սակայն ընդ գաղթականի ազգիս ` դատարկացեալ յամենայնէ անապատացաւ:

Հնգիւք վայրկենիւք հեռի ընդ մէջ դժուարակոխ ապառաժից է քարանձաւ փոքր ` տեղի ճգնութեան Սրբոցն, որոյ անձկութիւնն տանի ոգիս երիս կամ չորս, եւ ՚ի կողմանէ այրիդ այլ վիմափոր տեղի ՚ի նմին ապառաժի եւ փոքր քան զմիւսն, յորում կայ անսպառ ջուր ցուրտ: Ի վերայ ապառաժիդ է գերեզման ` Հարսին եւ տալոջ կոչեցեալ զորոց զրուցեն մահ խնդրեալ յԱստուծոյ ` առ տեղեացն ջերմեռանդութեան եւ աւանդեալ զոգիս իւրեանց եւ թաղեալ անդէն. Ի վերայ բարձր եւ դժուարամերձ լերանց որ հանդէպ է քարանձաւացն, գոյ գերեզման Մամասայ միայնակեցի:

Ձորամէջ կամ դարափոս վայրքն որ անընդմիջաբար զառաջեաւ կան Վարդիհէրայ, Վիշապաձոր կոչին մինչեւ ցայսօր. իբր զի օձից բազմութիւն եղեալ անդէն ՚ի հնումն, անհետ լինին ապա աղօթիւք Սրբոցս ` ըստ վկայելոյ գրոց:

Են եւ այլ եւս ուխտատեղիք կրկին ՚ի ճանապարհին Վարդիհէրայ. զի ըստ աւանդելոյ Յայսմաւուրաց ` Վարոսի երբեմն յուղւոջ լինելով երթալ ՚ի միայնարան իւր, բառնայ ՚ի թիկունս իւր զՔրիստոս ՚ի խնդրոյ նորա ՚ի կերպարանս աղքատի եւ ախտացելոյ. եւ հանգիստ առնու ՚ի ճանապարհին յերկուս տեղիս, ուր են երկու ապառաժ քարինք. առաջինն փոքր եւ իբր ՚ի կէս ճանապարհին ընդ մէջ Կաղզուանայ եւ Վարդիհէրայ. եւ երկրորդն մեծ, յորոյ առ ՚ի կողաց նստարանաձեւ տեղի, եւ առ նմա աղբիւրն սքանչելաբուխ, քառորդաւ ժամաւ հեռի ՚ի Վարդիհէրայ »:

Թուի ՚ի շինութեան անդ վանացն Թաթլոյ ` առ իւրով կենդանութեամբ սկզբնաւորեալ է ուսմանց ծաղկելոյ ՚ի վանսն, որով եւ առաջին կամ ընդ առաջինս յայսպիսի պիտանի վանորէից աշխարհիս դասելի, որ եւ ՚ի սկզբան Է դարու նախամեծար համարէր ՚ի վարդապետարանս Հայոց, յետ Սիւնեաց, յոր առաքեաց Կոմիտաս կաթողիկոս զքեռորդի իւր Թէոդորոս: Ի յաջորդ դարս ոչ գտանեմ զյիշատակ վանաց Թաթլոյ եւ վարդապետարանին. այլ ՚ի կէս Ժ ին վերստին փայլեցաւ ՚ի ձեռն առն միոյ համանմանի Թաթլոյ ճգնութեամբ, սքանչելեօք եւ բնակութեամբ ՚ի գազանուտ վայրս. եւ էր նա հայրն Վարդուկ կամ Վարդիկ ՚ի Սպերոյ: Ասողիկն ` որ առաջին յիշող է սորա, եւ որք զհետ նորին ` ասեն վասն նորա շինեալ զՎանկոյս, որ թերեւս նշանակէ զՎանկունս, ուրանօր եւ հանգեաւն եւ թաղեցաւ. եւ յայնմհետէ հռչակեցաւ յոյժ տեղին հանդերձ այլովք եւ վասն Նշանին Վանկոյ, կամ Խաչի միոյ ` քան զյոգունս նա եւ քան զբնաւս ` նախապատիւ եղելոյ, վասն ամրութեան եւ թաքնութեան տեղւոյն աստ յապահովեալ, որպէս եւ այլ բազում նշխարս Սրբոց եւ սպասս ` Գագիկ Բ անդ « եդեալ ` ՚ի պահեստի ՚ի կործանման ժամանակի »: Այս Խաչ է զոր Շնորհալին եւ յետ նորա կաթողիկոսք Հռոմկայ ` ՚ի կոնդակս իւրեանց նախադասեն քան զայլ օրհնաբաշխ սրբութիւնս, կամ թէ միայն զսա յիշեն, առաքելով օրհնութիւն առաքելական ` « յաստուածընկալ Ս. Նշանէս Վանկոյ ». որպէս եւ Ներսէս Լամրունեցի ՚ի յիշելն զՀռոմկլայ աթոռ կաթողիկոսի, յաւելու զսա միայն, « Ընդ հովանեաւ աստուածընկալ Նշանին Վանկոյ »: - Ի կէս ԺԳ դարու Սմբատ Օրպէլեան « եկեալ յԱշորնիս ` գնաց ՚ի վանսն Թաթլոյ », եւ էառ ՚ի նշխարաց Ս. Գրիգորեանց եւ այլոց « հաւաքելոցն անդր ՚ի Գագկայ թագաւորէ »: Հանդերձ այլովք անդ պահիւր եւ Գետարգել Ս. Նշանն, զոր յարշաւանս Լէնկթիմուրի, յամի 1387, « երկու կրօնաւորք ՚ի սուրբ ուխտէն Կաղզուանայ Ս. Հօրն Վարդիկ », թաքուցին ՚ի զերծ տեղի, եւ զի ինքեանք սպանան յետոյ ` անյայտ մնաց տեղին եւ Խաչն: Յայնց ժամանակաց եւ թերեւս յառաջնմէ իսկ աթոռ եպիսկոպոսի վիճակին Կաղզուանայ եղեալ էր Վարդիհէր, որպէս ՚ի սկզբան յիշեցաք. եւ ամենայն Սրբոց յիշեցելոց եւ սրբութեանց ` հաւաքարան եղեալ է տեղիդ մի ըստ միոջէ փոխադրութեամբ, այլ երբն ոչ է յայտ. վասն այսորիկ եւ յիշատակարանք զոյգ եւ իբրեւ ՚ի միում վայրի յիշեն զԹաթուլ եւ զՎարդիկ. որպէս եւ ՚ի կէս ԺԷ դարու գտանեմք աւետարան մի եդեալ յիշատակ « Ս. Թաթուլայ եւ Վարդիկ Հօր … գերեզմանին »: - Բայց սկիզբն շինութեան եւ վարդապետարանի Վանկոյք տեղւոյն ` հնագոյն է յոյժ քան զժամանակս Վարդկոյ, քանզի Յովհաննէս Բ կաթողիկոս ՚ի Զ դարու ` ընդ Վանաց Թաթլոյ եւ Գտկոյ ` արծարծեաց եւ զսա, սեփականելով զհայրապետական աւանդն Արշարունեաց գաւառի, « ՚ի պէտս Վարդապետացն, որք զԳրչութեան արուեստն ունէին, … եւ զՍուրբ Գիրսն յօրինէին. որք էին երեսուն եւ վեց Վարդապետք »: Գեղեցիկ աւանդ մեզ ՚ի Յովսիայ պատմչէ վարուց Սրբոցն Թաթլոյ եւ Վարոսի, եւ գեղեցկագոյն վաստակ նախնեաց մերոց բանասիրաց, որոց ` վարդապետքս այսոքիկ վեցիցս վեցեակ. երեւին գոլ ճարտար գրիչք եւ կազմիչք գրոց: Սոցա ռոճիկ կարգեաց յետոյ եւ Աշոտ իշխան Բագրեւանդայ զՈսկոյն գիւղ: