Այրարատ

51. ՎԱՆԱՆԴ

Հաւանելի է յոյժ ` ՚ի Հայկազանց անտի, կամ ՚ի սերնդոց Շարայի եւ կամ յերիցագունին ` ՚ի Բազայ եւ ՚ի Մանաւազայ լինել զսկիզբն բնակութեան գաւառիս, եւ թերեւս Բասեանցն գոլ զուգակից. զի ըստ վկայութեան Խորենացւոյ ` յառաջն նոյնպէս եւ սա կոչէր ԲԱՍԵՆ ՎԵՐԻՆ եւ ԱՆՓԱՅՏ. երկոքին եւս մակդիրքդ նշանակք են բարձրութեան դրից երկրին, յոր սակս յայնժամ Վերին կոչումն սորա ցուցանէ զբուն Բասեն ` Ստորին կոչեցեալ, իսկ այժմեան որոշումն ՚ի Վերին եւ ՚ի Ստորին ` յետին ժամանակաց սահման է, անծանօթ մերոց պատմչաց:

Առ օտարս երեւի գաւառս այս յանուն գլխաւոր շինին ` Կարուց ` կոչեցեալ, զի սորա դրից պատշաճի ԽՈՐԶԻՆԻ գաւառն յիշեալ ՚ի Ստարբոնէ, զոր եւ ձիւնաշատ եւ ցուրտ երկիր ասէ, առ Երասխաւ: Վասն մեծի քաղաքին ` առ յետինս ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու կոչի եւս եւ ԱՇԽԱՐՀ ԿԱՐՍԱՑ: Զսեփական անունն է առ ըստ պատմութեան Խորենացւոյն ` իբր 120 ամաւ նախ քան զթուական Փրկչին, յասպատակէ սլաւեան տոհմի Վենտաց, զորս պատմիչն մեր կոչէ Վղընդուր Բուլղար, եւ առաջնորդ նոցա զՎունդ կամ Վենդ, յորմէ ծագեցաւ Վանանդ անուն. եւ թէպէտ գտանին ՚ի Հայս Վանանդ անուն տեղիք ( ՚ի Գողթն եւ այլուր ), եւ անդ մասնիկ յատուկ բազում գաւառաց, այլ ոչ անհաւան ` թուի հատուածն Սլաւեանց ըստ Խորենացւոյ կամ ըստ Մար Աբասայ, որ ոչ միայն զգաւառն յանուն գլխաւորի նոցին ասէ, այլ եւ « անուանք շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ »: Այլ մեզ սակաւ անուանք շինից գաւառիս մնան ՚ի նախնեաց, մանաւանդ յաւուրց Խորենացւոյ, եւ ոչ գիտեմ նշմարիցի՞ն ՚ի նոսին հետք սլաւիկ անուանց: Միւս եւս փաստ հաւանութեան օտարացեղ բնակչաց գաւառիս, ընծայէ պատմիչն ` ՚ի նոցին բարուց, աւազակողս եւ խռովարարս լինելոյ. « քանզի Վանանդցիք, ասէ, զաւազակութեան գործ ` մեծ ցանկութեամբ գործէին, եւ որպէս ուղիղ իրք ախորժելի թուին նոցա ». եւ զայս զիւրոց իսկ ժամանակաց ասէ, յորում ՚ի սկիզբն Ե դարու, ոչ գիտեմ գովութեա՞մբ եթէ հենգնութեամբ, ասէ զնոցանէ ` ՚ի ժամանակի անիշխանութեանն ` յետ մահուան Վռամշապհոյ, « համօրէն Վանանդացիք երեւեցան նահատակեալ քաջութեամբ ». քանզի յարէ ՚ի սոյն, ուստի աղմկաւ եւ բազում խռովութեամբ մնացեալ աշխարհս մեր … աւերեալ ամայանայր »: Նաեւ յետ բազում դարուց ՚ի սկիզբն Ժ ին դիւրաւ հրապուրեցան Վանանդացիք ՚ի Հասանայ Գնթունւոյ ` դաւել զարքայն Սմբատ Ա. եւ յելս այնր դարու ` պատմիչն Ասողիկ նոյնպէս ամբաստան լինի զնոցանէ, « զաւազակութիւն եւ զմարդադաւութիւն, զոր ազգն Վանանդայ իբրեւ զհայրենի ունէին, ըստ ասելոյ պատմագրին, եւ … ոչ միայն ՚ի ճանապարհս եւ ՚ի բացեայ տեղիսն կողոպտէին, այլ ՚ի նոյն ինքն ՚ի քաղաքին ( Կարուց ), յերեկոյացեալ ժամուն, եւ զգիշերն ամենայն ճիչք եւ ձայնք կողոպտանաց լինէին ». զորս սաստիկ վրէժխնդրութեամբ դադարեցոյց թագաւորն Աբաս:

Յայտ է թէ ոչ անխառն մնացին Բուլղարքդ կամ Վենտք ՚ի գաւառի անդ, այլ համախառնեալ ընդ նախկին բնակչաց Հայոց ` համարեցան ՚ի տոհմն մի տանուտիրական, որ եւ քան զբազում այլս յառաջադէմ գտաւ. զի ՚ի Գահնամակին ( Սահակայ ) զ ' ԺԴ տեղին ունի. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ յիշի եւ Վանանդացին երկրորդ ՚ի ԿԳ բարձի, նշանակ յերկուս վիճակելոյ գաւառին, թերեւս միոյն ` ՚ի զարմից Վունդայ, միւսոյն ` բնիկ Հայկազանց աստի ապա հաւանելի է եւ զքաղաքօրէն կամ աշխարհօրէն տեսչութիւնս յերկուս. այն զի եւ կոչի մասն մի ՓՈՔՐ ՎԱՆԱՆԴ կամ ՓՈՐԱԿ, եւ յայտնէ զմիւս մասն Մեծ, թէ եւ ոչ յիշի այսպէս առ պատմիչս, եւ առաջինն եւս առ Արիստակեայ ՚ի ԺԱ դարու լսի. իսկ առ հնագոյնս եւ իշխանք եւ եպիսկոպոսք անխտիր յանուն ( միոյ ) Վանանդայ կոչին: - Նշանակ մի եւս մեծութեան տոհմին Վանանդացւոց կայր յԵրուսաղէմ, վանք շինեալ յաւուրց անտի մեծին Տրդատայ, ՚ի կողմն լերին Ձիթենեաց: Դարձեալ զի եւ յարքունի բանակին ` հազար ոգիք էին Վանանդացւոց զօրաբաժին:

Յիշխանաց անտի կամ Տերանց Վանանդայ ` յանուանէ յիշին, Վորոթ ` յաւուրս Բ Տիրանայ, առաքեալ ընդ այլոց ՚ի Կեսարիա, ընծայեցուցանել զՅուսիկ ՚ի ձեռնադրութիւն. եւ յետ մահուան Սրբոյս ` Արտաւան, հրաւիրեալ տանել զԴանիէլ ՚ի նոյն գործ ձեռնադրութեան: Ի մեծի ճակատամարտին Վանանդաց Թաթուլ տէր Վանանդայ կարգեալ էր զօրավար համօրէն երրորդ թեւի բանակին Հայոց: - Զիկ ` Վանանդայ տէր յելս Ե դարու կամ ՚ի սկզբան Զ ին, առ Բաբգենիւ կաթողիկոսաւ յիշի: Աստուածատուր յամի 55 ՚ի ժողովին Դունայ: Ի կէս Է դարու (652) յիշին ` այլ ոչ յանուանէ « իշխանք Վանանդայ ` հանդերձ զօրուն իւրեանց », գնացեալ ՚ի Կարին ՚ի մեծարանս Կոստանդնի կայսեր. եւ յոգնական ձայնիւն վկայեն վերոյիշելոցս ` աւելի քան զմի լինել տեարց ՚ի Վանանդ: Զկիսով Ը դարու յիշի Վահան տէր Վանանդայ, ՚ի ժողովի Սիոնի կաթողիկոսի: Ի վերջ կոյս Թ դարու յիշի Սահակ Վանանդեցի որդի Վարդայ Կրկին Մլեհ մականուանելոյ, որպէս թուի ստացող աւետարանի գրելոյ ՚ի թուին ՅԼԶ (887), որ արդ պահի ՚ի Լազարեանց ճեմարանի ՚ի Մակուա քաղաքի:

Բազում եւ պէսպէս դէպք քաղաքականք եւ մարտք պատերազմաց եղեալ են ՚ի Վանանդ, եւ նախ յիշի Վաղարշակայ ` նախահօր Արշակունեաց ` անդ դադարել առ վայր մի, յառաջ քան զասպատակն Բուլղարաց, որոց նման իմն պատմին յելս Ա դարու, կովկասային ազինք դղդեալք ՚ի Վրաց, ՚ի վրէժ նուաճելոյ մասին երկրի իւրեանց ՚ի Հայոց, եւ յետ բուռն կռուոց, յորս նահատակէր Այրաքաջն Սմբատ ` ՚ի բաց թողին Հայք զգաւառսն հատեալս, եւ թափեցին զգերեալ արքայորդին Զարեհ: Առ Արշակաւ Բ իւ մարտք ընդ Պարսից մղեցան եւ աստ, եւ յաղթող հռչակի զօրավարն Վասակ: Յետ ոչ բազմաց ՚ի վերջ կոյս Դ դարու նաեւ Հայք յերկուս բաժանեալք ` երկոքումբք թագաւորօք իւրեանց Արշակաւ Գ եւ Խոսրովու Գ, ՚ի նմին տեղւոջ ( յԵրեւել դաշտի ) մարտեան, եւ յաղթեաց յետինն, այլ, « ոմանք ՚ի յազգէ Վանանդացւոց ապստամբեցին ՚ի Խոսրովայ, եւ ոչ յոք ապաւիիեալ ` այլ միայն ՚ի մայրիս լերանց իւրեանց եւ յանձուկս Տայոց քարանց, յելուզակաբար արշաւանօք յիշխանութիւն երկոցունց թագաւորացն Հայոց ` խռովէին զաշխարհս, եւ անհանգիստ պահէին: Յորոց վերայ չոգաւ սպարապետն Խոսրովայ Սահակ Ասպետ, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ սատակեաց, եւ զբազումս փախստական արար ՚ի կողմանս Դ Հայոց. զի … զաւազակս ոմանս որ ՚ի կողմանս Դ Հայոց էին, ՚ի սահմանս Ասորւոց, դիմեցին ասպաստան առնել. զորոց ձիգ զհետ մտեալ Սահակայ ` վարէ յերկար, մինչեւ ՚ի սահմանս Մանանաղւոյ »: - Յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց եւ յերկուս բաժանել աշխարհիս մերոյ, ընդ արեւմտեայցն եւ Վանանդ վիճակեցաւ Յունաց կայսերութեան, մինչեւ յարեան Արաբացիք. եւ առաջին ՚ի սոցանէ Աբդռահիմ ` որ քեռորդի Մահմէտի կոչի, եհաս եւ ՚ի Վանանդ ` աւերածութեամբ: Ի բազմայեղանակ դէպս եւ կռիւս որ ՚ի բռնապետութեան սոցին Արաբաց, նշանաւոր է վտարանջութիւն Հայոց ՚ի չարաչար զրկողացն ` ՚ի սկիզբն Ը դարու (702). յորում, « Ոգբա ոմն զօրապետ մեծ ` հանդերձ զօրօք բազմօք շրջէր ընդ կողմամբ Վանանդայ. անդ ապա հասեալ ՚ի վերայ Կամսարականն ( թուի Ներսեհ ), հանդերձ ազատօքն Վանանդայ, կոտորեցին սպառասպուռ զզօրս նորա. եւ ինքն փասխեայ անցեալ գնայր առ ամիրապետն իւր »: - Թերեւս ՚ի սերընդոց սոցա էր յիշեալն ՚ի Թովմայէ Արծրունւոյ, « Մուկաթլ ոմն ՚ի Վանանդն կոչեցեալ Ազատութենէ », եւ ըստ խորագրին ` ՚ի Վանանդ գաւառէ. յետին պայազատ յիշեցեալ յայնմ պերճ տոհմէ ` ՚ի կէս Թ դարու, նահատակեալ ՚ի բռնաւորն Բուղայէ, որ զմեծ մասն նախարարական տոհմից Հայոց անճետ արար, եւ յելս կոյս այնր դարու ` տեսանեմք զԲագրատունիս տիրացեալս Վանանդայ, ոչ գիտեմ գնելո՞վ որպէս զԱրշարունիս եւ զՇիրակ ` եթէ այլազգ. եւ յայնմ ժամանակէ սկսանի հռչակ անուան քաղաքին Կարուց, եւ յինքն գրաւէ զպատմութիւն գաւառին. վասն որոյ թողումք եւ մեք յիշել ՚ի նորին տեղագրի. զայս միայն ասելով աստէն, զի աւելի քան զդար եւ կէս ` արքունի պերճանօք նստան անդ Բագրատունիքդ. առ որովք յամի 1021 - 2 եկն Վասիլ Կայսր ՚ի Վանանդ. այլ ՚ի կէս այնր դարու յարշաւանս Սէլչուկեան Թուրքաց ` նուազեցան եւ վայելչութիւնք Վանանդայ ` որպէս զդրացւոյն մեծի Անւոյ. եւ թէպէտ յառաջնում արշաւանի նոցին այսր, « ՚ի դիմի հարեալ քաջազուն իշխանքն Գագկայ որդւոյ Աբասայ ( թագաւորի ), եւ բազում նախճիրս ՚ի տեղւոջն գործեալ. որոց ՚ի վերայ հասեալ զօրք անօրինացն ՚ի մէջ փակեցին. եւ քանզի յ՚երկարել պատերազմին եւ յահագին կոտորածէն ՚ի զօրութենէ պակասեալք էին ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց, վասն որոյ ոչ կարացեալ զպատնէշ թշնամեացն պատառել եւ ելանել. յորոց սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորեցին յազատացն արս երեսուն: Իսկ զմի ոմն յազատացն կալեալ, որում անուն էր Թաթուլ, որ էր այր հզօր եւ պատերազմասէր, զոր առեալ տարան առ Սուլտանն: Եւ քանզի կարեվէր խոցեալ էր զորդի Արսուրանայ Պարսից ամիրային, զոր իբրեւ ետես Սուլտանն ` ասէ. Եթէ դա ապրի, զքեզ ազատեմ. ապա թէ մեռանի, զքեզ դմա մատաղ հրամայեմ առնել. որ յետ սակաւ աւուր մեռաւ: Իսկ նորա պատասխանեալ. Թէ իմ է զարկածն ` չէ կենաց, թէ այլում է ` ոչ գիտեմ: Սուլտանն իբրեւ լուաւ թէ մեռաւ, հրամայեաց սպանանել զնա, եւ զաջ բազուկ նորա հատեալ, ետ տանել Արսուրանայ ՚ի մխիթարութիւն, թէ ` Ի վատ բազկէ չէ մեռեալ քո որդին »:

Այլ յետ այսր դիպուածոյ գիտացեալ Գագկայ ` զի չմարթի միայնակ զդէմ ունել այնպիսի թշնամեաց ` վաճառեաց զվիճակ իւր կայսեր (1064), եւ էառ փոխանակ նորա ՚ի Փոքր Հայս զԾամնդաւ եւ զկողմանս ինչ Սեբաստիոյ, նոր հայրենիս հաստատեալ եւ յարդարեալ բարւոք. որպէս զի Ներսէս Լամբրունեցի ՚ի մեղադրել զաազգայնոցն անփութութիւն ` ՚ի շինութիւն եկեղեցեաց, միայն զիշխանքս Վանանդայ եւ զԱրծրունեացն գովէ, վասն բազում սուրբ տեղեաց անդ շինութեան: Յետ այնր որ ինչ անցք անցին ընդ այլ գաւառս Հայոց առ տիրապետութեամբ Թուրքաց, առ ազատութեամբ Վրաց, եւ յետոյ ՚ի բռնակալութեան Թաթարաց եւ նորոգ Թուրք տոհմից եւ Պարսից, հասարակ են եւ Վանանդայ: Իսկ ՚ի յետին դարս եւ ՚ի մերումս ` սեփական են ամենայն մեծամեծ կռիւք աշխարհակալաց եւ աշխարհաւերից ` վասն ամրութեան քաղաքին Կարուց, որպէս ՚ի ստորեւդ տեսցի: