42.
ԿԱՂԶՈՒԱՆ.
ՔԱՌԱՍՈՒՆՔ.
ՍԻՒՆՁԵՂՈՒՆ
Յարեւելից
ցայսվայր
նշանակեալ
ձորակացս
Խանտուտայ
եւ
Խաւարաձորոյ,
կայ
ընդարձակագոյնն
եւ
գլխաւոր
համօրէն
վիճակին
եւ
բնիկ
Ձորն
Կաղզուանայ,
համանուն
աւանաւն,
թէպէտ
եւ
որ
՚ի
վերոյիշեալ
պատմչացդ
կոչի
Ձոր
Կաղզուանայ
`
իմանալի
է
վասն
բովանդակի
վիճակին:
Համանուն
գետակն
որ
եւ
Շատակն
կոչի
յեւրոպէացի
ճանապարհորդաց,
յայլեւայլ
լերանց
աղբերաց
օժանդակեալ
եւ
յօրացեալ
`
իջանէ
կարկաջասահ
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
յԵրասխ,
պատեալ
զաւանաւն
յարեւելից
կուսէ,
որ
կառուցեալ
կայ
՚ի
բլրավայրի
1532
Չ.
բարձու,
իբրու
փարսախաւ
հեռի
յԵրասխայ:
Ի
դրիցն
եւ
՚ի
գլխաւորութենէն
գուշակի
շէն
վաղեմի
լինել,
եւ
ըստ
անուանն
Կաղազուան,
որպէս
գրի
՚ի
հին
Պատմութեան
Ս.
Թաթլոյ,
Կաղազի
կամ
Կաղեզի
ուրումն
կամ
իմիք
`
աւան,
զոր
Թուրքք
Գաղզման
կոչեն,
՚ի
հին
պատմութեան
անդ
Քաղաքագեօղ
վկայի,
եւ
բաւական
բարգաւաճ,
զի
ուխտեաց
հարկիլ
վանաց
Թաթլոյ
`
100
վեցկիս
եւ
200
այր.
յետ
այնր
դուն
ուրեք
յիշատակի
՚ի
գիրս,
եւ
այն
յետ
Թ
դարու,
երեւի
՚ի
բազում
ասպատակութեանց
անշքացեալ.
վասն
որոյ
մերս
քննիչ
Հ.
Ներս.
Սարգիսեան
այսպէս
տեղագրէ.
«
Կաղզուան,
թէպէտ
եւ
աւան
համարի
՚ի
գաւառի
աստ,
այլ
՚ի
հնոց
եւ
՚ի
նորոց
չունի
ինչ
արժանալուրս.
սակաւաթիւ
տունքն
ոչ
ինչ
ընդհատ
՚ի
գեղջկականաց,
եւ
շուկայն
իբր
քսան
կրպակօք
սահմանի.
նորաշէն
եկեղեցին
անշուք
է.
եւ
ազգայինք
սակաւ,
զի
բազումք
գաղթեցան
առ
Ռուսս:
Սակայն
հանդերձ
այգու
ամենայնիւ
անուանի
եղեալ
է
նա
այգեստանօք
եւ
մեծամեծ
պարտիզօք
պտղատու
ծառոց,
յորոց
զուրկ
են
ամենեւին
սահմանակից
գաւառքն
`
Շիրակ
եւ
Վանանդ
եւ
Բասեն.
որոց
մատակարար
լինի
սա
գինեաւ
եւ
պտղովք,
մասնաւորեալ
եւ
ինքն
նոցին
ցորենով:
Այգեստանք
եւ
պարտէզք
Կաղզուանայ
զոր
ասացաք
`
հանդերձ
աւանաւն
՚ի
բարձր
եւ
՚ի
լայնածաւալ
դաշտավայրս
կան
մեծաւ
մասամբ
եւ
շուրջանակի
գիւղաքաղաքաւն,
մանաւանդ
՚ի
հիւսիսոյ
նորա
որ
փոքր
մի
զառ
՚ի
վայր
է.
եւ
հարաւակողմեանքն
մօտ
՚ի
ստորոտս
կան
բարձրաբերձ
աղխաղխեալ
լերանց.
զուարճալի
են
առհասարակ
ամենայն
վայրքն,
որք
տեղւոյն
բարձրութեամբն
եւ
շրջահայեաց
տեսարանաւ
լերանցն
եւ
պարտիզաց
լայնածաւալ
տարածութեամբք,
հանդերձ
կանաչագեղ
սիզաբոյս
հարթ
յատակօք
`
մոռացուցանեն
իսպառ
զամենայն
անշքութիւն
աւանին,
զաշխոյժ
հիւրոյն
վառեալ
մեծապէս,
որ
դժուարաւ
մեկնի
՚ի
ցանկալի
վայրացն:
Հիւսիսային
եւ
արեւմտեան
եզերք
կամ
ափունք
որ
սահման
հատանեն
այգեացն
եւ
պարտիզաց,
դարափոսք
են,
որոց
առաջի
շառաչմամբ
անցանէ
Երասխ:
Խրամ
լայնաձիգ
եւ
ուղիղ
՚ի
հիւսիսոյ
աւանին
յերկուս
մասունս
բաժանէ
զայգիս
եւ
զպարտէզս.
մի
ծայր
խըրամին
է
անդ
ուր
աւարտի
չէն
աւանին,
եւ
միւսն
մինչեւ
ցգեան
կամ
ցեզերս
ափանցն
զոր
ասացաք.
այլում
գետակի
անցեալ
ընդ
ձորդ
եւ
խառնեալ
յԵրասխ,
շուրջանակի
զգետակաւդ
լինելով
այլ
եւս
այգեաց
ընդ
մէջ
խրամոյն
»:
-
Թիւ
հայ
բնակչաց
Կաղզուանայ
զարդիս
աւելի
է
քան
զ՚
2000.
յորս
100
տուն
նոր
գաղթականք,
եւ
մեծաւ
մասամբ
պարսպեալք
՚ի
դարման
պարտիզաց
եւ
՚ի
վաճառ
արդեանց
նոցին:
-
Ոչ
նուազ
քան
զքաջաբերութիւնն
նշանաւոր
է
՚ի
Կաղզուան
եւ
Քարաղն,
զոր
թերեւս
մարթ
իցէ
արեւմտեան
եզր
ասել
գերահռչակ
աղհանից
Կողբայ.
բայց
այլեւ
այլ
երկրաբանական
զանգուածովք
խառն
երեւի.
շիկագոյն
մասն
աղային
՚ի
ներքոյ
որձաքար
ձուլակոյտ
պորփիւրի
դեղին
տոփի
եւ
՚ի
վերայ
սորին
տոլերիտ
զօղակ:
Բուն
քարոզն
Կաղզուանայ
՚ի
կպրուտ
քլորային
բորակ
տոգորեալ
՚ի
մթագոյն
կաւի
կայ,
սեպաձեւ
կոտորակօք
ձուլեալ.
մէն
թերթ
կամ
շերտ
աղի
1/2
կամ
2
թանձր
է,
կոպիճքն
խոշոր,
բիւրղակերպ,
ծամածուռ
խորանարդ
իմն
ձեւով.
իսկ
տախտք
քարաղին
զատուցեալ
են
յիրերաց
կանաչորակ
նուրբ
թերթիւք
գաճի:
Առաջին
եւ
յաջող
յիշատակ
Կաղզուանայ
յանուանէ
`
յետ
կիսոյ
Թ
դարու
գտանեմ
առ
Ասողկայ,
յամի
863
յորում
Ջահապ
կամ
Շահապ
որդի
Սեւադայ
Կայսիկ
այլազգւոյ
`
այլ
՚ի
մօրէ
(
Արուսեակ
)
Բագրատունւոյ,
«
ամբոխասաստ
զօրու
…
եկեալ
յԱրշարունիս
գաւառ,
իջանէ
յեզերս
Երասխայ
՚ի
հարաւոյ
կուսէ,
՚ի
տեղի
որ
այժմ
ասի
Քառասունք:
Իսկ
մանուկն
Աբաս
սպարապետն
Հայոց
(
որդի
Աշոտոյ
`
յետոյ
Ա
թագաւորի
Բագրատուեաց
)
ելեալ
՚ի
Կաղզուան
աւանէ
40,
000
արամբք
`
ամենայն
Հայոց
զօրուն,
քաջօք
եւ
մրցողօք,
գայ
հասանէ
՚ի
վերայ
նորա.
զբոլոր
բանակն
ցիր
եւ
ցան
վայրացն
ընկեցեալ,
սրախողխող
եւ
գետավէժ
զամենեսեան
առնելով,
սակս
որոյ
եւ
անուն
տեղւոյն,
ըստ
թուոյ
մանկանցն
Սեբաստու,
մինչեւ
ցայսօր
կոչի
Քառասունք:
Իսկ
Ջահապայ
վեշտասան
արամբք
մազապուր
պրծեալ
`
անցեալ
գնայր
ամօթալից
»:
Ոչ
գիտեմ
թէ
լսիցի
`
այժմ
պանծալի
անունդ
Քառասնից,
որոյ
վայր
յայտ
է
հուպ
լինել
յաւանն,
այլ
ոչ
յարմար
թուի
ինձ
ըստ
թուոյ
Քառասնիցն
Սեբաստիոյ
անուանիլ
տեղւոյդ.
դիպողագոյն
էր
կարծել
յաղագս
Քառասնիցն
նահատակակցաց
Ս.
Հմայեկայ
եղբօր
մեծին
Վարդանայ,
զորոյ
նշխարս
եւ
զընկերացն
`
որդի
նորա
Գրիգոր
Մամիկոնեան
բերեալ
՚ի
տեղւոջէ
նահատակութեան
նոցին
`
՚ի
Պարխար
լերանց,
հանգոյց
՚ի
լերինս
Կապուտոյ,
ընդ
Խաչին
Ս.
Նունէի:
Բայց
գրաւոր
վկայութիւն
ոչ
ունիմ
հաւանութեանս,
եւ
փափագեալ
մնամ
յայտնութեան
վկայաբանութեան
Սրբոցն,
զոր
յ
'
Թ
դարու
նորագիւտ
համարէր
եւ
Հայրն
Ահարոն
Վանանդեցի:
-
Միւս
եւս
քաջանշան
եւ
սգախառն
դէպք
պատմին
զկողմանց
Կաղզուանայ,
յելս
ԺԱ
դարու,
(1099),
յորժամ
Սէլչուկեանք
բռնանային
՚ի
վերայ
երկրիս
մերոյ,
եւ
Էլղազի
Օրթօք
թուրք
ասպատակէր
՚ի
կողմանս
Անւոյ.
իսկ
«
Գրիգոր
Կուրապաղատն
յարեւելք,
եղբայր
Տեառն
Բարսղի
Հայոց
կաթողիկոսի,
գնացեալ
՚ի
վերայ
թուրք
բանակին,
՚ի
գաւառն
Աշորնէք,
վասն
զի
էր
այր
քաջ
եւ
հզօր
եւ
պետերազմող,
գնացեալ
զորոքն
իւրովք
՚ի
գեղն
որ
ասի
Կաղեզուան,
եւ
հասեալ
՚ի
վերայ
Թուրքին,
եւ
պատերազմաւ
հարեալ
զնոսա,
եւ
արար
հալածականս,
եւ
զբազումս
՚ի
նոցանէ
որով
սատակեաց.
եւ
դարձաւ,
գնալով
՚ի
քաղաքն
Անի:
(
Այլ,
աւա
'
ղ,
)
յայնժամ
մի
ոմն
՚ի
դարանի
կայր
՚ի
թուրք
զորացն
ընդ
ծառով
միով,
եւ
գաղտ
նետիւ
հարեալ
զնա
՚ի
բերանն,
եւ
՚ի
սաստիկ
խոցոյն,
յերկիր
անկեալ
եւ
աւանդեաց
զհոգին,
եւ
եղեեւ
սուգ
մեծ
Շիրակաց
եւ
ամենայն
տանն
Հայոց:
Եւ
տարեալ
թաղեցին
զնա
՚ի
Կեչառուս,
եւ
Մանուշէ
(
ամիրացն
Անոյ
)
եւ
ամենայն
զոր
բանակին
Հայոց
`
զկնի
դիոյն
»:
Նման
այսմ
գործոյ
են
եւ
դէպք
Ծառաքարայ
զոր
վերագոյնդ
յիշեցաք
յաւուրս
միւսոյ
Բարսղի
եպիսկոպոսի
Անւոյ
`
կաթողիկոս
կոչեցելոյ,
առ
որոյ
ժամանակօք
՚ի
թագաւորութեան
Վրաց
Թամարայ
դշխոյի
`
Զաքարէ
եւ
Իւանէ
քաջք
`
հանդերձ
այլովք
թափեցին
եւ
զգաւառն
Կաղզուանայ
յայլազգեաց
անտի:
Ի
վիճակէն
Կաղզուանայ
թերեւս
(
եւ
ի
հռչակաւոր
ուխտից
նորին
)
յիշին
երկու
անուանի
վարդապետք
յամի
1332,
Կոստանդին
եւ
Յովհաննէս,
որք
գտան
՚ի
ժողովն
Քռնոյ:
Եւ
՚ի
վերջ
անցելոյ
դարուն
նշանաւոր
եղեեւ
յեկեղեցական
դէպս
ազգիս
`
Զաքարիա
Կաղզուանեցի,
որ
երկար
ամս
եկաց
պատրիարք
Կ.
Պօլսի
(1772
-
1779)
եւ
մեռաւ
յիշխանութեանն
(
մարտ
11
-
22):
Ի
վերջնում
պատերազմի
Ռուս-Թուրքաց
յամի
1877
Ռուսք
առանց
կռուոյ
տիրացան
Կաղզուանայ
(6
մայիս
)
յորում
էին
յայնժամ
8000
ոգիք,
Թուրքք
եւ
Հայք:
