Այրարատ

48. ԵՐՈՒԱՆԴԱՅ ԳԱՒԱՌ — ՍԱՀԱԹԼՈՒ. ԵՐՈՒԱՆԴԱՇԱՏ

Արեւելեան մասն Երասխաձորոյ ` ՚ի տեղագրելոցս ցարդ վայրաց մինչեւ յընդարձակել հովտին ՚ի սահմանս Սուրմառոյ, եւ յաւէտ ձախակողմեան կամ հիւսիսային անձուկ ձորեզերքն ` կոչին ( որպէս ՚ի սկզբան ասացաք ) Սահաթու երկիր, ՚ի վերջոյ ԺԴ դարու եւ այսր, եւ գեօղս սակաւս ունին, ըստ այժմեան իմացուածոյ. զի ըստ առաջնոյն ` գոյր եւ ՚ի հարաւակողմն գետոյն մասն երկրին Սահաթայ: Արդ սակաւաբնակ գեօղքն, յարեւմտից սկսեալ ` ՚ի հիւսիսոյ խառնըրդոց Զաղարան վտակի յԵրասխ, ( զոր սահմանամէջ համարիմք Կաղզուանայ եւ Ճակատուց ), եւ յաջմէն Ախուրենի ` են, Գարակիւնե Վերին եւ Ստորին, որպէս նշանակին յաշխարհացոյցս, Տալլար, Գարագալե, Սապանճա, Արփալը,  Թեփեպաշի, Արտաուր, Ճռըխլը կամ Չըրախլու, Հիւսեինքենտ, Հելիմ ջան եւ Խալի ղըշլաղը յարեւմտեան անկեան խառնրդոց Ախուրենի յԵրասխ, ուր եւ Գզըլթեփե, զորմէ ընդ հուպ լիցին բանք: Իսկ յարեւելից եւ յահեկէ Ախուրենի ` Հաճի պայրամլը, յարմըկան անդ խառնրդոցն, միւս եւս Թեփե-պաշի, Խերպեկլի, Հիսար, Շահվարուտ:

Կազմուած գետնոյ ձորեզերս այսորիկ Երասխայ ` ՚ի հասարակի կրանիւթ է եւ խաւ ՚ի խաւ նստիւք. ՚ի նմին զանգուածոյ կուտակեալ է յալնանիստ  եւ ափափայ  բլուրն այն Գզըլթէփէ ` յարեւմտեան անկեան խառնրդոց Ախուրենի յԵրասխ, զոր վայր դիպան նկատեալ միակ բըռնակալն ՚ի չարս թագաւորաց մերոց Արշակունեաց, այն է Երուանդ Բ, ընտրեաց եւ կառոյց քաղաք եւ ամրոց յիւր անուն ԵՐՈՒԱՆԴԱՇԱՏ, զորոյ զպատճառս եւ զձեւ շինութեան այսպէս ստորագրէ Խորենացի ( Բ. ԼԹ ) « Յաւուրս սորա փոխին արքունիքն  յԱրմաւիրեն անուանեալ բլրոյն. քանզի էր հեռացեալ գետն Երասխ, եւ յերկարել ձմերայնոյն, ՚ի դառնահոտ հնչմանէ հիւսիսոյ ` պաղացեալ ձուլեալ վտակն, ոչ ուստեք արբուցումն  բաւական թագաւորականին գտանէր տեղւոյ: Ընդ որ նեղեալ Երուանդայ, նաեւ ամրագունի եւս տեղւոյ եղեալ ՚ի խնդիր, փոխէ զարքունիսն յարեւմուտս կոյս ` ՚ի քարակտուր մի բլուր, զորով պատ առեալ Երասխայ ընդդէմ Ախուրեանն հոսի գետ: Պարսպէ զբլուրն, եւ ՚ի ներքսագոյն քան զպարիսպն ընդ բազում տեղիս կըտրեալ զքարինսն մինչեւ յատակս բլրոյն հաւասար գետոյն, մինչեւ դիմել ջուրց գետոյն ՚ի փորուածն, յըմպելեաց պատրաստութիւն: Եւ զմիջնաբերդն ամրացուցանէր բարձր պարսպօք, եւ դրունս պղնձիս  կանգնէր ՚ի միջոցի պարսպին, եւ ելանելիս երկաթիս ՚ի ներքուստ ՚ի վեր մինչեւ ցդուռնն, եւ ՚ի նմա որոգայթս իմն ծածուկըս ընդ մէջ աստիճանացան, որպէս զի ըմբռնեսցի ` թէ ոք գաղտ ելանելով դաւել կամիցի զարքայն: Եւ էր, ասեն, երկդիմի, որպէս զի մինն լիցի սպասաւորացն  արքունի  եւ ամենայն ելեւմտից  ճանապարհ տուընջենացին, իսկ մեւսն գիշերային եւ մարդադաւաց »: Այլ այս ամենայն ամրութիւնք եւ մեքենայք  ոչ բաւեցին զերծուցանել զնա ինքն Երուանդ ` ՚ի ձեռաց օրինաւոր պայազատի թագին Արտաշիսի Բ, որ առաջնորդութեամբ Այրաքաջն Սմբատայ ` նախ հարեալ զբանակ բռնաւորին  յԵրուանդավանն կոչեցեալ տեղւոջ, հալածական վարեաց զնա ՚ի քաղաք իւր. եւ « Սմբատայ գիշերոյն զհետ Երուանդայ եկեալ ` սակաւ վաշտկանաւ, զդուռն քաղաքին պահէր մինչեւ ՚ի գալն Արտաշիսի եւ զօրացն ամենեցուն: Եւ ՚ի մարտնչել քաջացն ընդ ամրոցին, անձնատուրք եղեն մարդիկ ամրոցին, եւ բացին զդուռն քաղաքին: Իսկ մի ոմն ՚ի զինուորացն մտեալ եհար վաղերբ զգլուխն Երուանդայ, եւ ցրուեաց զուղիղն ՚ի յատակս տանն. եւ այսպիսի ջախմամբ վախճանեցաւ, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան: Բայց Արտաշիսի յիշեալ ` թէ խառնուած արշակունւոյ է Երուանդ, հրամայէ զդի նորա թաղել մահարձանօք »: Յետ շինութեան Արտաշատայ ` անդր փոխադրեաց Արտաշէս զարքունի վայելչութիւնսն Երուանդաշատի, հանդերձ կարեւոր բնակչօքն, յորս եւ Հրեայք բազում:

Յայտ է թէ տեղիս այս անձկավայր այժմ Գզըլթէփէ կոչեցեալ ` միայն բերդ եւ կենդրոն էր Երուանդաշատն քաղաքի, այլ արուարձանքն կամ բնակութիւն քաղաքացեաց սփռեալ էին ՚ի միւս եւս կողմն ` յարեւելեան անկեան խառնըրդոց գետոյն, ուր այժմս կայ գեօղն Հաճի Պայրամլի, իբր 75 Պարսիկ տամբք. ըստ արժանի թագաւորանիստ մայրաքաղաք լինելոյ ` կարի ընդարձակ եւ բազմաբնակ լեալ ՚ի հնումն. յոր սակս Քաղաք մեծ կոչէ զայն Բուզանդ ` նաեւ յետ յերից դարուց, յորում ժամանակի յիսուն հազար երդ միայն գերի վարեցան անտի ՚ի Պարսից, եթէ չիցէ վրիպակ ՚ի թուիդ: - Զայս քաղաք հանդերձ այլովք դաստակերտօք Երուանդայ եւ համօրէն նահանգաւն եւ Երասխաձորով, իբրեւ յարքունի սեփականութենէ պարգեւեաց Տրդատ ` Արշաւրի որդւոյ Կամսարայ, եւ եղեւ այնուհետեւ Քաղաք ոստանի Կամսարականաց. զոր առ վայր մի ագահեալ ` յարքունիս գրաւեաց Արշակ Բ, այլ ոչ ընդերկար վայրեաց. ինքն գերեցաւ, եւ քաղաքն յաւար եւ յաւեր մատնեցաւ ՚ի հրամանէ հակառակորդի իւրոյ Շապհոյ Պարսից արքայի. եւ յայնժամ ըստ վերոյգրեալ ասից Բուզանդայ ` « խաղացուցանէին անտի երդս քսան հազար Հայ եւ երդս երեսուն հազար Հրեայ, եւ զքաղաքն ՚ի հիմանց տապալեալ բրեալ յատակէին »: Հաւանելի է յայնմ ժամանակէ հետէ աւեր մնալ բազմարուեստ բերդին, զի ոչ եւս յիշի ընդ այլ ամուրս եւ զօրանիստ Հայոց. սակայն քաղաքն վերստին շինեցաւ եւ եկաց որպէս յառաջն ոստան Կամսարականաց ց՚Ը դար, նոր անուամբ Մարմէտ, ծագեալ ՚ի Մար-ամատ պարսիկ ձայնէ, որպէս հրամայեացն գոչել Արտաշէս ` ՚ի հասանելն ՚ի դուռն քաղաքին, բասրելով զԵրուանդ զի Մար կոչդէր զնա, եւ արդ իմացուցանէր թէ եկն Մարն այն. յայս անուն երկիցս յիշէ Անանիա Շիրակացի ՚ի համարողականսն. բայց յաճախ եւս ԵՐՈՒԱՆԴԱՅ ՔԱՂԱՔ կոչի ՚ի նմին իսկ ՚ի Խորենացւոյ ( Բ. ԽԶ. ԽԸ. Ղ. ) եւ յայլոց. եւ վասն բնութեան եւ դրից ամրոցին ` այլք ԵՐՈՒԱՆԴԱՔԱՐ կոչեն զնոյն: Մարմէտ անուամբ յիշի յարձանս Բագնայրի. ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու յամի 1209 Խաչերես ոմն Լօռեցի որդի Աբրահամու շնորհէ վանաց Ս. Աստուածածնի զայգի իւր. եւ ոմն Սարգիս ՚ի մերձաւորս ամս ` զիւր այգին որ ՚ի Մարմէտ ` ՚ի վերայ Երասխայ ». եւ յարձանս Մարմաշինի ` յամի 1215, ա ' յլ այգիք շնորհեալք վանացն ՚ի Գրիգորէ Ապուղամրենց յարքեպիսկոպոսէ Անւոյ: - Ե ' րբ իսպառ անշքեցաւ քաղաքս այս ` ոչ գիտեմ, այլ թուի ՚ի յետին դարս, ՚ի ժամանակի պատերազմաց Թուրքաց եւ Պարսից:

Առաջին խնամով քննող վայրացս յԵւրոպիացւոց ` Տիւպուտ Հելուետ, յամի 1834, յ՚ 17 մարտի, ( որ շփոթէ միայն զանուանսն ` Երուանդակերտ կոչելով զսա եւ ներհակաբար զմիւսն Երուանդաշատ ), չմնայր ինչ ասէ յաւերակաց ամրոցին, զորոյ եւ զպատկեր ընծայէ, բայց հատուածք ինչ պարսպաց, նորաձեւ իմն կառուցելոց եռաշար կարգաւ կոփածոյ կարմիր քարանց եւ միջադաս խորանարդ սեաւ քարամբք ղուղակի, յորոց միջի երեւի բացուած գետնուղի զի ` ընդ որ իջանէին առնուլ ջուր յԵրասխայ ` մտելոյ ընդ ստորերկրեայ անցս: Աստանօր արկեալ էր եւ կամուրջ ՚ի վերայ Երասխայ, որոյ մնան միայն չորք մոյթք խարխալեալք ՚ի կարմիր կրաքարանց. եւ ՚ի գլուխ կամրջոցն հետք գետեզերեայ բնակարանաց: Կից ՚ի քարաբլուր բերդին եւ մերձ ՚ի քարահատս երկանի ` կայ ա ' յլ բլրակ, յորում գերեզմանք անաղարտք ՚ի սեաւ ղուղակէ. ուր եւ բազմախաչ դրուագեալ տապանաքար մի, վեց ոտնաչափ յերկայնութիւն, հանգիստ ուրումն Մարտիրոսի, յամի 1424, յորմէ եւ գուշակի ցայնժամ հայաբնակ լինել տեղւոյն, որոյ մնացուածք հողակերտ որմոց ընդարձակեալ ձգին ցԱխուրեան գետ, ընդ որոյ հուն էանց ուղեւորն. զոր ոչ միայն յոյժ սրընթաց ասէ անդ, այլ դժուարին եւ զհունն, մեծամեծ հրաբղխեայ քարամբք. սակայն զբռնութիւն հոսանացն յօգուտ արկեալ բնակչաց գեղջն ( Հաճի Պայրամլը ) ջրաղացս յոլովս հաստատեալ են անդանօր: Են նոցա եւ պարտէզք եւ այգիք բարգաւաճք. քանզի եւ պահանիստ Ղազախ զօրականի Ռուսաց հաստատեալ էր անդ, սահմանածայր գոլով յայնժամ բաժնի Ռուսաց եւ Թուրքաց: - Քէր Բորդըր անգղիացի որ յամի 1829 (31 հոկտ. ) գիշերօթեաց ՚ի գեղջս, յոյժ նկարագեղ գիրս բլրոց եւ ձորահովտաց ասէ լինել ՚ի խորշի անդ կցուածոյ գետոց, եւ ՚ի գեղեցկագունի ուրեմն զգիւղն ՚ի թաւուտս նշենեաց եւ արքակաղնեաց, յեզր ականակիտ ջրոց խորաձոր Ախուրենի, ուր քաղցր յոյժ թուեցաւ նմա եւ ընկերացն ` հանգիստ գիշերոյն: Ի մրգաց ունի ընկոյզ եւ ծիրան, եւ այլս. այլ գլխաւոր բերք կողմանցս են բամբակ, ցորեան եւ բրինձ: - Շահխաթունեանն ` ՚ի վերոյ ՚ի հիւսիսոյ այժմու բնակարանաց գեղջն յիշէ եւ լքեալ հին բնակարանս, յորոց միջի եւ ամրոց մի աւերակ այլ կիսականգուն բրգաձեւ, ունելով յարեւմտեան ճակատուն արձանագիր հայերէն, զոր վասն բարձրութեան դրիցն եւ կիսեղծ տառիցն չկարաց ընթեռնուլ: Թերեւս այս իսկ է կամ ա ' յլ ՚ի նմին շինուածի ընդօրինակեալ ՚ի Գերմանացի պատկերահանէ, թուականաւ 1201 ամի ( կամ 1210) հակիրճ յիշատակ Կոստերի ուրումն, նորաձեւ տառիւք: Յարեւելից նորին քարընկեցիւ հեռի կայ կիսաւեր մատուռն փոքր կարմրաքար կոփածոյ. եւ յորմն հիւսիսային ՚ի ներքուստ արձանագիրս այս.

«Թվ. ՈԿԷ. Շնորհիւն ամենակալին Քրիստոսի Տեառն Աստուծոյ այս մեր գիր յիշատակի է վասն երկ(ար կենդան)ութեան մեծ պարոնին մերոյ Շահնշահի. Ես Սարգիս որդի Գրիգոր աւագերէց քահանայի շինեցի զիմ հայրենի զսուրբ Աստուածածնին էկեղեցիս… ի հիմանէ մինչեւ ի կատարումն եհաս յիմոց արդեաց եւ որդո իմո Գորգկանն եւ որդոյ նորա Սարքսի. որ չկայ այլ ոք հակառակ ոչ ի մերոց եւ ոչ յաւտարաց. եւ եդի լուծ ի վերա սպասաւորաց սորա որ ի տարին Գ աւր ժամ կատարեն ինձ զՅայտնութիւնն զԱւագ Ե շաբաթն եւ ըԶատիկն. որ զգրեալս առնէ աւրհնի յԱստուծոյ եւ որ խափանէ դատի ի Տեառնէ»:

Արտաքուստ ՚ի հիւսիսային որմն կայ արձանագիրս 1299 ամի.

«ՉԽԸ. կամաւն Աստուծոյ Բեսուտին հրամանաւն արձանագիր եղեւ որ զՁիթին հարկն ի սուրբԱստուածածինս տան անխաբան. եթէ ոք հաւկառակ կա բանիս մի առցէ զթողութիւն ի Քրիստոսէ. Կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ. Ամիրութեանն Պարոն Շահն…

Ի սմին իսկ կարծեմ մատրան յորմն հարաւային է արձանս ( թիւ 25) ձեւագրեալ ՚ի ճարտար գերմանացի նկարչէ ( Քէսդնէր ) թէպէտեւ յանգիտակէ մերոյ լեզուիս, զոր եւ ընդօրինակեմք ՚ի դիւրութիւն ընթերցանելեաց:

Ի Թու. ՈԾԵ եւ ի թագաւորութեան Լաչային յամիր սպասալարութե-անն Զաքարէի եւ որդւոյ իւրոյ Շահնշահի եւ եղբաւր իւրոյ Յով-աննեսի Հայր Սամուէլ եւ այլ մի- աբանքս շինեցաք զեկեղեցիս վասն յերկար կենդան- ութեան Պատրոնացս մերոց ի յիշատակ հոգւոց մերոց եւ- ծնողաց մերոց. որք երկրպագէք մեզ յաղաւթս յիշեսջիք.

Ի նոյն կողմանս գտանի եւ մահարձանս այս կանգնեալ յամի 1425, ՚ի յիշատակ քահանայի միոյ, որպէս կարծեմ ՚ի յետին տառէ արձանագրին, որոյ հետեւորդ բանք խնդրելի են ՚ի կռան արձանին իսկ որ տեսանիդ ` այս է.

ԹՎ. ՊՀԴ. Այս է հանգիստ Տեառն.