Այրարատ

49. ԵՐՈՒԱՆԴԱԿԵՐՏ. ԾՆՆԴՈՑ ԱՆՏԱՌ

Ի դէպ եւ վայելուչ է առ Երուանդաշատի կարգել եւ զծանօթն ԵՐՈՒԱՆԴԱԿԵՐՏ զգեղեցիկ զուգակից անգեղեայ հեղինակի նոցին, որպէս եւ Պատմիչն ( Խորենացի ) առանց ճշգրտելոյ զգիրս սորին, արտաքոյ պատմականն ոճոյ ` աղուաբար իմն ստորագրէ զշէնն, գուցէ ՚ի վիպասանութեանց Արտաշիսի վերառեալ, այսպէս ունելով բանին. « Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի, զոր յօրինեաց նոյն ինքն Երուանդ, գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինուածովք: Քանզի զմիջոց հովտին մեծի լնու մարդկութեամբ եւ պայծառ շինուածովք, լուսաւոր որպէս ական բիբ. իսկ շուրջ զմարդկութեամբն ` ծաղկոցաց եւ հոտարանաց կազմութիւն, որպէս շուրջ զբբովն զայն բոլորակութիւն ական: Իսկ զբազմութիւն ազգեստանայ, իբր զարեւանաց խիտ եւ գեղեցիկ ծիր. որոյ հիւսիսային կողմանն դիր կարակնաձեւ ` արդարեւ գեղաւոր կուսից յօնից դարեւանդայ համեմատ: Իսկ ՚ի հարաւոյ հարթութիւն դաշտաց, ծնօտից պարզութեան գեղեցկութիւն. իսկ գետն բերանացեալ դարաւանդօք ափանցն ` զերկթերթիսն նշանակէ շրթունըս: Եւ այսպիսի գեղեցկութեան գիր ` անքթթելի իմն գոգցես ՚ի բարձրաւանդակ թագաւորանիստն զհայեցուածսն. ունի. եւ արդարեւ բերրի եւ թագաւորական դաստակերտն »:

Որպէս ՚ի նկարագրէդ քաջայայտ երեւի, Երուանդակերտ ճոխացեալ էր գեղեցկութեամբ եւ ոչ ամրութեամբ, վասն որոյ եւ դիւրաթառամ եղեւ գեղեցիկն քան զհզօրն, եւ բարձաւ նշան նորին, զի ոչ եւս յիշի ՚ի պատմութեան, եւ յայն սակս ընդ երկբայութեամբ անկեալ է տեղին, զորմէ Խորենացի այսչափ տայ գուշակել ՚ի նկարագրին, եթէ մերձ էր ՚ի քաղաքն եւ յԵրասխ, ՚ի հարաւոյ սորին ունելով զդաշտագետինն, եւ եւ՚ի հիւսիսոյ ` դարեւանդս, եւ շուրջ բնակութիւնս եւ այգեստան: Առաքել Պատմիչ միայն յիշէ ( Դ ) զտեղիս զայս եւ ասէ. « Երուանդակերտն ` որ այժմ ասի Աղջաղալայ ». ըստ նմանէ եւ Բաղրամ յաշխարհագրութեան, եւ Գէորգ յՕսմանեան պատմութեան. յայտ է թէ չէ այս աղջաղալայ բերդն համանուն վիճակին, եւ ոչ միւս գեօղն հպագոյն ՚ի Կէչուան. զի կարի հեռի են սոքա յԵրասխայ, եւ ոչ ունին զհայեցուածն ՚ի թագաւորանիստն. եւ զի յիշեալդ Ագճագալէ երեւի բերդ ամուր լինել, իսկ Երուանդակերտ չէր այնպիսի: Զարդիս, ոմանք փոխանակ Ագճագալէի ` Գալագալէ կոչեն եւ համարին զայն ` որ ՚ի հարաւոյ կայ Սիւրմէլիի յելից Կողբայ, հեռագոյն եւ յաջմէ Երասխայ. այլ ինձ հեռի թուի եւ այդ տեղի եւ արտաքոյ իսկ բնիկ Երասխաձորոյ. հաւանական ` Հելուետիացի ճանապարհագրին նշանակեալն է, հուպ ՚ի քաղաքն Երուանդայ, յահեկէ, այսինքն յելից Ախուրենի, ՚ի հարաւոյ Հաճի Պայրմալուի, եւ սակաւուք հեռի ՚ի նմանէ, կամ ընդ մէջ նորա եւ Խերպէկի գեղջ, ուր յընդարձակ աշխարհացուցի Ռուսաց նշանակի Գզըլ գայա տեղի. եւ ստորագրութիւնն իսկ զոր առնէ ` համաձայնի Խորենացւոյն. քանզի յարեւելեան անկեան անդ գետակցացն դնէ մեծատարած աւերակս մղոնաչափ սփռեալ ընդ արեւելս ՚ի վերայ բարձրաւանդակի դաշտակի առ Երասխաւ, ( որ ՚ի դէպ գայ ՚ի հարաւոյ ` հարթութեան դաշտացն Խորենացւոյն ), ունելով ՚ի հիւսիսոյ երկար շարս շերտաձեւ կաւուտ բլրոց ` յորոց վերայ հոսուածք ղօղակի. եւ այս ՚ի դէպ գայ հիւսիսային կողմանն կարկանաձեւ գրից, եւ յօնակերպն դարեւանդաց: Արդ զի առ հինսն յետ շինութեան Երուանդակերտի ոչ եւս յիշի անուն նորա, եւ առ նորս ոչ Երուանդաշատ, ես հաւանեալ եմ եթէ ամենայն մնացորդքն որ ՚ի Հաճի Պայրամլու եւ որ ՚ի հարաւոյ նորին, միոյ մեծի քաղաքի մասն են, եւ նոյն ինքն Դաստակերտն ` մասն եւեթ է համարելի Քաղաքին Երուանդայ, որ միայն զամրոցն եւ զկարեւոր շինուածս կառոյց յարեւմտեան անկեան գետակցացն, եւ յարեւելակողմն ` զբնակարանս մարդկութեանն. որ տակաւ աճեալ ` ՚ի կէս անդ Դ դարու առաւելոյր քան զ 50, 000 երդ: - Ի դերբուկս աւերակացն ` որոշին երկու եկեղեցիք հիմնայատակք ՚ի սասանութենէ երկրի, առ որովք եւ հետք փողոցաց. այլ յարեւելից կողմանն ՚ի ստորեւ հոսանաց ղուղակի ` սփռեալ կան գերեզմանք բազումք պէսպէս ձեւով եւ անեղծ մնացեալք. շատք յայնցանէ մեծամեծ տապանաքարինք են տափակք կամ կանգունք ՚ի սեաւ հրաբղխի քարէ. ՚ի միումն գրեալ է «Ի Թվ. ՉԽԱ (1292) Ես Խաչատուրս կանգնեցի զխաչս բարեխաւս առ Աստուած վասն իմ եւ եղբարց իմոց»:

Եթէ արդարեւ զայս տեղի ծանեան եւ վերոյիշեալքն յետին պատմիչք մեր ` Երուանդակերտ, ապա ՚ի յսկիզբն ԺԷ դարու ` Ագճագալէ կոչէր, եւ ունէր ինչ ամրոցս, եւ շէն մեծ. զի ոչ վայրապար ասէ Առաքէլ եկեալ անդր զՇահաբաս, ՚ի լսելն զհամբաւ գալստեան Ճէլալօղլի Սինան փաշայի սպարապետի Օսմանեանց, եւ անդ յայտնել խորհրդակցացն զոր » ունէր ՚ի մտի, զքշելն ազգին քրիստոնէից եւ զաւերելն աշխարհին Հայոց ». զնոյն յայտնեաց կեղծաւորաբար եւ աւագաց Հայոց, « որոց գլխաւորի անունն էր Տէր Յովանէս, որ պերճական մակագրութեամբ անուանէին Աղա Տէրտէր. եւ նոքա ծանեան զդաւաճանեալ նենգութիւնն », այլ ոչ կարացին զերծանել. զի մինչ դեռ եւս անդ նստէր Շահաբաս ` սկսան վարել զՀայս ՚ի Պարսս, եւ ՚ի հասանել զօրացն Թուրքաց ՚ի Կարս, ապա մեկնեցաւ եւ ինքն զհետ գաղթականին: Իսկ զտեղիս այս Ագճագալէ ` յառաջագոյն նուաճեալ էր ՚ի ձեռն  Ամիրգունայ խանի կուսակալին Երեւանայ, որպէս ասէ Պատմիչն Թուրքաց, պաշարմամբ եւ աւերածով շրջակայիցն վայրաց, եւ վարելով զՀայ բնակիչն ըստ վերոյգրելոցն, եւ զՔէնան-պէկ ` վերակացու կողմանցն ` կալեալ առաքեալ առ Շահաբաս, իսկ սա ՚ի բերան հրանօթոյ եդեալ զնա ` առաջի բերդին Երեւանայ ` մանրակոտոր արար:

Փարսախաւ կամ ժամաւ հեռի ՚ի Հաճի Պայրամլը գեղջէ ՚ի Հս. Ե. նորին եւ յարեւելագոյն մասին Ախուրեան գետոյ ` ուրանօր արմուկն իմն գործէ, կայ արտաքուստ, այսինքն յահեակ գետափին ` Այրիսըվատ գիւղ փոքր, ուր պահանիստ Ռուսաց էր ( Ղազախաց ): Ի Հս. նորին նոյնքան եւ աւելի հեռագոյն, ուր տանի քարուտ ճանապարհ դժուարակոխ, կայ Միրզա-խան տեղի եւ անցք ընդ հուն Ախուրեան գետոյ, որ եւ համարի սպառուած Սահաթայ երկրին:

Յայս կողմանս ` ուր ընդարձակագոյն է ձորահովիտ Երասխայ քան յաջակողմն Ախուրենի, թուի եղեալ եւ Անտառ Ծննդոց, միւս եւս կազմած բազմայարդար բռնաւորին Երուանդայ, զորմէ այսպէս գրէ Խորենացի, ( Բ. ԽԱ ). « Տնկէ եւ մայրի մեծ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ գետոյն, եւ որմովք ամրացուցանէ. արգելլով ՚ի ներքս այծեմունս երագունս եւ զեզանց եւ զեղջերուաց ազգ, եւ ցիռս եւ վարազս. որք ՚ի բազմութիւն աճեցեալ լցին զանտառն, որովք ուրախանայր թագաւորն յաւուրս որսոց »: - Անանիա Շիրակացի ` որ որպէս տեսաք ` յիշէ յառեղծուածսն թուաբանականս այլ եւ այլ տեղիս Արշակունեաց. յիշէ եւ որսոյ տեղի մի. « Որս էր Կամսարականացն ՚ի Գէն, եւ կալեալ երէ բազում, եւ ինձ որսամասն ետուն բերել վարազ մի », եւ այլն: Չիցէ անդէպ համարել զայն ՚ի տեղւոջս Անտառին Ծննդոց, մանաւանդ զի ուր կարծեցաք զսա, յերի Միրզա խան գեղջ, նշանակի յաշխարհացոյց քարտս եւ փոքր տեղի մի Գինոյ կամ Գինոս գրեալ, որ հոլովական Գէն անուան երեւի: