Այրարատ

56. ԿԱՐՍ ՔԱՂԱՔ

Գրեաթէ կշիռ ՚ի կենդրոնի բնիկ վիճակին Վանանդայ ` հաւասար հեռի ՚ի սահմանաց Կաղզուանայ եւ Զարիշատայ ` ՚ի հարաւոյ եւ ՚ի հիւսիսոյ, եւ ՚ի լերանց Տայոց կամ Սօղանլուի եւ ՚ի Շիրակայ, ՚ի մտից եւ յելից, կառուցեալ կայ, ընդ 40 37' 1 լայն. եւ ընդ 40 48 29' երկ. Բարիզու, քաղաքն իշխանանիստ եւ երբեմն արքայանիստ, եւ հռչականուն ամրոցն Ղարս կամ Գարս ըստ արդեաց կոչման, ԿԱՐՍ կամ ԿԱՐՈՒՑ ՔԱՂԱՔ ` ըստ նախնեաց մերոց. հռչակեալ ՚ի յետին դարս ոչ միայն ՚ի Հայս եւ յՕսմանաստան այլ եւ յողջոյն արեւելս ` վասն դիպան դրից եւ հզօր ամրութեանն, եւ անառիկ համարեալ, եւ բազում պաշարմանց եւ մարտից տարեալ. ՚ի բարձրաւանդակի կալով, 1848 Չ. եւ ՚ի բազում կողմանց քարաբլրովք եւ խորաձորովք բոլորեալ, յարեւմտից եւ հիւսիսոյ պատեալ յարմըկան խորայատակ գետոյն ` որ եկեալ ՚ի հարաւոյ անցանէ յարեւելս հիւսիսախառն, ինքնին պաշտպանելով քաղաքին յայնմ կողմանէ ` վհաքատակ ափամբք. իսկ զարեւելեանն եւ զհարաւային կողմանս պաշտպանեն պատնէշք ընդարձակք եւ մարտկոց անջատք ՚ի հեռաստանէ, որպիսիք գոն եւ ՚ի հիւսիսայնումն եւ յարեւմտեան կողմանս ` բազմաթիւք եւ բացականք: Չիք երկբայել եթէ քաջ խոհական էր որ նախ ընտրեաց եւ կառոյց զԿարս յայսմ վայրի, որոյ անուն եւ ժամանակ ` ՚ի հնութեան ծածկի. այլ թուի յանուն վաղեմի տոհմի նախնագունի քան զՎանանդացիս կամ զհատուածն Բուլղարաց. անուն ` զոր Ստրաբոն եւ Պտղոմէոս աշխարհագիրք, որպէս նշանակեցաք ՚ի սկզբան, Խորզինի կոչէին, զոր ձայն թերեւս ստուգէ ռամկօրէն կոչումն Ղարս, որպէս եւ պատմիչն Մատթէոս ` ՚ի ԺԲ դարու Խարս գրէ. վայրապար ճգնին Վիրք յիւրեանց լեզուն Դրան քաղաք թարգմանել, Կարիս քալաքի կոչելով, զի եկաց սակաւ ինչ ժամանակ ընդ իշխանութեամբ նոցա. այլ երիւք դարուք յառաջ քան զնոսա յայս անուն կոչեն զնա պատմիչք մեր, թէպէտ եւ առ հնագոյնսն քան զ ' Թ դար ` ոչ լսի եւ ոչ յիշատակ քաղաքի Վանանդայ. այլ զի տեարք կամ նախարարք տոհմին յիշատակին անդստին ՚ի Դ դարէ ` որպէս տեսաք, յայտ է թէ աստանօր էր նոցա աթոռ, եւ խոր հնութեան ձեւ ունի անունն:

Քաղաքն քառակուսի է ձեւով իբր հազար Չ. ընդ երկայնն յարեւմտից յարեւելս, եւ կիսով եւ աւելի ընդ լայնն. կրկնակի պատեալ պարսպօք, համակ ՚ի հրաբղխեայ քարանց զուգեալ, հինգ կամ վեց ոտնաչափ թանձրութեամբ եւ հնգետասան բարձրութեամբ, քառակուսի աշտարակօք, յորոց եօթնեւտասն ՚ի հարաւակողմանն, եւ ինն յարեւմուտս, մէն տասն չափ լայնութեամբ առ երես. իսկ մեծագոյնք եւս եւ բազմակողմն արշտարակք կան յանկիւնսն եւ առ դրամբք, որք կոչին Սու-գաբու ( Ջրի դուռն ), ՚ի Հր. Մ. Օրթա գափու, Պէյրամ փաշա գափու ՚ի Հր. կան ՚ի վերայ սոցա եւ աշտարակացն խաչանշանք եւ արձանագիրք հայկականք, եւ սակաւ վրացիք. այլ որ մինչեւ ցարդ վերծանեցան ` չանցանեն անդր քան զկէս ԺԲ դարու, եւ նորոգութեանց ` առ Զաքարիայիւ եւ որ յետոյ ` յիշատակք են. իսկ մերոց Բագրատունի թագաւորացս շինողաց չեւ եւս են յայտնեալ արձանք. բայց կան եւ հայ եւ տաճիկ գրուածք տեսեալք ` այլ ոչ ընթերցեալք: - Դղեակն կամ միջնաբերդն Իչ գալէ ըստ Թուրքաց, աղիւսակերտ այլ քարահիմն, սուղ ինչ պակաս 300 Չ. ընդ երկայնն, յարեւմտեան հիւսիսային անկեան քաղաքին է, ՚ի գոգ արմըկան գետոյն, ՚ի բարձու եւ յանկռուելի քարափան, որդում չէր մարթ տիրել առանց հզօր տարափոյ հրանօթոց. այն զի եւ այլ քարաժայռք պատին զնովաւ, եւ անդնախոր գետոյն ափափայ շրթունք: Ի սոցա վերայ արկեալ են քարաշէն կամուրջք երեք. մին քաջ հնագոյն եռակամար, եւ սա թուի կոչեցեալ Գարախան օղլու քէօփրիւսիւ. միւսն ութակամար, քարուկիր, եւ բացագոյն այլ եւս կամուրջք, յորոց զմին ՚ի Հս. Ել. շինեաց (1854 եւ 5). անգղիացի գնդապետն Լէյք (Lake). եւրոպէացի ճանապարհագիրք ՚ի սկիզբն դարուս յիշեն եւ չորս փայտաշէն կամուրջս: Իբրեւ կէս մղոնաչափ է շրջապատ դղեկին, եւ ունի յարեւելեան անկեանն աշտարակ մեծ եւ ամուր: Առ  երի ներքնաբերդիս կայ աշտարակաձեւ բոլորշի շինուած, նման դամբանարանի: Խրամ լայն պատէ զհարաւային արեւելեան կողմն բերդաքաղաքին, եւ ՚ի պատուած գետոյն յաւելեալ ` կղզիացուցանէ ողջոյն, որոյ արտաքոյ մնան շուրջ արուարձանք. եւ են Պայրամ փաշա յարեւելակողմն ՚ի ստորոտս Գարա տաղ լերին, Օրթա գափու ՚ի  հարաւոյ, եւ Թիմուր փաշա յահեկէ գետոյն յարեւմտից. իսկ ՚ի Հր. Մ. Սու գափու ` թաղ Հայոց: - Յարեւելից քաղաքին ամբառնայ Գարա-տաղ քարալեառն յորում ` մարտկոց հզօր կանգնեալ էր Թուրքաց, որ եւ բազում անգամ վանեաց զյարձակումն Ռուսաց. ՚ի հիւսիսոյ ամբառնան Չաքմաք քարաբլուրք յանուն գեղջն, յարեւմտից ` բլուրք Շօրաքայ, եւ հարաւախառն Տիք-թէփէ: Յարեւմտից հիւսիսոյ վտակ մի փոքրիկ դիմեալ ՚ի գետն ` խորանդունդ գոգվ յաւելու յամրութիւն յայնմ կողմանէ. եւ զի չկան զատ յայսցանէ բացագոյն ա ' յլ բարձունք, անկասկած ՚ի թշնամեաց ` շուրջ ՚ի նոսա հայէր քաղաքն բարձրագիտակ եւ մնայր անառ, եւ իրաւամբ կոչէր զայն Շնորհալին մեր գրիչ ` Դղեակ անմատոյց, ցորչափ որ որպէս յայժմուս բարգաւաճեալ էր արուեստ հրաձգութեան, վասն որոյ եւ Թուրքաց չէր փոյթ մեծ ՚ի զինական ամրութիւն. եւ երբ իբր կիսով դարու յառաջ (1819) Քէր Բորդըր անգղիացի էանց ընդ Կարս ` երիս կամ չորս միայն փոքր հնգանկիւնի բաղխոցս եգիտ անդ ` մէն հինգ միայն հրանօթովք. որով եւ յետ տասն ամի դիւրառ եղեւ ՚ի Ռուսաց. այլ յետ այնր սկսան Թուրքք փոխել զհին ամրութիւնսն ՚ի նոր ոճ, այլ եւ առաւել եւս արուեստիւ ամրացուցին ՚ի ձեռն անգղիացի սպայից ՚ի մարտս 1854 - 5 ամաց, եւ եւս առաւել յետ այնր ՚ի 1865 ամէ եւ անդր մինչեւ ՚ի յետին պատերազմն 1877 ամի. յորում ժամանակի ղակիշ մեծ կամ պատնէշ ամուր պարսպէր զբերդաքաղաքն, ընդարձակեալ ՚ի հարաւակողմանն, երկոտասան մարտկոցօք ( թապիա ըստ Թուրքաց ). որոց ` յաջմէ գետոյն առաջին ՚ի Հս. Ելից ` Արապ-թապիա կամ Գարա-փաթլագ, յոստ մի Գարատաղ լեռնաբլրոց, 2130 Չ. ՚ի միջնաբերդէն, առանց խրամոյ, զի ՚ի բնէ քաջամուր էր տեղին, եւ յարուեստէ յաւելեալ ՚ի նոյն բազում ջանիւ. քանզի սահմանք Կարուց քարուտ են, եւ հարկ եղեւ ՚ի հեռուստ բերել զհող եւ զնիւթ ամրութեանցն, զամս ձիգս կառավար աշխատութեամբ: - Ի Հր. Ե. սորա եւ հեռի 1200 Չ., ամբառնայ Գարատաղ մարտկոց հզօր ՚ի համանուն լեռնակին, եւ սա անխրամ, վասն անմատոյց դրիցն. - 1720 Չ. հեռի յերկրորդէն ` Հաֆըզ փաշա մարտոկց ուղղանկիւնի ձեւով եւ յառաջամատոյց կռուարանաւ 70 Չ. լայնութեամբ. - հեռի աստի 2740 Չ. եւ կշիռ ՚ի Հր. քաղաքին ` Գանլը, երկու ակառամբք եւ լուսնաձեւով, եւ վեց ոտնաչափ խոր խրամով. - 1850 Չ. հեռի ՚ի Մ. Հր. Սուվարի փոքր մարտկոց, ուր եւ Անգղիացւոց յառաջագոյն կառուցեալ էր: Իսկ յայնկոյս գետոյն ` յահեկէն, նախ Չիմ կամ Թէզ-խարապ հողակերտ, ՚ի Հր. Մ. ծայր բերդաքաղաքին, ՚ի պաշտպանութիւն ձորոյ գետոյն. - հեռի անտի 1130 Չ. եւ 885 ՚ի ներքնաբերդէն ՚ի Հս. Մ. կողմն քաղաքին ` Վէլի փաշա, 21' լայն եւ 7 խոր խրամով, յարդարեալ ՚ի պէտս հետեւակազօրու, ուր յամի 1855 Ուիլէմ հրամանատար եւ պաշտպանող Կարուց ` հաստատեալ էր ամրոց. - 1700 Չ. հեռի ընդ արեւելս եւ 1300 յԱրապ մարտկոցէ ` կայ Ինկլիզի թապիա, վասն եւ աստ շինելոյ Անգղիացւոց ամրոց մի, 21' լայն եւ 7 խոր խրամով, միայն հետեւակաց պիտանի: - Ի Հս. Ե. սորա 1100 Չ. հեռի եւ 1080 յԱրապայ ` Մուխլիս, նորոգ շինեալ ՚ի պաշտպանութիւն ձորագետոյն ընդ կողմն Չախմախ գեղջ, յոր սակս հանդերձէին կանգնել միւս եւս ամրոց Քորթուկ կոչեցեալ ` ՚ի վերայ բլրի միոյ 230 Չ. ՚ի բացեայ: Յարեւմտեան հիւսիսային կողմն հեռագոյն ՚ի սոցանէ կայ Լազ թէփէսի կամ Չախմախ ` երրեակ բաղխոցօք, եւ 1200 Չ. հեռի ՚ի Հր. նորին ` Տիք թէփէսի 9' լայն եւ 7' խոր խրամով, եւ 62 Չ. լայն բաղխոցաւ որ կոչէր Այ թապիա: - 530 Չ. ՚ի Հր. նորին ` Թահմազ, երկկարգեան ամրութեամբք: Միահամուռ շրջապատ այս ամենայն ամրոցաց էր աւելի քան ութեւտասն հազարչափ. որոց բաւական հրանօթք եւ պէտք պատերազմականք հանդերձ պահպանօք եւ մարտկօք ` դժուարին յոյժ գործէին զառումն քաղաքին եւ թերեւս անառիկ, եթէ եւ քաջ հաղորդակցութիւն հաստատեալ էր ամրոցացն ընդ իրեար, եւ զամենեսեան եւս խրամովք զատուցեալ, եւ ՚ի կարկատումն աւերանացն ` հող առձեռնպատրաստ կուտեալ, միանգամայն եւ զպէտս ջրոյ հոգացեալ. եւ այսոքիկ պակասէին ՚ի յետին պատերազմին, այլով ամենայնիւ քաջ պատսպարեալ էր տեղին:

Ի ներքնաբերդին կայր մզկիթ մի մնիրաձեւ, մթերանոցք զինուց եւ վառոդոյ, եւ հին ջրամբարն ( ճլամպուլայ ) յարկածածուկ 300 քարակտուր աստիճանօք ` այլ այժմ խարխարեալ, եւ ապարանք ոստիկանին: - Քաղաքն ` նախ քան զառաջին պատերազմն Ռուսաց ` բաժանեալ էր յօթնեւտասն թաղս, իւրաքանչիւր ունելով մզկիթ, 126 կրպակս, երկուս բաղանիս, եկեղեցի մի Հայոց, Սուրբ Աստուածածին, յիշատակեալ յամի 1670, առ դրան քաղաքին, եւ նորոգեալ կամ վերաշինեալ յամին 1810. կարաւանատուն մի եւ 850 տունս. յարուարձանսն հարաւային եւ յարեւելեան ` մետասան թաղք եւ մզկիթք էին Թուրքաց եւ Թաթարաց, զորովք ` յոլովութիւն գերեզմանաց նոցին եւ մահարձանք կանգունք. եկեղեցի մի, չորս կարաւանատունք, 1800 տունք, 430 կրպակք: - Յարեւմտակողմն գետոյն էր թաղ Հայոց Չուգուր մահալլէ կոչեցեալ, 600 տամբք, եկեղեցեաւ, բաղանեօք, գործարանօք ոստանանկաց եւ ներկարարաց եւ աղօրեօք. եւ առեւտուր յաջողակ վասն բազմութեան եկաց ՚ի Պարսից, ՚ի Վրաց եւ յամենայն Կովկասէ: Լինէր եւ տօնավաճառ ՚ի Կարս յամսեանն մայիսի ՚ի Շէրամպօլ թաղի: - Բայց շէնք գեղեցիկք պակասեն ՚ի քաղաքին, տունք մեծաւ մասամբ հողաշէնք են, քառակուսիք, կրկնայարկք, գոն եւ քարրշէնք ոչ սակաւ: Յառաջ քան զվերջին պատերազմն 2000 իւ չափ էին տունք բնակեալք. սուղ ինչ պակաս եւ զարդիս, յորս 800 են Հայոց, եւս եւ 80 տուն կաթոլիկաց, նոյնքան եւ Ռուսաց, 130 տուն Յունաց, 350 տուն Թուրքաց, Պարսից եւ այլոց:

Ի հին եւ յազգային շինուածոց մնան տակաւին ինչ ինչ. որպէս Ս. Նշան մատուռն փոքրիկ նորոգեալ յամի 1883, թերեւս եւ այլք եւս ՚ի յայտ գայցեն առ նորով իշխանութեամբն: Իտալացի ոմն ժամանակակից նորոգութեան Ղարսայ եւ ականատես, յամս 1578 - 9, թէ եւ անշքեցեալ ` այլ ցարդ, ասէ, են անդ 60 եկեղեցիք. գուցէ եւ զմզկիթսն ընդ եկեղեցիս իմանայ: