57.
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ԴԷՊՔ
Ի
պատմութեան
մերում,
որպէս
յառաջն
յիշեցաք,
քաղաքս
կամ
բերդս
Կարուց
ոչ
յիշի
յառաջ
քան
զկէս
Թ
դարու,
յետ
որոյ
թուի
առ
վայր
մի
աստ
կացեալ
իշխանապետին
Հայոց
Աշոտոյ
Բագրատունւոյ,
որ
նորոգեաց
զթագաւորութիւն
տանս
Հայոց,
եւ
չեւ
եւս
էր
ընտրեալ
իւր
հաստատուն
աթոռ
արքայական.
իսկ
եղբայր
նորա
Աբաս
սպարապետ
ստուգապէս
աստ
հաստատեաց
զբնակութիւն
իւր
եւ
արքայօրէն
վարէր
առ
թագաւորութեամբ
եղբօրորդւոյ
իւրոյ
Սմբատայ
Ա,
եւ
զշքադիր
նորա
Ատրներսեհ
իշխողն
Վրաց
`
կալեալ
կապեալ
եդ
՚ի
բերդին.
ընդ
որ
զշարեալ
նորընծայ
թագաւորին
`
պաշարեաց,
այլ
ոչ
կարաց
ստնանել
ամրութեան
տեղւոյն,
զոր
այսպէս
ցուցանէ
ժամանակակից
Պատմիչն.
Աբաս
«
երթեալ
մտեալ
դադարէր
ընդ
ամրոցաւ
պարսպին
՚ի
ներքոյ
պատուարին.
ապա
այնուհետեւ
Սմբատայ
զոր
մեծ
գումարտակ
արարեալ
`
ասպատակ
սփռէր
՚ի
վերայ
աշխարհակոյտ
շինիցն
Աբասայ,
շուրջ
զամրոցաւն,
ուր
գաղութ
գաւառին
ղօղեալ
դադարէր,
յաւարի
առեալ
զզէնս
արի
արանց
եւ
զքաջ
երիվարաց
»,
եւ
այլն,
բայց
ապա
պայմանադրութեամբ
զիջան
՚ի
հաշտութիւն:
Եւ
յետ
սակաւուց
(902)
վախճանեալ
Աբասայ,
հանդերձ
այլովք
եւ
Կարս
եմուտ
՚ի
սեփականութիւն
արքունի.
յոր
եւ
յապահովեաց
Սմբատ
զդշխոյ
իւր
եւ
զնու
`
զդուստր
թագաւորին
Եգերաց,
յարշաւանս
Ափշնի
ոստիկանի,
պահապան
բերդին
կարգեալ
զՀասան
գնթունի.
«
եւ
գանձ
եւս
եւ
կարասի
բազում
արքայի
՚ի
գանձարանս
ամրոցին
պահիւր
…
(
վասն
որոյ
Ափշին
)
մոլութեամբ
եւ
պատնէշ
պաշարմամբ
պատէր
զամրոցն
».
յորմէ
զանգիտեալ
Հասանայ
`
խնդրեաց
յետկար
ազատութեան
եւ
զերծոյց
զամենայն
արգելեալսն,
եւ
ետ
զբերդն
եւ
զանձն
իւր
հանդերձ
տիկնաւն
եւ
կարասեօք,
որովք
մեկնեցաւ
բռնաւորն
՚ի
Դուին:
«
Իսկ
արքայ
Սմբատ
դարձեալ
եկեալ
յամրոցն
Կարուց
եւ
տեսեալ
թէ
այն
ինչ
յափշտակեալ
էր
՚ի
թշնամեացն
…
՞
վասն
զի
ըստ
ձմերային
ժամանակին
ոչ
կարաց
անդ
որոշել
կայանս,
գնայ
անտի
յամուրս
Երասխաձորոյ
՚ի
գեօղն
Կաղզուան
».
եւ
փրկանս
տուեալ
թափէ
զտիկնայսն:
-
Յետ
նահատակութեանն
Սմբատայ
եւ
մահուան
անդրանկան
իւրոյ
Աշոտոյ
Երկաթի,
երկրորդ
որդի
նորա
Աբաս
ժառանգ
թագաւորութեան
նստէր
՚ի
Կարս.
զոր
եւ
ժառանգեաց
որդի
նորա
կրսեր
Մուշեղ,
յորժամ
երէցն
Աշոտ
Գ
հաստատեաց
զաթոռ
թագաւորութեանն
յԱնի.
այս
Մուշեղ
թագ
կապեաց
եւ
կոչեցաւ
թագաւոր
յամի
961,
վասն
որոյ
եւ
Կարս
`
մայրաքաղաք.
որում
յետ
քսան
եւ
չորից
ամաց
թագաւորութեան
յաջորդեաց
որդի
իւր
Աբաս.
զամս
քառասուն
եւ
հինգ.
եւ
սմա
`
որդի
իւր
Գագիկ
`
ամս
երեսուն
եւ
հինգ,
ցամն
1064,
այսպէս
տեւեալ
այսր
փոքու
թագաւորութեան
աւելի
քան
դար
մի:
Նախնին
սոցա
`
Ա.
Աբաս
`
որ
յարդարեաց
զԿարս
յիւր
ոստան,
հիմն
արկ
առ
ստորոտով
բերդին
`
հոյակապ
եկեղեցւոյ
յամին
930,
յանուն
Ս.
Առաքելոց
Երկոտասանից,
եւ
աւարտեաց
զշինութիւնն
յամի
942.
ցարդ
կանգուն
կայ
հազարամեայ
հնութեամբ,
փոխեալ
յայլազգեաց
՚ի
մզկիթ,
եւ
յետ
բազում
դարուց
՚ի
յետնում
առման
քաղաքին
՚ի
Ռուսաց
`
վերառեալ
անդէն
՚ի
պաշտօն
Քրիստոսի:
Մեծ
էր
հռչակ
գեղեցկութեան
եւ
պայծառութեան
եկեղեցւոյս
՚ի
ժամանակի
անտի
շինութեանն,
որում
յետ
սակաւուց
ականատես
եղեալ
Ասողիկն
`
ասէ.
«
Շինեալ
թագաւորին
զկաթողիկէն
սուրբ
՚ի
քաղաքին
Կարուց
`
վիմարդեան
արձանօք,
որձքար,
պողովատաշ
վիմօք,
բոլորապէս
գմբեթաւորեալ,
պայծառ
զարդուք,
երկնանման
խորան
».
զոր
այլ
պատմիչ
համառօտիւ
ասէ,
«
գեղեցիկ
յօրինուածովք
»:
Եւ
է
արդարեւ
բոլորշի,
ութանկիւնի
արտաքուստ,
քառաթեւ
՚ի
ներքուստ,
բարձր
եւ
որակատար
գմբեթիւ,
ամբարձեալ
առանց
սեան
՚ի
վերայ
ութեցուն
կողմանցն,
յերկոտասան
երեսս
բաժանեալ,
մէն
կրելով
զնկարէն
պատկեր
միոյ
առաքելոյ:
Զայս
եկեղեցի
յաչաղելով
Ափխազաց
թագաւորին
Բեր
կամ
Թեւդաս
կոչեցելոյ,
երգիծանօք
գրէր
առ
Աբաս,
մի
'
փութալ
՚ի
նաւաւակտիս,
մինչեւ
եկեսցէ
ինքն
իւրով
ծիսիւ
օծանել.
եւ
խաղայր
զօրու
ծանու
՚ի
վերայ
նորա
մինչեւ
՚ի
Կուր
գետ.
իսկ
Աբասայ
աճապարեալ
`
յարձակէր
վանէր
զբանակն,
եւ
զթագաւորն
ձերբակալ
արարեալ
ածէր
մուծանէր
յեկեղեցին,
եւ
ցուցեալ
զվայելչութիւնն
`
ասէր.
Քա
'
ջ
տես,
զի
ոչ
եւս
այլ
տեսցես,
եւ
խաւարեցուցեալ
զաչս
նորա
`
արձակէր
առ
իւրսն,
առեալ
փրկանս
վասն
կենացն:
Ցարդ
չէ
յայտնեալ
արձանագիր
եկեղեցւոյն,
ջնջեալ
՚ի
մահմէտականաց,
կամ
ոչ
քաջ
հետազօտեալ,
որպէս
արժանն
էր,
զի
մի
է
՚ի
սակաւուց
հայկական
ընտիր
շինուածոց
կանգուն
մնացելոց
՚ի
հազարամեայ
դարէ:
-
Յերի
նմին
եւ
նովին
ձեւով
՚ի
Հր.
Ել.
կայ
խարխարեալ
մատուռն
հին
եւ
փոքրիկ:
Են
եւ
այլ
երկու
հին
եկեղեցիք,
մին
կամարակապ
սագաշէն
յԵլ.
կաթողիկէին,
՚ի
մզկիթ
փոխեալ
եւ
Պէշիկ
ճամի
կոչեցեալ,
եւ
՚ի
Ռուսաց
`
յառման
քաղաքին
(1878)
՚ի
զինարան
առժամանակեայ.
մնան
ցարդ
խաչվէմք
յորմունս
նորին.
-
միւսն
գմբեթաւոր,
փոքր,
՚ի
մզկիթ
փոխեալ:
Կայր
եւ
յայլում
մզկթի
գերեզման
նահատակի
միոյ:
Իսկ
՚ի
միջնաբերդին
էր
Ս.
Սարգիս
եկեղեցի,
զոր
՚ի
սպառ
քանդեցին
Թուրքք
՚ի
վերջին
ամս
տէրութեան
իւրեանց
(1873
-
4):
Միւս
եւս
եկեղեցեակ
էր
՚ի
Հր.
միջնաբերդին,
՚ի
դատարանի
Թուրքաց,
նոյնպէս
՚ի
մզկիթ
փոխեալ:
Արտաքոյ
քաղաքին
յաջմէ
գետոյն
մնայր
աւերակ
ութանկիւնի
եկեղեցւոյ.
առ
որում
եւ
այլ
մնացուածք
կարծեցեալ
վանաց:
Իսկ
՚ի
հիւսիսակողմն
քաղաքին
արտաքոյ
կան
աւերակք
եկեղեցւոյ
`
Խարապա
գիլիսէ
կոչեցեալ
՚ի
Թուրքաց.
եւ
մերձ
նմին
քարայր
մի
Միանձունք
անուանեալ
՚ի
Հայոց,
Ճին
պունարի
(
Քաջաց-աղբիւր
)
՚ի
Թուրքաց:
Երեւին
եւ
այլ
ուրեք
ուրեք
դոյզն
մնացուածք
հին
շինուածոյ,
որք
թերեւս
՚ի
սպառ
քանդեցան
՚ի
ժամանակս
յետին
պատերազմաց:
Այժմեան
եկեղեցի
Հայոց
կայ
յարուարձանին
՚ի
բարձրաւանդակ
տեղւոջ:
Շինութիւնք
եկեղեցեաց
եւ
վանորէից
եւ
այլ
ինչ
յիշատակք
ցուցանեն
զընդարձակութիւն
թագաւորութեան
Կարուց,
զի
ոչ
միայն
Վանանդայ
իշխէին,
այլ
եւ
մերձակայ
գաւառացն,
որպէս
`
Ճակատուց,
յորում
`
իբրեւ
զՇատիկ
բերդ
էառ
Սմբատ
Տիեզերակալն,
Մուշեղ
հօրեղբայր
նորա
եւ
որդի
Աբասայ
`
թագաւոր
Կարուց
`
թափեաց
զայն
օգնութեամբ
Կիւրապաղատին
Տայոց.
եւ
չարաչար
վրեժխնդրութեամբ
ետ
զօրավարի
միոյ
Պարսկի
աւերեալ
զսահմանս
Սմբատայ:
-
Որդի
նորա
Աբաս
յ
'
երկար
ամս
թագաւորութեան
իւրոյ
`
արար
բազում
ուղղութիւնս
եւ
շինութիւնս,
որոց
մնացուածք
գտցին
անշուշտ
՚ի
բարենախանձ
խուզարկուաց.
յորոց
յիշեցաք
զմին
՚ի
Շիրիմս
գեղջ
Արշարունեաց
(
էջ
40).
ընդ
այլոց
թագաւորազանց
առաքեաց
առ
զօրս
յոգնականութիւն
ընդդէմ
Մամլանայ.
գեղեցիկ
ձեւով
զգեցուցեալ
զիւրսն.
եւ
՚ի
գալ
կայսեր
Վասլի
(1001)
՚ի
Հայս
`
մերձ
՚ի
սահմանս
իւր,
«
Եկն
առ
նա
թագաւորն
Վանանդայ
մանուկն
Աբաս,
՚ի
ձիաւորելն
ունելով
զնշան
քաջութեան
արիականաւ
զարդարեալ
գեղու.
ընդ
որս
առաւել
ուրախ
եղեւ
թագաւորն
Վասիլ
»,
եւ
այլն:
Հօրամոյն
զգօնութեամբն
թագաւորեաց
եւ
որդի
նորա
Գագիկ
՚ի
չար
եւ
բազմամբոխ
ժամանակի
կիսոյ
ԺԱ
դարու,
յորում
բարձաւ
թագաւորութիւնն
Բագրատունեաց
յԱնւոյ.
այլ
եւ
յետ
քսան
ամի
նուաճման
այսր
քաղաքի
՚ի
Յունաց
`
աթոռն
Կարուց
կայր
՚ի
կայի,
թէպէտ
եւ
ոչ
աներկեւան
յահէ
աշխարհակալ
Թուրքացն
Սէլչուկեանց,
որք
յամի
1053
յեի
այլոց
գաւառաց
`
մտին
եւ
՚ի
Վանանդ
եւ
յարձակեցան
՚ի
Կարս,
յանկարծակի
եւ
յանպատրաստից.
զորմէ
ասէ
ժամանակակից
պատմիչն.
«
Քաղաքս
այս
՚ի
բազում
ժամանակաց
հետէ
չէր
զփորձ
չարեաց
առեալ,
վասն
որոյ
յանհոգս
եւ
յանկարծակի
էին,
հարստացեալք
բազում
ընչեղութեամբ
՚ի
ծովէ
եւ
՚ի
ցամաքէ
ամբարեալ:
Արդ
՚ի
գալ
մեծի
Յայտնութեան
Տեառն
մերոյ,
՚ի
գիշերին
յորում
ուրախական
ձայնիւք
դասք
քահանայից
հանդերձ
բազմամբոխ
ժողովրդովքն
զպաշտօն
աւուրն
կատարէին,
յանկարծակի
՚ի
վերայ
հասին
զօրք
անօրինացն.
եւ
քանզի
առանց
գիշերադիտաց
էր
քաղաքն,
մտեալ
՚ի
ներքս,
սուր
՚ի
վերայ
առն
եդեալ
`
անողորմ
կոտորեցին
զամենեսին
…
Մեծահարկի
եւ
պատուական
վաճառականք
`
չարչար
մահուամբ
սպանեալք.
երիտասարդք
եւ
ըմբշամարտք
՚ի
փողոցսն
սրակոտորք.
պատուական
ալիք
ծերոցն
արիւնաշաղախ
առ
նոքօք
անկեալ
»,
եւ
այլն:
-
Արժան
է
յողբալի
նկարագիրս
միտ
դնել
երկիցս
եւ
երիցս
յիշատակի
ճոխութեան
քաղաքին
եւ
վաճառականացն
եւ
մթերից
՚ի
ծովէ
եւ
՚ի
ցամաքէ,
վասն
որոյ
եւ
՚ի
խորագրի
գլխոյ
բանին
`
քաղաքն
յղփացեալ
կոչէ
զԿարս,
եւ
յայտնէ
մեծ
շահաստան
կամ
կենդրոն
մի
վաճառականութեան
լինել,
որպէս
էր
յուսալի
յարդարել
զայն
`
երկոցուն
զգօն
եւ
շինարար
յերկարակեաց
թագաւորացն:
-
Թուրքք
յորդորեալք
՚ի
պարարտութենէ
քաղաքին
`
դարձան
՚ի
միւսում
ամի
առաջնորդութեամբ
նոին
իսկ
մեծի
Տուղրիլ
Սուլտանի,
այլ
ոչ
անպատրաստ
գտան
զայս
նուագ
եւ
Հայք,
թէպէտ
եւ
ոչ
բաւեցին
բեկանել
զզօրութիւն
բազմութեան
բարբարոսացն.
եւ
աստ
առաքինեցաւ
Թաթուլ
այրն
հզօր
եւ
պատերազմասէր:
Հնարագիտութեան
Գագկայ
եւ
փարթամութեանն
նշանակ
մի
եւս
տան
պատմիչք
`
ընդունելութիւն
զոր
արար
Ալփարսլան
Սուլտանի
եւ
ամենայն
բանակի
նորին.
զի
իբրեւ
՚ի
սուգ
մտեալ
մահու
եղբօր
նորա
Տուղրիլայ
`
սեւազգեաց
նստէր
յանշուք
սենեկի,
եւ
առ
ինքն
ձգէր
զահեղ
առիւծանունն
եւ
զառիւծաբարոյն,
եւ
՚ի
միում
նուագի
ամենայն
բանակի
նորա
սեղան
կազմէր
100,
000
դահեկանաց
ոսկւոյ:
Յետ
մեկնելոյ
Գագկայ
`
կայսրն
վերակացու
կարգեաց
Կարուց
եւ
Ուխտեաց
`
զիշխանն
Գրիգոր
որդի
Բակուրանայ.
որոյ
նեղեալ
յանդուլ
հինէ
Սկիւթացւոցն
եւ
ոչ
վստահացեալ
՚ի
հեռաւոր
օգնութիւն
Յունաց,
ետ
զԿարս
՚ի
Գէորգի
Բ
թագաւոր
Վրաց
(1084),
եւ
նա
ոստիկանս
կացոյց
յազատացն
Ջաւախաց.
այլ
յետ
սակաւուց
Ահմէտ
կամ
Բուժղուբ
ոմն
զօրավար
Թուրք
տիրեաց
քաղաքին.
յորմէ
թափեալ
առ
վայր
մի
եւ
Սուքմանն
ամիրայ
(1092)
նեղէր
զքրիստոնեայսն.
յիշի
եւ
այլ
ամիրայ
յամի
1124,
որ
գնել
կամէր
զԱնի
յԱպլ-Սուարայ:
Իբրեւ
դար
մի
մնաց
Կարս
՚ի
ձեռս
Թուրքաց.
յորում
ժամանակի
Շնորհալի
հայրապետն
մեր
առաքէր
զնորակերտ
օրհնաբեր
եպիսկոպոսն
Խաչատուր,
շրջաբերական
կոնդակաւ,
«
յանմատոյց
դղեակդ
եւ
՚ի
հոյակապ
քաղաքս
Կարս,
եւ
որ
ընդ
նովաւ
նահանգք
գիւղորէից,
վանորէից
եւ
ագարակաց
…
մեծազարմ
իշխանաց,
քրիստոսասէր
զինուորաց,
արգասու
վաճառականաց,
պատուաւոր
տանուտերանց,
աշխատասէր
երկրագործաց,
ձեռահմուտ
արուեստագիտաց
»,
եւ
այլն.
որովք
յայտ
առնէ
յանդորրու
եւ
բարգաւաճ
լինել
զքաղաքն.
բայց
յայնմհետէ
յելս
կոյս
ԺԲ
դարու
եւ
՚ի
սկիզբն
յաջորդին
`
մերթ
՚ի
Թուրքաց
եւ
մերթ
՚ի
Վրաց
բռնաբարեալ
լինէր.
եւ
ստէպ
բռնակոծեալ
պարսպացն
`
վերանորոգէին,
եւ
յաւելուին
՚ի
նոսա
աշտարակք
ցարդ
եւս
կանգունք
`
հայագիր
արձանօք
եւ
խաչվիմօք
`
յաշտարակս
ներքնապարսպին,
է
որ
անթերի
եւ
է
որ
թերացեալ
եւ
թօթափեալ.
որպէս
վրացի
արձանագիր
մի
պակասաւոր,
եւ
՚ի
ստորեւ
գրեալ
հայերէն,
Կատարեցաւ
Բրջներս
ձ(եռամբ)…
ՈՁԵ
(1236)
որ…
բրջներս
երկ-րորդ…
հրամանաւ…
իս
Ամիր
Մուշ
-
րիւ
Աբրէհմայ
…
ից
արքային
ինքնա
-
կալ
ըռո
…
յն
որ
ագավի
թագ-աւորի
որ
այսմ
ամին
…
դաւորութեն
իւր.
Մխիթար
գրիչ
եւ
նկարիչ:
ՈՁԳ
(1234)
Տէր
Աստուած
զաւր
(ացս)
…
զթագաւոր-ն
մեր
…
լեր
ալլազգեաց
կատ-արեցաւ
բրջներս
ձեռամբ-Ընձկանն
Գազնին
եւ
Ոլտին
Շնորհիւն
Աստուծոյ
եւ
ողորմութեամբ
թագաւորին
մերոյ
-
Ըռուսուդանայ
մեք
Կարուց
քրիստոնեայքս
-
մեծ
եւ
փոքր
շինեցաք
զբրջներս
ի
յիշատակ
-
մեզ
եւ
պատրոնին
մերոյ.
Թվիս
ՈՁԳ
ի
թագաւորութեանս
Ըռուսուդանա
-
յաթապէկութենն
Իւանէի
մեր
Կարուց
քրիս
-
տոնէքս
շինեցաք
զբրջներս
ի
հալալ
արդեանց
մերոց.
Ի
վերայ
բարձու
աշտարակի
միոյ
ներքնաբերդին,
առ
որով
դուռն
փոքրիկ
իջուցանէ
՚ի
ձորագետն
խորանդունդ,
թերակատար
արձանս.
…
Շինեց
(աւ)
բուրջ
…
ի
թէ-սո-ան
…
ա…
ի
ար…
ձել
ամ.
(սպաս)
ալար
Թաղիադին
ճա…
ոգ…
յողութս
(յաղաւթս)
Յայլում
աշտարակի
առ
դրան
շուկային,
հնագոյն
թուականաւ
(1184).
Ի
ՈԼԳ
թուիս
շինեցաւ
բուրջն…
Ի
վերայ
այսր
դրան
կայ
միւս
եւս
հայ
արձանագիր,
այլ
վէմն
յերկուս
խորտակեալ
եւ
ագուցեալ
է
այլուր
՚ի
բարձու,
վասն
որոյ
եւ
ցարդ
անվերծանելի
մնացեալ:
Երեւի
յարձանացդ
զի
գրեաթէ
առհասարակ
նշանակք
են
շինութեան
աշտարակաց
`
զոր
բուրջն
կոչեն,
յաւուրս
Ռուսուդունայ
թագուհւոյ
Վրաց,
յամս
1234
եւ
6.
յետինն
միայն
50
ամօք
յառաջ,
յորում
ժամանակի
դարձեալ
՚ի
ձեռս
հզօրացեալ
թագաւորացն
Վրաց
թուի
եղեալ.
որպէս
եւ
յամս
1198
եւ
9
ասեն
նուաճեալ
առ
Թամարաւ
դշխոյիւ,
որ
յանձնեաց
զքաղաքն
՚ի
Յովհան
Ախալցիխեցի.
եւ
յետ
սակաւուց
միւսանգամ
նուաճեալ
՚ի
քաջացն
Զաքարիայ
սպասալարէ
եւ
Իւանէ
աթաբէէ
յամի
1208,
եւ
յայնժամ
ասեն
Վիրք
`
յանձնեալ
զքաղաքն
՚ի
Լաշա
յորդի
եւ
ժառանգ
Թամարայ.
յորոց
անուն
թերեւս
կոչեցեալ
են
նախայիշեալ
գեօղքն
Թամրա
եւ
Լաչակերտ
(
էջ
78):
Երիւք
ամօք
զկնի
վերջին
թուոյ
արձանագրին,
յառնուլ
Թաթարաց
զԱնի
`
առաջնորդութեամբ
Չարմաղանայ,
խորհեցան
Կարսեցիք
հնարագիտութեամբ
իմն
Գագկայ
զերծանել
՚ի
սրոյ
նոցին.
«
Փութացան
եւ
ափապարեալ
տարան
զբանալի
քաղաքին
առաջի
նոցա,
զի
թերեւս
խնայեսցեն
՚ի
նոսա.
իսկ
նոքա
քանզի
խանձեալ
էին
աւարաւ,
եւ
ոչ
յումեքէ
ունէին
երկիւղ
…
յափշտակութեամբ
ընչից
եւ
ստացուածոց
եւ
կոտորմամբ
բնակչաց,
եւ
աւերմամբ
քաղաքին
անզարդացուցեալ
զվայելչութիւն
նորա
եւ
գերի
վարեալ
զբնակիչսն,
թողեալ
գնացին
՚ի
բաց:
Զոր
յետոյ
եկեալ
զօրք
սուլտանին
Հոռոմոց
`
զերծեալսն
՚ի
Թաթարէն
մատնեցին
՚ի
գերութիւն
եւ
՚ի
սուր
անողորմաբար
»:
Աստ
նստէր
մեծ
կողմնակալն
եւ
զօրավար
նոցա
Բաշու
Նուին
յամի
1254,
յորժամ
Հեթում
որքայ
յերթալն
առ
ղանն
Բաթու,
եկն
՚ի
Կարս
`
յողջոյն
նմին:
Ընդ
իշխանութեամբ
ղանիցն
եւ
տիրապետաց
Պարսից
եւ
Հայոց
`
մնաց
քաղաքս
այս
ամուր.
զոր
պաշարեալ
Լէնկթիմուրայ
յամի
1394
ոչ
կարաց
առնուլ
բռնութեամբ,
այլ
Փիրուզպախթ
բերդակալ
կամաւ
անձնատուր
եղեւ,
եւ
բռնաւորն
ետ
աւերել
զամուրսն:
Ի
ԺԵ
դարու
մերթ
՚ի
ձեռս
Թուրքման
իշխեցողաց
եւ
մերթ
՚ի
Վրաց
անկեալ,
՚ի
ԺԶ
ին
ստէպ
բռնաբարեալ
լինէր
՚ի
Պարսից
եւ
յՕսմանեանց.
յորոց
զառաջինն
Սուլտան
Սիւլէյման
ետ
նորոգել
զբերդն
յամի
1548.
այլ
յետ
երից
ամաց
էառ
Թահմազ
Շահ
Պարսից
եւ
աւերեաց.
երկրորդ
անգամ
էառ
Սիւլէյման
եւ
նորոգեաց
յամի
1556.
երկիցս
էառ
եւ
Թահմազ
՚ի
ձեռն
որդւոյ
իւրոյ
Իսմայելի,
նախճիր
մեծ
գործեալ
՚ի
թշնամիսն.
դարձեալ
երրորդ
անգամ
կորզեցին
յիրերաց,
եւ
՚ի
յետնումն
նուագի
`
Թահմազայ
առաւել
եւս
աւերածս
գործեալ
`
եթող
յՕսմանեանս,
պայման
եդեալ
զի
մի
'
եւս
շինեսցեն
զամուրսն.
սակայն
նոքա
մեծաւ
խնամով
վերստին
շինեցին
հրամանաւ
Սուլ.
Մուրատայ
(1579),
՚ի
ձեռն
Մուսդաֆա
փաշայի,
որ
շինեաց
մարտկոցս
չորս
եւ
խրամ
ած
զբերդիւն.
՚ի
պեղածի
անդ,
ասեն,
գտաւ
վէմ
`
յորում
արձանագրեալ
էր
յառաջ
քան
զամս
հինգհարիւր
եղեալ
շինութեան
բերդին,
եւ
ագուցին
զայն
՚ի
վերայ
հարաւային
դրան
քաղաքին,
որ
եթէ
ստոյգ
իցէ
`
ժամանակաց
Գագկայ
վերջնոյ
թագաւորի
՚ի
դէպ
գայ.
եւ
են
իսկ
արձանագիրք
տաճկերէն
՚ի
վերայ
դրանցն
որ
չեւ
եւս
են
հրատարակեալ:
Յայնմ
ժամանակի
գաղթականս
՚ի
Հայոց
Երեւանայ
բերեալ
բնակեցուցին
՚ի
Կարս:
-
Յիշատակագիր
մի
յամի
1386,
ասէ.
«
ութ
ամաւ
յառաջ
(1579)
ելաւ
վազիր
մի
յարեւմտից
երկու
հարիւր
հազար
զօրօք,
եկաւ
դէմ
յարեւելս,
եւ
շինեաց
բերդն
Կարուց,
որ
կոչի
Ղարս.
ել
եւ
գնաց
եւ
էառ
զտունս
Շիրվանաց
…
եւ
յետոյ
դարձաւ
զօրօքն
եկաւ
Ղարս.
յետոյ
տարին
գերեցին
Արեւանայ
յերկիրն
60,
000
այր
ու
կին,
եւ
այլ
թիւն
ոչ
գիտեմք
մեծին
եւ
փոքու,
մեռածին
եւ
կորածին,
բայց
միայն
Հայրն
գիտէ
»:
Ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու
(1603)
Շահաբաս
պաշարեաց,
այլ
ոչ
կարաց
առնուլ
զքաղաքն.
յետ
որոյ
Օսմանեանք
յաւելին
՚ի
նորոգութիւնս
քաղաքին
(1615
եւ
6).
ոչ
կարաց
ստնանել
քաղաքին
եւ
Թահմազ
Ղուլի
բռնաւորն
յամի
1735,
որ
եկեալ
էր
հզօր
պատրաստութեամբ,
որոյ
հետք
ասեն
երեւէին
ցաւուրս
մեր.
թողումն
Երեւանայ
՚ի
ձեռս
նորա
`
շատացոյց
զնա
եւ
դարձաւ
յետս:
