Այրարատ

46. ԱՐՏԱԳԵՐԻՑ ԲԵՐԴ. ԿԱՊՈՅՏ ԲԵՐԴ

Առ ՚ի նախնեաց հազիւ տասնիւ չափ անուանք տեղեաց գտանին հասեալ առ մեզ յԱրշարունեաց գաւառիս, զատ յայնցանէ զոր ՚ի Գաբեղէնս յիշեցաք, եւ զի երկոքեան եւս Երասխաձորոյ հասարակ են, եւ այժմ յոլովից զնոսին ` յանուանէ, եւ ոչ ըստ գրից ` զոր անգիտանամք. եւ մարթ է ` եթէ զոր աստէնս տեղադրեմք ` պատշաճիցն արեւմտեան մասին Երասխաձորոյ: Կէչուան եւ Կաղզուան վիճակաց `  զորս կանխեցաք ստորագրեալ, իբրեւ սեփականս Գաբեղինից, եւ երբեմն հարկ լինի մեզ ընդ կրունկն դառնալ եւ անդր համարել զյետագայսս. վասն որոյ անմեղադիր լինել ազդեմք ընթերցողաց, մինչեւ ականատես քննութեամբ ստուգեսցին երկբայքն եւ անյայտք:

Առաջին հնութեամբ, ծանոթութեամբ եւ առ արտաքինսն ` նշանաւոր պատմական դիպօք տեղի ` է Արտագերից, որ ՚ի մերայոցս նախ յիշի ՚ի Բուզանդայ, այլ յօտարաց անդստին ՚ի սկզբանէ փրկչական թուականին, ՚ի Յունաց կոչմամբ, եւ ՚ի Լատինաց ` Artagera կամ Artogerassa, եւ ըստ ոմանց նոյն կոչեցեալն ՚ի Պտղոմեայ ( ԺԳ. ԻԲ ) Արտակիկերտ ` քանզի ՚ի նուաճել Հռովմայեցւոց զաշխարհս մեր, յերրորդում ամի Փրկչին, Ատոր կամ Ատտոն իշխան կամ պահապան բերդին զդէմ ունէր, եւ ուր ուրեմն մատնեցաւ ՚ի ձեռս նոցա, եւ պարիսպքն քանդեցան. այլ ծանրակշիռ տուգանօք Հոռոմոց. քանզի Գայիոս կեսար ` սիրելի թոռն եւ յոյս Օգոստոսի տիեզերակալի, անդ հարեալ ՚ի Հայոց անբժշկելի վիրօք ` մեռանէր, ՚ի սուգ մեծ կայսերական տոհմին: Որպէս յայնժամ եւ մօտ ՚ի Դ դար ` մի յամրագոյն բերդորէից Հայոց էր Արտագերս, համօրէն գաւառաւն վիճակեալ Կամսարականաց ` յարքայէն Տրդատայ. այլ անարժան թոռնորդի նորա Արշակ Բ վասն ամրութեանն եւ դրից, թերեւս եւ վասն հոյակապ շինուածոց, հանդերձ այլովք ` « չարակնելով ագահեալ յամուրն Արտագերս », ազգատ արար զտեարս նոցին զտոհմն Կամսարականաց, յորոց զերծաւ մանուկն Սպանդարատ, հայր ապագայ պայազատացն. եւ ետ արքայավայել յարդարել զտեղին. վասն որոյ իբրեւ նոր շինութիւն համարեալ ` ասէ Բուզանդ. « Թագաւորն Արշակ հրաման տայր յԱրշարունեաց գաւառին շինել իւր բերդ մի ամուր, Արտագերս անուն. եւ զգաւառն ` յուտեստ ՚ի պատրաստութիւն համբարաց թողլոյ բերդին. վասն զի կարի ամուր էր բերդն այն »: Վկայէ եւ Խորենացի ( Գ. ԼԵ ) « վասն անմատչելի ամրութեանն ». այլ եւ ժամանակակից լատին պատմիչն Ամմիանոս Մարկելլինոս, որ ըստ երկոցուն մերոցս պատմչաց մանրագոյնս պատմէ զաղէտալի դէպս պաշարման բերդին ՚ի Պարսից, յետ ըմբռնմանն Արշակայ եւ արգելանաց յԱնյուշ բերդին Խուժաստանի. քանզի կին նորա Փառանձեմ տղայ մանկամբն Պապաւ եւ 11, 000 արամբք եւ 6000 կանամբք եւ արքունի աղխիւ ` անկեալ ապաւինէր անդր, եւ ամենայն բռնութիւն եւ արուեստ բիւրաւորացն Պարսից ոչ բաւէր ստնանել տեղւոյն զամիսս չորեքտասան. յորում ժամանակի եւ գլխաւորք ՚ի Հայոց որք ՚ի ծառայութեան Պարսից, զորս օտար Պատմիչն ` Գղակ ներքինի նախարար, եւ Արտաւան պետ զօրաց կոչէ, սխրացեալք ընդ ժուժկալութիւն պաշարելոցն ` գաղտ բանագնաց եղեալ մտին ՚ի ներքս, եւ դաւաճանութեամբ կոտորեալ զՊարսիկս, առեալ զՊապ արքայորդին զերծուցին ՚ի դուռն կայսեր, ուստի եւ խոստանային ածել զօրս յօգնութիւն, դեսպանս ստէպ առաքէին, որք ընդ գաղտնի դուռն ուրեմն մեքենաւորութեամբ ՚ի բերդն մտանէին, տային քաջալերս տիկնոջն … զի ժուժկալ լինիցի բերդին, եւ մի ' ձեռս տացէ ՚ի Պարսիկս »: Այլ ՚ի յամել ակնկալեալ օգնականիցն եւ ՚ի ճարակել սրածութեան ՚ի ներքս, մինչեւ ` ըստ ասելոյ Բուզանդայ ` օր ըստ օրէ մեռանել հարիւր եւ երկու հարիւր եւ հինգ հարիւր ոգւոց, եւ յանդուլ պնդել պաշարման Պարսից, սակաւքն ապրեալք ոչ անսացին մնալ համբաւոյն Պապայ, այլ անձնատուրք եղեն ` ՚ի կամաց եւ ոչ ՚ի բռնութենէ ». զի քան զինուց բռնագոյն էր հարկ սովոյն եւ սրածութեան: « Եւ եկին, կալան զտիկինն եւ իջուցին ՚ի բերդէն. ելանէին ՚ի բերդն ՚ի վեր զօրավարքն Պարսից, գերէին զգանձս թագաւորին Հայոց, որ կային ՚ի բերդին … զինն տիւ եւ զինն գիշեր համակ իջուցին զոր գտին ». զբերդն հրով խանգարեցին. սակայն վաղ նորոգեցաւ ՚ի Հայոց. զի իբրեւ զմի յարքունի զօրանիստ ամրոցաց յիշի յաւուրս Վարդանանց, վերստին թափեալ ՚ի ձեռաց Պարսից եւ նոցին համախոհից:

Յիշի եւ յետ կիսոյ Ը դարու բերդն Արտագերից, ուր ամրացեալ կայր Մուշեղն Մամիկոնեան որդին Հրահատայ, զոր վերագոյն յիշեցաք հարկանել զԱրաբացիս յայգեստանս Խոր գեղջ (48): Ոչ յիշի այնուհետեւ անուն Արտագերից, ոչ շինութիւն, ոչ աւերումն, այլ յետին պատմիչք յիշեն անդանօր զբերդն Կապոյտ, զոր աշխարհագիրն Վարդան նոյն ասէ լինել ընդ Արտագերից. բայց զի առ Եղիշեայ ընդ Արտագերից առանձինն յիշի եւ Կապոյտ բերդ, ( թէպէտ չասի ուրն ոչ միոյն եւ ոչ միւսոյն, այլ միայն իբրեւ արքունի տեղի ), հաւանական թուի հուպ առ հուպ լինել, կամ թէ երկուց գոլով ` ընդհանուր անուամբ Կապոյտ կոչիլ, եւ առանձինն միոյն ` Արտագերս. յայս կրթի ըստ իս եւ բան Յովհաննու կաթողիկոսի, որ ասէ վասն Սմբատայ Ա. « Երթեալ յամրոցս քարանձաւին ՚ի Կապոյտ, որ ՚ի Ձորն Երասխայ, անդ դարեալ դադարէր, վասն զի անառիկ էր ՚ի մարդկանէ ». եւ այլուր. « Երթեալ ղօղէր յամրոց վայրս Երասխաձորոյ ». եւ յառաջ քան զնա Եղիշէ ( Է ). « Խաղային ՚ի միջոց աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն »: Եւ որպէս այս ամենայն բանք ցուցանեն ` ՚ի լերինս եւ ՚ի քարանձաւս տեղեացն էին բազում բնական ամրոցք ` եւ եւս ամրացեալք յարուեստէ: Օժանդակէ այսմ եւ յետին պատմչաց Կապուտաքար կոչել զմեծ վանսն ` որ անդ յԱրշարունիս շինեցաւ. վկայէ եւ լատին պատմիչն Ամմիանոս վասն Արտագերից ` լինել ՚ի քարաժայռ լեռնավայրի: - Արդ եթէ նոյն եւ եթէ մօտ նմին ` Կապոյտ հռչակի ամրբութեամբ յամրոցս Երասխաձորոյ ՚ի Ե դարէ եւ այսր, եւ ընդ Արտագերից նուաճեալ վկայի յուխտապահ գնդէն Հայոց յաւուրս Վարդանանց. յետ նահատակութեան նոցին պաշարեցին Վասակեանք. այլ « որ ՚ի ներքս էին ` քաջութեամբ մարտուցեալ հարկանէին զբազումս ՚ի գնդէն Պարսից, եւ զմնացեալսն ` փախստականս ՚ի բանակն արկանէին ». բայց միայն ոմանց յառաքինեացն ` հաւատացեալ սուտ երդմանց ուրացելոյն ` իջին առ նա ընդ Արշենի երիցու, եւ մատնեցան ՚ի գերութեան: - Յետ այնորիկ մնայր բերդն ՚ի ձեռն Գրիգորի Մամիկոնենի ` եղբօրորդւոյն Վարդանայ, որ զհռչակաւոր Խաչն Նունեայ ` ( զոր երանելի տիկինն Շուշանիկ դուստր Վարդանայ, մինչեւ ՚ի կապանս էր, առաքեաց առ տոհմայինսն ), բերեալ ՚ի կողմանց Սպերոյ, պահեաց յամրի անդ յապահովի, ուր մնացեալ սակաւ ժամանակս ` փոխադրեցաւ ՚ի Վանանդ:

Առաւել նշանաւոր եղեւ բերդս այս ՚ի սկիզբն Ժ դարու ` դժպհի դիպօք պաշարմանն եւ առաքինօրէն մատնութեան Սմբատայ Ա թագաւորի, որոյ անդուլ հալածեալ ՚ի Յուսփայ եւ լքեալ յազգայնոցն ` հուսկ ապաստանեալ էր յանառս այսբ ամրոց քարանձաւեայ, ժուժկալեալ  տարեկան ժամանակօք ամենայն հնարից պաշարմանն. քանզի հաւատարիմք իւր « մարդիկ ամրոցին ` անձնընտիրք լեալք, եւ կորովութեամբ կշռեալ զձկտումն մեքենայից եւ զնետաձիգս ` ՚ի լայնալիճ աղեղանց, եւ զքարինս ՚ի պարսատկաց, յաւէտ իմն եւ անհնարին խողխողումն ՚ի վերայ մարտիկ զօրացն հասուցանէին: Եւ վասն զի ընդ ձեռամբ Հագարացւոյն բազումք էին զինուորեալ ՚ի հաւատացելոց Քրիստոսի, զնոսա միշտ զինել տայր ընդդէմ պատերազմի ամրոցին, յիւրսն խնայելով: Իսկ զայն ոճիրս տեսեալ արքային Սմպատայ եւ զկորուստ քրիստոնէից, որ իբրեւ մօտալուտ իմն դահճաց լինէին խողխողեալք, այնուհետեւ զմահ մարմնոյն նպատակ ինքեան հոգւոյն առաջի դնէր, եւ անձամբ անձին վճիռ հատեալ, եւ փրկութեան այլոց հոգացող գտեալ ` զիւր փրկութիւնն անտես արար: - Եւ … յետկար երդման ուխտի յոստիկանէն խնդրեալ ` դէմ եդեալ էջս առ նա առնէ, եւ այսպէս փրկէ առ հասարակ զքրիստոսադրոշմ ժողովուրդն », որք յամրոցին եւ որք արտաքոյ: Ի վերայ սգալի եւ միանգամայն սխրալի դիպուածոյ ` ծածկել թուի պատմութեան եւ մոռացուցանել զամուրն անմոռանալի, զի ոչ եւս յիշի ՚ի գիրս, եւ ոչ յումեքէ ցարդ յայտնեցաւ տեղի կամ անուն ` ոչ սորա եւ ոչ Արտագերից: Այլ ես կարծեմ եթէ զկէս անուան յետնոյս ` յայտնիցէ ծանօթ գեօղն Գեպս կամ  Քեռս զոր կանխագոյն տեղագրեցաք ՚ի վիճակին Կէչուանայ (48). այն զի իբրեւ փարսախաւ եւ կիսով եւեթ հեռի է ՚ի Խարայ ` յոր յարձակեցաւն Մուշեղ Մամիկոն ` եկեալ յԱրտագերից. եւ մարթ է ՚ի հիւսիսոյ գեղջս լինել միացուածոյ համանուան բերդին, յայժմեան Գարա տաղ անուանեալ  լերինս ` որք ՚ի հիւսիսոյ պարսպեն զՁորն Երասխայ սակաւ մղոնոք բացագոյն: Իսկ Կապոյտ բերդն թուի ինձ հաւանօրէն աւերակ բերդն Մանսիր գալեսի գրեալ ՚ի Ռուս աշխարհացուցի, ՚ի խաղ մի աղբերականաց գետոյն Կաղզուանայ, զոր եւ գերմանացի ուղեւորն Քոխ ` յանուանէ իսկ Կապոյտ գետ լուաւ եւ կոչէ, եւ զօժանդակ մի նորին ` Վանք-սու, վասն աւերեալ վանից որ առ նովաւ, եւ անշուշտ Կապուտաքարն է: - Ի գալ Յունաց եւ Հայոց ոմանց հալածելոյ ՚ի կայսերաց Բիւզանդիոյ ` յառաջին կէս Ժ դարու, ընդ այլոց երեւելի վանորէից ` շինեցաւ « եւ վայելչազարդ  տեղին ` որ է Կապուտաքարն անուանի, յԱրշարունեաց գաւառի »: Գետակն Կապոյտ յ ' ոփոյ ուստեք, այսինքն յաւազանաձեւ խոր լճակէ փոքուէ ելանէ, եւ ընկալեալ զատ ՚ի վերոյիշեալ վտակէն եւ այլ վտակ ` անցեալ ընդ Կաղզուան ` թափի յԵրասխ, Ագ պուլագ կոչէ զվտակս զայս օժանդակիչ ` նոյն գերմանացի, իսկ ՚ի Ռուսաց աշխարհացուցի զուգընթաց գետոյն Կաղզուանայ եւ որիշ գետ նշանակի Ագ-չայ անուն: Նոյն այր զլեառնն ընդ մէջ Կապոյտ գետոյ եւ Երասխայ ` Գզըլ-կետք կոչէ, եւ զլեառն մի առ ակամբ Կապուտայ ՚ի հիւսիսային էջս Շահեօլ անցից ` Ճինամուշ: