Այրարատ

55. ԱՐԱՎԱՐԴԱՆ. ԳՈՄԱՁՈՐ

Յետ խառնրդոց Գարկալը եւ Սարը գամըշ գատակաց ` վարարեալ գետոյն Կարուց ` եւ փոխեալ զընթացս նոցին ` իջանէ ընդ հիւսիս ՚ի քաղաքն եւ անդր եւս նովին ուղղութեամբ: Յայսմ միջոցի, յարեւմտակողմն յանձուկ սահմանի ` որ ընդ մէջ գետոյն եւ լերանց Տայոց, ՚ի սոցանէ իջեալ վտակք մանունք գործեն ձորակս եօթն կամ ութ, մինչեւ ՚ի հորիզոն քաղաքին. առ որովք նշանակին գեօղք ՚ի Հր. գնալով ՚ի Հս. ըստ ընթացից գետոյն, նախ ՚ի վերայ արքունի ճանապարհին որ ՚ի Բասենոյ տանի ՚ի Կարս ` անցանելով առ գետեզերբն, Պէկ Մահմուտ կամ Պէնկլի Ահմէտ ՚ի ստորոտս Դաշ-գայա քարալերին, ուր բնակեն Հայք իբր 100 տուն, ունին նորաշէն քարուկիր եկեղեցի յանուն Ս. Աստուածածնի: - Տիքմէ, Մուխա կամ Մուսադ, Թամրա, առ որով քարաշէն կամուրջ, Քիւչիւկ քէօյ հուպ ՚ի քաղաքն: Ընդ մէջ երկոցուն յետնոցս եւ մերձագոյն ՚ի Թամրա ` կայ ամայի գիւղն Գիւմպէր, յորում հին եւ գեղեցիկ եկեղեցի մի բազմանկիւնի ձեւով, այլ գմբէթ նորա կործանեալ է. նոյն կամ այլ եկեղեցի հին մերձ նմին ` կոչի Ուզուն գիլիսէ: - Ի Հս. Տիքմէի Մուսա կամ Մուշազ, եւ ՚ի Մ. Սուսուզ, յորոյ յԵ. կայ Ագդաշ քարաբլուր. ՚ի Հս. նորին Էօրտէկլիւ, Մասաճըխ ? եւ Խնձրիկ, որ եւ թուի Խնձորիկ:

Յայլում ձորակի որ ՚ի Հս. սոցին ` յարեւմտակողմն ` ամբառնայ Պօզգալէ լեառն 2165 Չ. յորոյ ՚ի Հր. Գօգլուճա կամ Քէօկլիւճէ, Տալվանդ, եւ ՚ի ձորահովտին ` Ջուրիկան, Սէօկիւտլիւ, Խոփանլու, Սարատան, Տիւզվէրան հուպ ՚ի Տիքմէ: Հուպ ՚ի սոսա ՚ի հիւսիսակողման ` Թօզլուճա կամ Թաթլուճա, Պօզկանա կամ Վօզկալի ` իբր ժամաւ հեռի ՚ի քաղաքէն, առ որ հպագոյն եւս են Շօրախ եւ Մասատ յարեւմտից հիւսիսոյ կուսէ. բացագոյն ՚ի Մ. Ճախրա ?, Չիֆտլիկ, Արավարդան: - Ի հիւսիսոյ սոցին եւ հորիզոնի քաղաքին յայլում ձորագեղ ` Սորխում կամ Սօրխունլու, Գոմք, Թէփէճիկ ՚ի սահմանս Զարիշատայ. առ որով ուղղակի ՚ի հիւսիսոյ քաղաքին ` Չալչաուդ:

Յաջմէ կողմանէ, որ է յելից ` գետն Կարուց ընդունի ՚ի Հր. զգետակն որ ՚ի Հաճի Խալիլ 2783 Չ. բարձր լեռնէ բղխէ, ունելով համանուն գեօղ մեծ առ եզերբն, եւ զՉարմալու ` ՚ի մտից Հս. սորին ` մերձ ՚ի գետն, 75 տամբք Հայոց եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Առ այլով վտակաւ կայ Արտոսդ գիւղ մեծ ՚ի Հր. Ագպապա տաղ լերին 2050 Չ. բարձու, յորում եւ աւերակ հին եկեղեցւոյ մեծի. զարդիս բնակեալ ՚ի Յունաց եկելոց ՚ի Ծանախայ, իբր 20 տուն: - Ընդ մէջ կրկին լերանցս եւ Իւչտէրէի (2228 Չ. ) որ յելից սոցին ՚ի սահմանս Շիրակայ, խաղան այլ գետակք եւ միացեալ խառնին ՚ի գետն մեծ առ Քիւչիւկ քէօյ գիւղիւ. եւ են ՚ի խաղս նոցին ` ՚ի հիւսիսակողմանն ` Գանլը քէօյ, յորում 30 տուն Հայոց Ս. Յակոբ եկեղեցեաւ. ՚ի Հս. գեղջս ՚ի լանջակողման լերին յայտնեցան ընդ երկրաւ անօթք բրտեայք, եւ գերեզմանք անգիրք եւ աննշանք, հանդերձ ոսկերոտեաւ, որք հեթանոսաց համարեցան. կայ յերի եւ հիմն մատրան փոքու: - Ընդ մէջ Գանլուի եւ Արտոսդայ ` Մալեական աղանդաւորք հաստատեցին գեօղ բնակութեան իբր 60 տանց Ալեքսանտրովկա անուանելով: - Այլ գեօղք. Հարման աղա ՚ի Մ. Գանլուի, Մաղարաճըգ ՚ի Հս. Իւչտէրէ լերին. եւ ՚ի Մ. սորին Ազադ գիւղ ամայի, եւ ՚ի սորա Մ. Տիքմէ ( միւս ): Մերձ զԱյադ կայ աղբիւր մի ուխտատեղի Հայոց, զի ասեն անդ լինել վանս յանուն Ս. Թադէի առաքելոյ, ցուցանելով եւ զհետս աւերակաց. իսկ վասն աղբերն ասեն հոսել միայն ՚ի սկզբանէ ամսեան օգոստոսի ցվերջն սեպտեմբերի: - Գարաճէօրէն ՚ի Հր. քաղաքին. - Գոմաձոր ՚ի Մ. Հր. նորին ` մերձ ՚ի գետեզրն:

Յարեւելից Կարուց եւ գրեաթէ նորին հորիզոնական ուղղութեամբ իբրեւ 10 մղոնաւ բացագոյն ` ՚ի սահմանս Շիրակայ ամբառնան երկու լերինք Եահնիլէր անուն, մին Մեծ կոչեցեալ, 2270 Չ., միւսն Փոքր ՚ի Մ. նորին 2086 Չ. յորոյ Հս. կայ Խալիֆ-օղլի տաճկաբնակ գիւղ, եւ ՚ի սորին Հս. Մշկու գեօղ, կամ որպէս կոչեն յոգնաբար Մշկներ. եւ է հաւանօրէն Մշակունիքն հին. յիշեալ յարձանի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ Անւոյ, յամի 1165. եւ զի ընդ նմին յիշի եւ Ցամաքածով, թուի ակնարկել ՚ի ճահիճն որ տարածանի ՚ի հարաւոյ նորին, եւ ուր զարդիս արօտս իւրեանց վարձեալ է գեղջիցն ոմանց արեւելեան Շիրակայ: - Յարեւմտից հարաւոյ լերանցս ` եւ ՚ի Հր. Ել. քաղաքին ` Վիզին քէօյ, յորում բնակէին Յոյնք. ՚ի հարաւոյ նորին ` Էվլիա կամ Ավրիար լեառն, եւ ՚ի սորին Հր. եւ յԵլ. Հաճի-խալիլայ ` Օրլօք լեառն եւ բերդ. յորոյ ՚ի Մ. Շարըր-օղլու լեռնակ: - Ամենեքին սոքա տեղիք բարձունք, եւ ոչ սակաւք ՚ի գիւղորէից ` նշանաւոր եղեն յանցս յետին պատերազմաց Ռուս-Թուրքաց, որպէս եւ որ յԵլ. նոցին ՚ի սահմանին Շիրակայ ` երկոքին Ալաճա տաղ լերինք եւ Չիֆտ կամ Սիվրի թէփէ ` յարակից նոցին լեռնակք: Զվերոյգրեալ լեառնն Եահնի ` Աբրահամ կաթողիկոս Եաինի թէփէ կոչէ, եւ անդ ասէ բանակեալ զԹահմազ-ղուլի թագաւոր Պարսից, յամսեան ապրիլի, յամի 1735, յերթալն ՚ի վերայ Ղարսայ: