Այրարատ

50. ԲԱԳԱՐԱՆ

Ի փոխադրել հնարագիտին Երուանդայ զարքունիսն յԱրմաւրայ յիւրաշէն քաղաքն, հարկ էր ընդ ոստանիկ բնակչացն եւ այլոց արքունական պերճանաց ` եւ զկրօնական պաշտամանց առիթս եւ հանդէսս անդր ածել. այլ միանգամայն եւ զանձին զգուշութիւն հոգալով, ոչ օգուտ իւր համարեալ յիւրն փոխել քաղաք ( զկուռսն ), զի մի ՚ի գալն եւ ՚ի զոհել անդ աշխարհի, ոչ զգուշութեամբ պահեսցի քաղաքն. այլ հեռագոյն ՚ի նմանէ իբր քառասուն ասպարիզաւ զհիւսիսով ` նման իւր քաղաքին շինեաց քաղաք փոքր ՚ի վերայ գետոյն Ախուրենայ, եւ անուանեաց Բագարան, այսինքն թէ ՚ի նմա յօրինեալ է զկազմութիւն բագնացն. եւ փոխեաց անդր զամենայն զկուռսն որ յԱրմաւիր: Եւ մեհեանս շինեալ, զեղբայր իւր զԵրուազ քրմապետ կացուցանէր »: Որպէս ոչ երկար վայելեաց Երուանդ ՚ի թագաւորութեանն ` եւ ոչ Երուազ ՚ի քրմապետութեանն. քանզի ՚ի նուաճելն Արտաշիսի զաթոռն, « հրաման տայ Սմբատայ ` երթալ յամուրն Բագարան, որ հուպ ՚ի քաղաքն Երուանդայ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ, զի սպանցէ զԵրուազ եղբայր Երուանդայ: Զոր կալեալ Սմբատայ ` երկան զուլանէ հրամայէ կապել, եւ ընկենուլ ՚ի պտոյտ մի գետոյն. եւ ՚ի տեղի նորա ՚ի վերայ բագնացն կացուցանէ զընտանի Արտաշիսի, աշակերտ մոգի ուրումն երազահանի, որ յայն սակս եւ Մոգպաշտէ անուն կարդային: Եւ ապա աւուր առեալ զգանձսն Երուազայ, եւ ծառայս անձինս հինգհարիւր, նա եւ զընտիր գանձուցն մեհենից, բերէ Արտաշիսի: Եւ Արտաշէս պարգեւէ Սմբատայ զծառայսն Երուազայ. բայց զգանձսն հրամայէ տանել Դարեհի Պարսից արքայի »: - Տեղիս այս քաջանշան ` յայնժամ իբր գլուխ հեթանոսական պաշտօնատեղեաց Հայոց, եւ ՚ի միջին դարս ` սուրբ կրօնից պաշտամամբ եւ Բագրատունեաց բնակութեամբ եւ շինութեամբք, քաջայայտ յերեւանի կայ ցարդ եւ անուամբն եւ նշանակեալ դրիւք եւ չափով հեռաւորութեան. քա ~ ւ ՚ի ցանկալի կենդանութենէն: Ուղիղ գծաւ յարոցէն Երուանդաշատի մինչեւ ՚ի Բագարան ` իբրեւ հինգ մղօնք են, որ է ճշգրտիւ 40 ( փոքր ) ասպարէզ հայկական. եւ կայ գրեաթէ ՚ի սպառուած Ձորոյն Երասխայ ՚ի Հս. Ելից, ՚ի հարաւոյ օժանդակաց Ախուրենոյ, վասն որոյ եւ պատշաճեալ Արշարունեաց ` քան Շիրակայ: Զայժմեան հանգամանս Բագարանայ հանդերձ բագրատունաշէն մնացուածովք ` այսպէս ստորագրէ քաջ քննեալ վայրացս Հ. Ներսէս Սարգիսեան. « Ի մէջ խորաձորոյն ` ընդ որ Ախուրեանն հոսի գետ, շինեալ է քաղաքս այս յԵրուանդայ Բ է. դիւրամուտ ՚ի հարաւոյ կուսէ ` ընդ որ երկանեալ ձգի լայնատարած ձորն, դժուարամուտ է յայլ կողմանց, սակս լեռնացեալ քարակարկառ վախիցն եւ բարձր ափանց ձորոյն, սակայն երկարութեամբ ժամանակաց յանձանձիր աշխատութենէ մարդկանն, օժանդակելով եւ աւերակացն ` դիւրամուտ գործեալ է եւ ՚ի կողմանցն: Ընդ հասանել յափն ձորոյն ` երեւութանայ վայրն առ հասարակ հիմնայատակ եղեալ. այնպէս զի ոչ միայն նախնի շինուածոցն հռչակելեաց, այլ եւ ոչ որմոցն հետք երեւին. օրինակ իմն իբրեւ ՚ի յանկարծաբորբոք հրաբղխից կամ ՚ի սասանութենէ մեծէ հիմն ՚ի վեր տապալեալ ` չէ մնացեալ քար ՚ի քարի վերայ: Եւ գուցէ այդ աղէտք անցեալլ իցեն ընդ նա. քանզի եւ քարանցն կոյտք առհասարակ սեւացեալք իբրեւ ՚ի հնոցի բորբոքելոյ ` վկայ լինին արդեօք տեսողացն. եւ չիք ոք որ հաւաստաբանէ մեզ թէ ե ' րբ եւ որպէս կործանեալ է քաղաքդ: Յատակ քաղաքին թէպէտ եւ դաշտավայր ըստ հարաւոյ կողման ձորոյն, այլ ըստ հիւսիսոյ դարափոս է. ամենայն վայրն բլրաձեւ բարձունք են մինչեւ ցվերին ծայր քաղաքին յահեղ բարձրութեան. եւ է անդ դոյզն մնացորդ բերդին, զոր ոչ կարծեմ շինուած հեթանոսութեան ժամանակի: Իսկ անդր քան զբերդն ` խորանդունդ մի ձորոյ անջրպետէ զսահման քաղաքին, եւ բարձրութիւն բերդին հաւասարի հանդիպակաց գետնոյն: Հայրենասէր ոգին սիրտ ՚ի բերան շրջի ՚ի Բագարան ` նշմարանս ինչ տեսանել ՚ի նշխարաց անաստուած ժամանակացն, հիմունս կամ թէ քար մի դուզնաքեայ ՚ի բագնեացն նախնեաց, այլ ՚ի զուր. զի եւ ոչ մեծահատոր քար մի երեւի ուրեք, եւ ոչ մի քանդակ ՚ի միում ՚ի մանր քարանց սեւացելոց, որք կոյտս կոյտս դիզեալ են ցրիւ: Այդպէս մերկացեալ Բագրանայ ՚ի նախնի հնութեանց ` ծաղկի առ Բագրատունեօք, սկիզբն ՚ի սմբատեանն Աշոտոյ առեալ, որ անդ եդ զաթոռ իւր մինչչեւ էր ընդարձակեալ Անւոյ: Այլ արդ աւերակդ այդ մեծ ` շինականօք ոմամբք իբրեւ ՚ի տասն տանց բնակացեալ է: Սակայն ըստ օրինակին Անւոյ նշանք աստուածապաշտութեան ոչ սակաւք են ՚ի տեղւոջն, գեղեցկաշէն եկեղեցիք, զորս մի առ մի ստորագրեմք, եւ նախ քան զայնոսիկ զբերդն:

Բերդն. - Արդ ՚ի բարձր քարաժեռին, որպէս ասացաք, հիմն արկեալ բերդին ` խորանդունդք են կողմանք նորա երեքին, հարաւ եւ հիւսիս եւ արեւելք ` ընդ որ գետն անցանէ, եւ չորրորդն անմերձենալի, մի եւեթ վերելս ունելով ՚ի հարաւոյ քաղաքին. տարածութեամբ անձուկ եւ երկայնաձեւ, աշտարակ մի յարեւմտեան ծայրն ունելով. իսկ պարիսպքն կիսափուլ: Առ պարսպաւ որ հանդիպոյ է քաղաքին ` հիմունս կամարակերտ իմն շինուածոյ է տեսանել խառն հողով եւ աւերակօք քարանց, զոր պատշգամբ արքունի կոչեն, կարծեմ վասն տեղւոյն բարձրութեան, որ համարձակ դիտէ ընդ ամենայն քաղաքն. եւ ամք սակաւք են յորմէ հետէ կործանեալ է:

Յարեւելեան ծայր բերդիդ հանդէպ աշտարակին ` է առաջին եկեղեցին Սուրբ Գէորգ կոչեցեալ, փոքր եւ կիսափուլ. զոր սակաւ ամօք յառաջ նորոգեալ են տախտակամած կարկատիւք, շինեալ նմին եւ գաւիթ: Ի մէջ եկեղեցւոյն է փոքրիկ մատուռն յաջմէ խորանին, եւ ՚ի նմա շիրիմ որորոցաձեւ, ընդ որով ամփոփեալ ասի մասն ՚ի նշխարաց սրբոյն Գէորգայ, անյիշատակ ամենեւին թէ յորմէ եւ երբ, եւ ոչ արձանագիր ինչ մնացեալ է ՚ի քարակերտ մնացուածս որմոց եկեղեցւոյն թէ գուցէ հաւաստէր զկարեւոր յիշատակութիւնն: Սակայն ՚ի յաճախութենէ ուխտաւորաց, մանաւանդ ՚ի տօնի Վարագայ խաչին, եւ յանվրէպ բժշկութենէ հաւատով մերձեցողացն ` ոչ երկբայական ինչ է, քանզի եւ նորոգութիւն եկեղեցւոյն եղեալ է ըստ այսմ օրինակի: Գիւղականի ուրումն ախտիւ անդամալուծութեան հարեալ է չգտեալ ուստեք բժշկութիւն, ձեռնտուութեամբ այլոց գնալ յուխտ անդր. եւ ապաքինեալ յախտէն ՚ի տապանէ նշխարաց Սրբոյն, ինքնին անօգնական յումեքէ ՚ի վայր իջանէ. եւ յոժարակամ վաճառեալ զինչս իւր ` նորոգէ զեկեղեցին, յանձն առեալ ծառայութեամբ անցուցանել զկեանս իւր ՚ի տեղւոջն ` եւ մինչեւ յորս յայս կենդանի կայ այրն տակաւին:  Յոյժ զուարճատես են գիրք եկեղեցւոյն սակս մեծի բարձրութեան վայրացն, որպէս զի աւերակ քաղաքն առ հասարակ անկերեւ կայ առաջի: - Երկրորդ եկեղեցին է ՚ի կէս ճանապարհին վերելից ՚ի բերդն, ՚ի տափարակ վայրի, եւ մեծ քան զՍ. Գէորգայն, սակայն միայն հիւսիսային կողմն կայ անկործան, եւ թուական մի ՚ի վերայ ՉԾ. եւ առընթեր եկեղեցւոյն շիրիմք վաղեմիք: - Երրորդ եկեղեցին փոքր է եւ գմբեթարդ, հանդէպ քաղաքին յարեւելից կուսէ ՚ի գլուխ քարաժայռի միոյ, ՚ի հանդիպակաց կողմանէ քարափանց գետոյն երկայնեալ է ՚ի քաղաքն կոյս ` իբրեւ ցամաքակղզի անմերձենալի գոլով, եւ ՚ի նմին կողման խրամ անջրպետ կացեալ ՚ի միջի, է առ նովաւ եւ հիմունս բնակարանաց տեսանել: Զեկեղեցւոյդ աւանդութիւն է ` ՚ի դստերէ թագաւորի շինեալ վասն իւր. իբր զի նախ քան զշինութիւն նորին, քանզի անդ բնակէր, յաւուր միոջ ՚ի մեծահանդէս տոնի անագանեալ նորա անցանել ընդ կամուրջն, որոյ աւերակն կայ մինչեւ ցայսօր, առ ՚ի գնալ յեկեղեցի որ յայնկոյս գետոյն, աւարտի ժամն. յորմէ ստիպեալ շինէ լզեկեղեցիդ առ բնականաւ իւրով: - Չորրորդ եկեղեցին քառորդաւ հեռի է արտաքոյ ակւերակաց քաղաքին ՚ի հարաւ կոյս. եւ սորա հիւսիսային որմն եւեթ կանգուն կայ: - Հինգերորդն առ երի կայ չորրորդին, եւ շուրջ զնովաւ պարտէզքն, յառաջագոյն եւ այգիք ` արդ արօտք են խաշնարածաց. եւ էր սա մայր եկեղեցին կամ ուխտ միանձանց. արտաքին ձեւովն քառաթեւ է բազմանկիւնի. եւ առ իւրաքանչիւր թեւով դարձեալ երկուստեք այլ եւս անկիւնք. իսկ ՚ի ներքուստ կիսաբոլոր են չորեքին եւս թեւօքն. երկայնութիւն եւ լայնութիւն հաւասար թեւէ ՚ի թեւ 17 մեդր: Չորս սիւնք են ՚ի նմա ոչ միակտուրք. կործանեալ էգմբէթն միայն եւ մատուռն, որ արտաքուստ կից էր ընդ եկեղեցւոյն. հին խաքաքարք եւ շիրիմք բազում են զսովաւ: - Յեկեղեցեացն Բագրանու զմին եւեթ յիշատակէ Յովհաննէս կաթողիկոս, շինեալ յԱշոտոյ որդւոյ Շապհոյ ՚ի սպարապետէ Հայոց յաւուրս Սմբատայ առաջնոյ, պճնապայծառ եկեղեցի կոչելով. որոյ շինութեան արձանագիրն էր թերեւս որ իբրու փաթոյթ մի ածեալ էր զեկեղեցեաւ շուրջանակի, խոշորատառ ՚ի բարձու անընդմիջաբար ընդ երգիւ, խանգարեալ ուրեք ուրեք վասն ՚ի վայր հոսելոյ քարանց տեղւոյն. իսկ յայլոց արձանագրաց վերծանելիքն են սոքա. եւ առաջինն ` ՚ի ներքո եկեղեցւոյն.

Վահան քահանա գծող ՆՁԳ թուականութեանս Հայոց ի Հայրապետութեան տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի ի թագաւորութեանն  Յովաննիսի Շահանշահի ես հայր Մարկոս որդի Շապհո քահանաի գնեցի ըզՄարս… հողն ի Շահանշահէ ԵՌ դրամ յիմ հալալ ընչից եւ արկի այգի եւ շինեցի հնծան եւ գնեցի եւ ափնի հող ի Խորձան… իսաւր որդուի Գառնովտի եւ հողս ի Դարբնին նոյն տեղն: Եւ ի հող մի Գանձէ փողի եւ հող մի Սուլտանին… ետի եւ Մռեղին տներն Բագրնի եւ… ց մի Բագրնի եւ ջաղաց մի Մրենի ետու ի սուրբ կաթողիկէս վասն Շահանշահի հոգոյն եթէ… ընդդիմանա այսմ գրոյս ի մեծաց կամ ի փոքունց յապշտակէ կամ… պարտական եղիցի… արեանն Քրիստոսի եւ իմ ամենայն ազգի մեղաց տէր է, ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի:

Դ ՆԵ ես…նեցի զխուպանս եւ միաւորեալ շինեցի եւ էտու ի կաթողիկէ ունելով բարեխաւս առ Քրիստոս վասն թաւղութեան մեղաց իմաց որ դմա հակառակ կա իմ մեղացս եւ ծնողաց իմոց պարտական լիցի եւ բաժին նորա ընդ Յուդայի լիցի:

Ո. Կ. ի թիան Հայոց գրեցաւ. Ես հայր Առաքեալս որ էկի իմ ազգայկանաւք ի տապանայտունս վերըստին նորոգեցաք զհնացեալսուրբ ուխտս ողորմութեամբ Ամիր սպասալար Զաքարէին որ էառ զԲագարան. Ես Դաւիթ որդի Շոթոկայ որ ետու զԱպպէխարփին սաղին հող ու զկարմընջխելին ներքի ջաղացն ի տապընտան սուրբ կաթողիկէ վասն Ամիր սպասալար Զաքարէի հոգոյն հաւր Շահընշահի. հայրս Վարդան եւ Տրդատ փակակալ եւ այլ միայբանքս հաստատեցաք զաւագ խորանն որ պատարագ կատարեն անխափան. Հաստատեցաւ գիրս ի պարոնութիւնս Գրիգորոյ. ով այս իրացս հակառ կայ նզովեալ լիցի. ՅԺԸ հայրապետացն:

ՈՁԳ Ես Վարդս Բագարանայ ըռայիոս որ էտու զիմ զանձայգին զՉընգիրային այգին ի սուրբ կաթողիկէս որ կատարեն տարին երկու աւր ինձ եւ մի աւր կենակցին իմոյ Թանգին. ես Խաչիկ որ զանձայգին արարի զՊուշիճին եւ ետու ի սուր կաթողիկէս վասն փրկութեան հոգոյ իմոյ որ տարին երկու աւր ժամ կատարեն անխափան:

Ես Խուշուշս Առըճացի որ էտու զիմ այգին որ ի մաւտ աստ Աստուածածին էոր յԱգարկեն է ի սուրբ կաթողիկէս որ տարին աւր մի ժամ կատարեն. - Ես Սարգիս եւ Ստեփաննոս որ գնեցաք Շուքէրեսին ջաղացբագն եւ շինեցաք եւ տվաք ի սուրբ կաթողիկէս որ տարին երկու աւր ժամ մին Սարգիսի եւ մին Ստեփաննոսի, ո հայր Վարդան ի Տրտատու եւ այլ միաբանքս որ հաստատեցաք. եթէ ոք հակառակ կա կամ յապշտակէ. ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ լիցի:

Դ Ես Աստուածատուր Բագրանոյ էրէցս ետու զիմ Առըճաց էգին որ ի դէմս էզէրին է հայր Մխիթարա ձեռաւք սուրբ կաթողիկէիս եւ սպասաւորք  սորա հաստատեցին մեզ ի տարին աւր մին ժամ:

Դ Յայսմ ամի որ էր թիւս Հայոց ի ՈՁԲ եղեւ ուխտագրութիւն սուրբ կաթողիկէիս ձեռամբ հաւր Մխիթարա եւ Դաւթի եւ այլ միաբանութիւնցս եղել. այր որ ի Քրիստոս փոխի ի սուրբ ուխտէս պարտական է որ ով հայր լինի իրիցուն: Բ: քառասունք ժամ կատարէ մատաղով եւ աբեղային մին քառասուն. արդ որ զգրեալս խափանեալ ջանա զվարձս Յուդաի առցէ եւ զանայծս զԿայենի ժառանգեսցէ եւ: ՅԺԸ: իցն որոշած է ի մահ եւ ի կեանք աւաղ:

Ի ՈՁԴ կամաւն Աստուծոյ ես Դուհարշահըս Կողբացի զիգակից Դսըլկանն էտու զմեր գանձագին էգին որ Կունեխանց հող էլ ել հայր Մխիթարա ձեռաւք ի սուրբ կաթողիկէս որ ի տարին: Բ: աւր ժամ կատարեն իմ դըստերն Տիկեմամին Արդ որ զգրեալս չառնէ յԱստուծոյ նզովեալ լիցի.

Ի նոյն կարգ առաջնոցն գտանի եւ այս արձանագիր ընդ խաչաքարիւ. Ի թուիս ՈՁԳ շնորհիւն Աստուծոյ ես Աւտարս Կողբացն որդի Յովանիսի եւ ամուսին իմ Սէդայ կանգնեցի զսուրբ Նշանս ձեռամբ հայր Մխիթարա եւ տվաք զմեր աղտուցն կէսն սուրբ կաթողիկէիս որ ի տարին: Բ: աւր ժամ կատարեն մինն ինձ եւ միւսն Յովանիսն. ակն այն է որ Զռկենց կոչի. որ զվերագրեալս խափանէ դատի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ:

Յաւուրց Արտաշիսի Բ ի որ անշքացոյց զԲագարան ` փոխադրութեամբ հեթանոսական պատմչացն յԱրտաշատ, մինչեւ ց՚Թ դար ` ոչ յիշի քաղաքիկս այս ՚ի վէպս, եւ աննշանակ իմն մնացեալ երեւի. քանզի Կամսարականք ` զՄարմէտ արարին իւրեանց ոստան. այլ ՚ի գնել Աշոտոյ Մսակերի զգաւառ նոցին ՚ի Բագարան հաստատեաց զիւրն, ուր եւ բարեբաղդ թոռն իւր Աշոտ Ա, յառաջ եւ յետ թագաւորութեանն եդ զարքունական ապարանսն, որպէս ասէ Յովհ. կաթողիկոս, որ եւ բազում անգամ մուտ եւ ել արար անդ. ուր եւ յամի 862 մեծահանդէս շքեղութեամբ հարսնացոյց Աշոտ զդուստր իւր ` ՚ի Գրիգոր Դերենիկ, պայազատ տանն Արծրունեաց: Բայց որդի նորա Սմբատ Ն. յԵրազգաւորս փոխեաց զաթոռն, յորմէ յետոյ հաստատեցաւ յԱնի: Թուի յայնց ժամանակաց, այսինքն ՚ի կէս Թ դարու կամ սակաւուք յետոյ շինեալ հոյակապ ( Ե ) եկեղեցւոյն, յորում են մետասան արձանագիրք, եւ թուականք ՆԵ (956), եւ ՆՁԳ (1034), այլ հնագոյնն անվերծանելի. սա է որ կաթողիկէ կոչի յարձանսն ` առանց այլոյ անուան, բայց եւ մակագրութեամբ ` Տապանատան Ս. Կաթողիկէ, զի էր յատուկ եկեղեցի հանգստարանաց պայազատացն Բագրատունեաց. վասն որոյ եւ ինքն եկեղեցին եւ մերձակայ ( այժմ անհետացեալ ) Ուխտն կամ Վանքն այնպէս կոչէին ( Տապանատուն ). զորոյ եւ բարձրաւանդակ գիրս նշանակէ Յովհ. կաթողիկոս ` ՚ի յիշելն զթաղումն Շապհոյ սպարապետի որդւոյ Աշոտի. « Արարեալ կոծ մեծ ՚ի վերայ նորա, եդին զնա ընդ հարս իւրում ՚ի Լերինն Քնարանացն որ ՚ի քաղաքագեօղն Բագրանու »: Եւ յառաջագոյն վասն հօր նորա ասէ. « Բարձեալ դիակիր դագաղօք տարան զնա ՚ի թագաւորանիստ աւանն Բագարան, ոսկեհուռ հանդերձիւք եւ ոսկէզօծ վառիւք զդագաղսն զարդարեալ, եւ խումբք զօրաց զինուք եւ զարդուք, ընտրանօք եւ նշանակօք շուրջ պաշտպանեալք, մեծի կաթողիկոսին եւ այլ եւս գղերց եկեղեցւոյ առաջի եւս գնացեալ, զխաչակրօն սաղմոսերգութիւնս եւ զձայնս օրհնութեանց նուագէին: Իսկ երեք որդիք նորա գահերէցք տան արքայի եւ այլ եւս բարեկամբք հետամուտք զկնի դագաղացն … եւ այսպէս հասեալք ՚ի տեղին, անդ էր ապա տեսանել կուսանս ողբերգակս, եւ արտարաթոր կականումն եւ աշխարանս տիկնացն եւ տանտիկնաց, եւ այլ եւս բազմութեան ռամկացն եւ անռամկեց: Եւ ապա կազմեալ տապան թագաւորական, եդին զնա ՚ի քնարանի հարց իւրոց »: Այսր փոխադրեցան եւ նշխարք բազմաչարչար խոստովանող թագաւորին Սմբատայ Ա, եւ նախ քան զնա որդւոյ նորին Մուշեղի, երկոցուն եւս ՚ի Դուին դաւով սպանելոց ՚ի Յուսափյ. յայտ է թէ եւ այլ յոլովք յարքունի տանէ, մինչչեւ էր Հոռոմոսի վանաց ` մերձ ՚ի  թագաւորանիստ Անի ` եղեալ յետին ասպնջական թագաւորաց:

Ի հնգեցուն յիշելոց եկեղեցեացդ ՚ի մերոյս տեղագրէ, երրորդն թուի ձեռակերտ Աշոտոյ ` որդւոյ Շապհոյ, եղբօր Ա Սմբատայ, որ « Ի սկզբան սպարապետական պայազատութեանն ` խորհուրդ բարեաց զանձամբ արկեալ, շինէ ապա զպճնապայծառ եկեղեցին Բագրանու ` որ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ, եւ զարդարէ բազում երեւելի սպասուք. եւ առնէ նաւակատիս աստուածային գոգցես պատշաճողութեամբ », ըստ պատմչին:

Յարձանագրաց եկեղեցեացդ յայտնի, որպէս այլոց բազում կողմանց աշխարհիս Հայոց ` եւ Բագարանայ նուաճեալ եւ նորոգեալ ՚ի Զաքարեանց զօրավարաց Թամարայ թագուհւոյ, ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու. առ որովք (1211) յիշի Գրիգոր Պարոն Բագարանայ, այսինքն քաղաքապետ կամ կողմնակալ, եւ յամի 1224 Վարդ ` ռայիս պատանուամբ: Ի նոյն ամս առաջնորդ ուխտի կամ վանաց Տապանատունն էր Վարդան, եւ յետ նորա յամս 1233 եւ 5 Մխիթար: Եւ զի չիք արձանագիր յետ այդր թուականի, կարծելի է եթէ յետ սակաւ ամաց աւերեցաւ տեղին կամ ՚ի սասանութենէ երկրի, կամ յարշաւանաց Թաթարաց, որք զայնու իսկ ժամանակաւ ասպատակէին ՚ի Հայս - Իսկ տեղիքն եւ այգիք յատուկ անուամբք յիշեալք յարձանսն ` ոչ է յայտ սահմանակի՞ցք իցեն Բագարանայ եթէ հեռաւորք, միայն ջրաղացք ինչ յիշին անդ, եւ վասն միոյն ասի ` եթէ կայր ՚ի ներքոյ Կարմընջխելին:

Աստանօր աւարտեալ զտեղագրութիւն Արշարունեաց եւ զԵրասխաձորոյ եւ առանձինն զԵրուանդայ գաւառին, աւելորդ վարկանիմ յուշ առնել հնասիրից, եթէ քանի քննութեան արժանի է երկիրս այս, եւ ո՞րքան նշխարք նախնականք յուսալիք ՚ի դերբուկս Երուանդայ քաղաքի եւ դաստակերտին եւ Բագարանայ, եւ ՚ի քարանձաւս Ձորոյն մեծի, եւ ՚ի վանորայս: Արտաքոյ դոցին թողաք զանուանակիրս բռնակալ արքային, այսինքն զԵրուանդավան տեղի պարտութեան նորին եւ զՄարացմարգ, զի ՚ի վերնակողմանս Ախուրեան գետոյ վկային գոլ եւ Շիրակայ գաւառին պատշաճին, ուր եւ տեսցին: