Այրարատ

41. ՅԱՆԿԻՒՆԱՑ ՎԱՆՔ. ԽԱՒԱՐԱՁՈՐ. ԱՆԴՈՒԿ Լ.

Այլ յիշատակարան հնագոյն ՚ի նմին մատենի (1471) նոր իմն եւս անուն մուծանէ այսր, նախ զգաւառն Երկիր Աշոտաց կոչելով ( թերեւս փոխանակ գրելոյ Արշաւրաց ): « Ի Ս. ուխտս Յանկիւնաց վանք, ՚ի դուռն Ս. Լուսաւորչին եւ Վարդիհօր Ս. Գերեզմանին, եւ Ս. Պետրոսի եւ Ս. Պօղոսի եւ Ս. Սիոնի, եւ Ս. Սուքիասանց … ՚ի յառաջնորդութեան Տէր Աստուածատուր հայրապետին, ՚ի յեպիսկոպոսութեան տէր Գրիգորին »: Զանունդ ` կիսով մասամբ լսեցուցանէ Ենկիճէ գիւղ ` որ ՚ի Հր. Մտ. Խանտուտ գեղջ կայ ` յիւրում հովտի, այլ ոչ ունիմ հաւաստի ինչ ասել, բայց զայս, զի թէպէտ ՚ի վերջին դարս ՚ի մի զուգադրին հանգստարանք Վարդկայ եւ Թաթլոյ, եւ ոչ յիշին առանձինն վանորայք նոցա, սակայն ՚ի սկզբան որիշ որիշ էին, որպէս յիշէ Վարդան աշխարհագիր. « Ձորն Երասխայ Կաղզուան է, ուր կայ Ս. Ուխտն Թաթլոյ եւ Վարոսի վանքն, ուր զԹումաս առաջնորդ կացոյց, եւ Վարդիկ Հայր է անդ »: Այլ չէ անդէպ համարել, թէ Վարդիկ ` զնոյն զվանս Թաթլոյ զհին վարդապետարանն Երասխաձորոյ ` նորոգ շինեաց եւ պայծառացոյց, վասն որոյ եւ յերկոցուն եւս անուն զոյգ կոչի. իսկ առանձինն յիշեալ Ուխտ Թաթլոյ ` իցէ մենարան նորին ՚ի Մայրաձոր: Իսկ Անկիւնաց ուխտ թուի աղաւաղ անուն Վանկոյի, որ գրի եւս Վանկոյս եւ Վանկունս:

Հուպ ՚ի յիշեալ գիւղդ Ենկիճէ յելից նորին իբր կիսով փարսախաւ հեռի, եւ փարսախաւ յԵրասխայ ` կայ միւս գեօղ Գարավանք ( Սեւ վանք ) անուն, որոյ վերջն ցուցանէ դարձեալ տեղի մի մերձաւոր վանաց, այլ թէ ո՞ր ` ոչ գիտեմ. բայց կարծեմ զԽաւարաձորն ` վկայեալ յԱրշարունիս լինել. նախ Սամուէլ Կամրջաձորեցի ՚ի սմին գաւառէ ՚ի սկիզբն ԺԱ դարու, յիշէ առանց նշանակելոյ զվիճակն, բայց զի աստ բնակեցան նռ ժամանակ մի մեծ վարդապետքն Պետրոս եւ Անանիա, եւ յետոյ գնացին ՚ի Նարեկ, իսկ առաջին տեղի բնակութեան նոցա Անտաք, զոր մարթ էր եւ զԱնտիոք քաղաք կարծել, ճահագոյն թուի ինձ Անդուկն գեօղ յիշեալ ՚ի Հաւնունիս: Յետ մահուան Պետրոսի Գետադարձ կաթողիկոսի, զԽաչ նորին նշանագործ բերին այսր ՚ի պահեստ, ուստի առեալ հռչակաւորն վարուք հայրն Ատոմ տարաւ ՚ի Շիրակ, եւ դարձեալ եբեր այսր եւ բնակեցաւ « ՚ի վանքն Խաւարաձոր, եւ ժողովեալ զցրուեալ եղբարսն ( ՚ի բռնութենէ Հագարացւոց ) եւ շինեաց զվանքն. եւ հասեալ ՚ի բարւոք ծերութիւն Ս. Հայրն Ատոմ հանգեաւ խաղաղութեամբ ՚ի Քրիստոս, եւ եդաւ մեծաւ պատուով ՚ի Դիրս Հարցն, ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ վանացն, իսկ այժմ Խաւարաձորն գեօղ դարձաւ »: Զայս ասէ Պատմիչ Գետարգել նշանին, եւ թուի ժամանակաւ ոչ կարի հեռի յԱտոմայ, յ՚ԺԲ դարու, եւ վըկայէ զնա լինել առաջնորդ ուխտին եւ գերազանցեալ զառաջնովքն, « վասն որոյ, ասէ, համբաւ հաճոյականվարուց նորա ել առ հեռաւորս եւ առ մերձաւորս: Քանզի էր հասակաւն վայելուչ, տեսլեամբն  գեղեցիկ, եւ մըտօքն ընտրող, բարուքն հանդարտ, վարուք ճգնող խորհրդովն, վեհ, հաւատովն ուղղափառ, յուսովն կատարեալ, սիրովն անկեղծաւոր, մարմնովն կորովի, հոգւովն առոյգ եւ խոնարհ, եւ սրտիւն  սուրբ: Սա անցուցանէր զամենեքումք որ յաւուրս նորա էին սուրբք եւ առաքինիք »: - Ընթերցիր եւ զսքանչելիսն զոր գործեաց Գետարգել նշանաւն, ՚ի Հոռոմոսի վանս, ՚ի տեղագրութեան Շիրակայ գաւառի:

Դէսիէ (Texier) որ յամի 1839 էանց ընդ գեօղս Գարավանք եւ գիշերօթեաց (21 - 22 սեպտեմբ. ), եգիտ ՚ի նմա յիսնիւ չափ կաւակերտ անկունս. նշանակէ եւ զեկեղեցին կոփածոյ քարամբք շինեալ, որով եւ զհնութիւնն հետաքննելի: Նոյն ինքն, աստի ընդ Հր. Մ. գնալով ՚ի Բագրեւանդ կոյս, էանց ընդ լերինս անջրպետս Երասխայ եւ Եփրատայ, զորս Ագ-պուլագ կոչէ, այլ հասարակօրէն Շահ-եօլ լերինք, եւ զկատար նոցին հայկական իմն կոչմամբ ` Արծւուտի կամ Արզրուտի, զոր այլ ուղեւոր ( Քոխ բրուսիացի ) ստուգէ լինել Արսի-եուրթ, այսինքն բնակետղ Արսի տոհմի Քրդաց, որ ՚ի հիւսիսային լանջս անդ Շահեօլի օթանան: Երկիր լեռնակողմանցս հրային է, այլ կատարս այս ` հերձաքարուտ եւ խայտ օձաքարուտ (serpentine): Բազում գեօղք լքեալք եւ անբնակք են յԱրծուուտ լերինս ` ՚ի վաղուց հետէ, որպէս ասեն բնակք մերձակայ վայրացն է չէ ուրուք քննեալ զորպէսն եւ զերբն. այլ թուի ինձ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու եւ յետոյ եւս, նախ յարշաւանս Շահաբասայ, զորմէ ասէ Առաքէլ Պատմիչ ( Դ ), « Եւ զՁորն Կաղզուանու բնաւին » ամայացուցեալ ՚ի գաղթ տանելով զբնակիչսն. եւ թէ մնացին ոմանք, յետ ոչ բազմաց ` ըստ այլոյ պատմչի ( Զաքարիա Սարկաւագի ) Թահմազղուլի խանն Երեւանայ ասպատակեալ ՚ի Կաղզուան ` « զամենայն վայրսն գերեաց եւ աւերեաց »: Յետ դարու միոյ նոյնպէս արար եւ համանուն խանին բռնաւոր Շահն Պարսից ` Նատիր, ըստ վկայութեան գրեաթէ ականատես կաթողիկոսի Աբրահամու. թող զհին ասպատակ եւ զգերութիւն յայլազգեաց ` որ առ Բագրատունեօք եւ որ զկնի. վասն որոյ չեն զարմանք լինել անդ բազում աւերակաց քննութեան արժանեաց. այլ ասէին մերձաբնակքն զանգիտել յահէ Եզիտեաց դեգերելոց ՚ի կողմանսն: Նոյն ճանապարհորդ ( Դէսիէ ) նշանակէ ընդ մէջ Արծուուտ լերին եւ Գարավանից գեօղ մի եւս Շիքոլար ?, որ անծանօթ է մեզ այլուստ: