Այրարատ

53. ՎԻՃԱԿՔ ՎԱՆԱՆԴԱՅ

Ըստ քաղաքական վարչութեան յետին ժամանակաց, Վանանդ ` առաջին վիճակ էր հնգեցուն ՚ի գաւառին Կարուց, որ ՚ի նահանգի կամ ՚ի կուսակալութեան Էրզիռումայ. ՚ի Թուրքաց ` Թախթին կոչէր սեփական վիճակն կամ բունն Վանանդ, որ թուեցաւ ոմանց այսպէս անուանել ` վասն երբեմն թագաւորական աթոռ լինելոյ. յատկապէս հարաւային մասն հնոյ գաւառին այսպէս կոչէր, իսկ հիւսիսայինն ` առանձին եւ երկրորդ վիճակ էր Կարուց ` Զարիշատ կոչմամբ. յորում ընդ շէն եւ ընդ աւեր յիսուն եւ չորք գեօղք համարէին ՚ի սկզբան առաջնոյ Ռուս-Թուրք պատերազմաց ` յամի 1828, իսկ ՚ի Թախթին ` հարիւր եւ մետասան գեօղք. Ինճիճեանն երկու հարիւր գիւղորայս ասէ ՚ի սկզբան դարուս, եւ հարկ էր առաւել յոյժ լինել յառաջինսն, եւ վասն բազում անգամ պատերազմաց եւ աւերութեանց ` այսպէս նուազեալ: Երեքին միւս վիճակք գաւառապետութեան Կարուց ` արտաքոյ են Վանանդայ, եւ են Կէչուան, Կաղզուան եւ Շէօրէկէլ ( Շիրակ ): Այս ամենայն տեղիք նուաճեցան ՚ի Ռուսաց յամի 1877, եւ անկան ընդ վարչութեամբ նոցին:

Յիշեցաք ՚ի վեր անդր զի լսի ուրեմն առ նախնիս մեր Փոքր Վանանդ, եւ յայլմէ Փորակ կամ Կարմիր Փորակ. երկոքին եւս, եթէ ստուգիւ այդպէս կոչեցեալ իցեն, թուին արեւմտեան հարաւային մասն լինել Վանանդայ, սահմանակից Ստորին Բասենոյ կամ Աբեղենից ` ըստ մեզ. քանզի առաջնոյն յիշողն ` ասէ վասն Գրիգորի Մամիկոնոյ, որ իշխէր Վանանդայ, անցեալ ընդ Ձորն Տայոց, եւ Յունաց ՚ի վերայ նորա դիմեալ ՚ի Փոքր Վանանդ. անցքդ ընդ այն ` ՚ի դէպ է լինել ՚ի նշանակեալս մեր մասին. նոյնպէս եւ երկրորդին յիշողն ( Լաստիվերտցի ) ասէ վասն Վասլի կայսեր, « անցանէ ընդ Բասեան եւ հասանէ ՚ի Վանանդ կամ ՚ի Փորակ »: Զիարդ եւ այսոքիկ լեալ իցեն, քանզի ոչ յիշի առանձինն շէն կամ գիւղ յանուն դոցին, մեք յերկուս զատուցանեմք վիճակս զգաւառս այս ՚ի տեղագրիս, ՚ի Վանանդ բնիկ կամ ՚ի Կարս ` ՚ի հարաւոյ արեւմտից, եւ ՚ի Զարիշատ յարեւելս հիւսիսոյ: