Այրարատ

64. ՇԻՐԱԿ

Քանզի ՚ի հրատակեալ մերում յայնժամ զՇիրակ ` սակաւս ինչ ունէաք պատկերս երեւեցուցիչս կանգուն եւ անկանգուն շինուածոց նորին, զեկեղեցեաց, զբըրգանց, զպարսպաց, զապարանից, եւ որ այլն եւս եւ այնք ` թէպէտեւ ՚ի ճարտարաց գծագրեալք, այլ ոչ ըստ նորագիւտ լուսատիպ արուեստի համանմանեալք. իսկ յետ այնր յորդեցին մեզ հարիւրաւորք լուսանկար պատկերք, ՚ի ձեռն արժանագով ճարտարի Յովհաննէս, Քիւրքճեան, եւ նախանձախնդիր հետեւողին ` Կարապետի Յովհանջանեանց. առաջինն ` ճոխաբար եւ պէսպէս օրինակաւ յանդիման առնելով մեզ յաւէտ զԱնի, երկրորդն `  յաջողեալ եւ արտաքոյ քաղաքին ` զայլեւայլ  արժանաւոր  յիշատակարանս  Շիրակայ, յորոց եւ մասն ինչ ուրոյն թերթիւ հրատարակեաց  առ մեզ: Զայսոսիկ  ազգ  առնելով բանասիրաց մերոց, ՚ի կամս նոցին թողումք զխընդրելն  կամ ոչ ` եթէ զճարտարացս այսոցիկ պատկերահանութիւնս, եւ եթէ զմերս Տեղագրութիւն Շիրակայ եւ թէ այլ եւս ինչ արտագրեալք իցեն, որպէս եւ գտանին ինչ ինչ յօրագիրս. Ճանապարհորդական նկատողութիւնք մակագրեալք, զորս ոչ բաւեմք աստանօր ճշգրտիւ նշանակել մի ըստ միոջէ:

Յիշատակ Շիրակայ եւ Անւոյ ` անմեկին ունի եւ զյիշատակ շարժուն իմն եւ փոփոխուկ կերպարանաց. օրէնք ժամանակի եւ հնութեան ` ամ ըստ ամէ, օր ըստ օրէ ծանրանան եւ ճնշեն զՇիրակ եւ զբամբիչն նորին զԱնի, որպէս եւ զամենայն սահմանս եւ տեղիս ` յորոց վերացեալ իցէ աջ նորոգիչ, կամ կարկամեալ ժլատութեամբ եւ կամ անհնար եւ անձեռնհաս գոլով. մուրճ քանդակագործի ոչ կարէ մրցիլ ընդ քանդիչ մրճոյ ժամանակի, եւ գիտակցութիւն սրտաբեկ եւ աղէկէզ խոստովան լինի դառնապէս ` յանհնարիցն գոլ, որպէս զառամելոյ դառնալ ՚ի դալարութիւն կուսական, այսպէս եւ բազմադարեան ամայացեալ լքեալ աւերակաց ` դառնալ յառաջին նորութիւն. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ որպէս եւ չէ հնար յետ աղօտանալոյ նորախայծ փաղփուն գեղոյ ` կալ մնալ գոնեա ՚ի վայելուչ կորով միջին հասակի, այլ հարկ առ փոքր փոքր կրթելոյ ՚ի ծերութիւն, ՚ի գձձութիւն, յեղծումն եւ ՚ի սպառումն ` այսպէս եւ ամենայն պաղպաջուն հոյակապ հրաշակերտից արուեստի ` անմարդաբնակ եղելոց ` ՚ի վախճան անդր խոնարհել, եւ հետ զհետէ կերպարանափոխ լինել, այլ եւ անկերպարան: Ո՞չ զսոյնս է տեսանել եւ ՚ի յոքնաթիւ յիշատակարանս գաւառիս եւ քաղաքին ` զորմէ բանքս են. որ ոք տասն ամաւ յառաջ ականատես նոցին եղեւ, եւ դարձցի այսօր վերստին յակն արկանել, ոչ սակաւ փոփոխութիւնս եւ հնութիւնս ՚ի հնութեանց տեսցէ ՚ի նոսին. որ ՚ի բարգաւաճ քաղաք ` յետ ամաց ինչ դարձ արասցէ, տեսանէ յաւելուածս շինուածոց եւ նորոգութիւնս. իսկ աստանօր հակառակ ընդդէմ, զկանգունս ` կործանեալս, զկիսականգունս ` խանգարեալս, զմաշեալսն ` փշրեալսն ` եւ իբրեւ ՚ի պայծառափայլ դէմս ` խորշոմս եւ կնճիռս անկեալ: Ստուգիւ այսպէս տեսաւ եւ վկայեցաւ ՚ի գերագոյնն եւ յակնագիտակն բոլորից յիշատակարանաց Շիրակայ ` ՚ի հրաշափառ կաթողիկէն Անւոյ, որոյ պատառած որմոյ խորշխորշեայ խորանին ` ՚ի սակաւ ամաց հետէ ` լայնաբաց եւս խրամատեալ է. եւ խրոխտագոյն գագաթն համօրէն շինուածոց քաղաքին ` միջակառոյց աշտարակն բարձր որ բաւեալ դարս եօթն կամ ութ կանգուն կայր ՚ի միջի շինից եւ աւերակաց, սակաւագոյն եւս ամօք յառաջ ` տապալեալ քայքայեալ զգետնեալ կայ, որպէս է նշմարել յառաջիկայ բեկորդ յայդ:

Բայց ՚ի վերայ այսպիսեաց անհրաժեշտ կամ իբր անհրաժեշտ օրինաց եւ տխրական տեսարանաց ` մարթի եւ արգահատանս ինչ հնարել. եւ նախ զայն, զի ( յառաջ վարելով զօրինակ մարդկայինս կերպարանի ), որպէս ՚ի դէմս գեղապատշաճս ` ջնջին ժամանակաւ փայլն եւ թարմն, այլ անջինջ մնան տիպքն, ձեւն եւ չափակցութիւնն վայելուչ, նաեւ ՚ի հուսկ յառաջացեալ հասակի, եւ անգամ ՚ի քուն մահուն, սա այսպէս, տինա եւ առաւել եւս, մնան յաւերակս ճարտարակերտ շինուածոց ` գիծք յանկուցիչք աչաց եւ մտաց. - գոյ գեղեցկութիւն եւ վսեմութիւն եւ յաւերակս. այլ ՚ի նմանիսն ասեմ Անւոյ: - Եւ երկրորդ, զի թէպէտ տաշէ եւ մաշէ զսոսա ժամանակ, այլ եւ իւր հալեալ են մատունք, այսինքն, յամր է ներգործութիւնն. եւ յետ հազարաց ամաց ափշեցուցանեն զտեսողս ` մնացուածք դաստակերտից նախնեաց, յո ' ր կերպարանս եւ փոխեալ իցեն, քա՜ւ եթէ ժանտագոյն քան զժամանակ ձեռն բարբարոս եւ թշնամի մոլեալ մխեալ իցէ ՚ի նոսա: - Երրորդ, զի մարթ է արդ այժմիկ նախայիշեալ արուեստիւ լուսանկարութեան ` փոքր ՚ի շատէ մաքառել ընդ դարս եւ ընդ տարերս, եւ ճողոպրել կորզել զփախստական երեւոյթ կարկառակոյտ ` վկայիցն այնոցիկ պատմականաց, ակներեւ յիշատակարանաց հարց եւ նախնեաց մերոց. եւ գէթ ՚ի պատկերի տպաւորեալ զանցեալ փառսն եւ վայելչութիւնս ` յաչս մեր եւ որդւոց մերոց, որոց ` վիճակեցին խեղաթիւր ընթացք դարուց ` կիսակենդանս շրջել անցանել ՚ի միջի կենդանեաց եւ մեռելոց ազանց:

Միւս եւս բաստ սփոփական, զի թէպէտ եւ ոչ ըստ արժան բաւականին ` այլ չափաւ ինչ արծարծին արդ ոգիք ՚ի սէր եւ ՚ի յարդ այդպիսեաց յիշատակարանաց, եւ յաճախեն ամ ըստ ամէ այցելուք Անւոյ եւ նմանօրինակ շինուածոց, գտանին որք յանցանելն առ աւերակօք ` զկայ առեալ հային, երդմնեցուցանեն զոգիս կանգնողաց նոցին, եւ արտասուեն, համբոյր մի եւ զանուն իւրեանց դրոշմեն ՚ի նոսին. եւ եթէ ոչ կարիցեն խորտակել զապառումն մատունս քանդողաց նոցին, եւ յումպէտ յուկամ վարողաց զքարինսն կոփածոյս եւ զանմահացուցիչ արձանագրութիւնսն, գէթ կշտամբեն եւ երգիծանեն:

Ողջախոհագոյն եւս խորհրդով եւ գովանի գործով ` ուրեք ուրեք ձեռն արկեալ է երիցանց եւ աշխարհայնոց ոմանց ` զկարելիսն կարկատել զհնացեալն տաճարս, եւ յետ դարաւոր լռութեանց եւ ամայութեանց ` զարթուցանել ՚ի նոսին զաստուածային օրհներգութիւնս եւ զպաշտօնն նուիրական: Օրինակ իմն, անեղծագոյնն մնացեալ յեկեղեցիս Անւոյ, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վանքն ( Շիրակ, 75) որ յարեւելեան մասին քաղաքին ` նորոգեալ սրբեալ է արդ, եւ հաստատեալ ՚ի նմին եւ առ նմին պաշտօնեայս ` ՚ի փառաբանութիւն Աստուծոյ, եւ յառաջնորդութիւն եւ ասպնջականութիւն ուխտաւորաց եւ այցելուաց: զՁեւս ինչ այնր եկեղեցւոյ երեւեցուցեալ էր մեր ՚ի տեղագրութեան անդ Շիրակայ, հաճոյ է դարձեալ եւ այլ ուրեք ՚ի մատենիս յանդիման առնել զկողմն մի տաճարին եւ մատնանիշ առնել զնուրբ եւ քաջարուեստ քանդակս կենդանեաց որ յանկիւնս կամարացն: Զնոյն օրինակ եւ երէց ոմն ( Տէր Սաղաթիէլ ) նորոգեալ է ՚ի հերու (1887) զեկեղեցի Կարմիր վանաց ( Շիրակ, 15): Այսպէս եւ չքնաղ մենաստանն Հոռոմոսի վանաց ` բնականայ եւ հաստատի ՚ի վարժարան, ընդ տեսչութեամբ եպիսկոպոսին Կարուց, որոյ թեմ է Շիրակ եւ Վանանդ: Ակն ունելի է եւ այլոց ոմանց վանաց եւ եկեղեցեաց սոցին ` առ սակաւ սակաւ նորոգութիւն առնուլ, ըստ ներելոյ արուեստի եւ տեղեացն բնութեան, վերականգնելով զհնարաւորսն ՚ի կանգնել, եւ նախ քան զնիւթեղէնսն ` զոգին աստուածասէր եւ հայրենասէրս:

Եւ զի մի ' իսպառ վայրապար ինչ եղիցի յիշատակելս մեր զՇիրակ, եւ ողջոյն մի հարեւանցի տալով ` յայլ կողմն շրջեսցուք զդէմս, սակաւ ինչ, սակաւիկ ինչ ` յիշեսցուք աստանօր ` յուղղութիւն կամ ՚ի յաւելուած յիշեցելոցն ՚ի տեղագրութեան Շիրակայ, յորոց մարթ է օգտել ինչ այնոցիկ ` որոց ծանօթ իցէ յիշեալ գրուածն այն: Եւ  նախ, զի գաւառս այս զատ յայլոց կոչմանց ` գրի ուրեք եւ Երկիր Անոյ, որպէս եւ « Ախուրեան գետ ` Անոյ ջուր », ըստ Վանանդայ աշխարհագրի:

Տեարք գաւառիս յառաջ քան զԲագրատունիսն ` ցուցան լինել Կամսարականք ( յէջ 5), զորոց անուն ասէաք ոչ եւս լսիլ Ը դարու. այլ եւ յելս ԺԱ դարու ` Տղայն Վասիլ ասի մայրենեօք լինել Կամսարական:

Ի ստորագրութեան Արգինայի ( յէջ 12 - 3), ըստ ականատեսի Հ. Ներսիսի Սարգիսեան, ցուցաւ ՚ի նմանէ ` միայն թուական արձանագրին ՆԿԱ ( ամ 1012). ընթերցեալ է ուրումն եւ զանուն շինողին ՚ի մնացուածս բանիս, … Քեռորդի Խաչկայ Կաթողիկոսի եւ զսկիզբն վսեմական արձանագրութեան,

Ծագումն աստուածային ահաւոր եւ արփիափայլ լուսոյ…

Յէջ 29 երբայ բառ մահարձանին Հոռոմոսի վանաց ` փոխանակ ընթեռնլոյ «Եղբայրիկն կազմող խաչիս», ընթեռնլի է

Եղբայրիկ նկարող Խաչիս:

Յէջ 39 բանք լինին զԴրանց քաղաքին Անւոյ, յորոց երեւին 10 կամ 12. յիշելի էր զբան Մատթ. Ուռհայեցւոյ, եթէ ՚ի նուաճելն կամ ՚ի յանձն լինել առ Բիւզանդացիսն, առաքեցան առ կայսր 40 բանալիք Անւոյ. որք թուին այնքանեաց բազմամուտ դրանց յայտարարք, եթէ չիցեն ՚ի նոյն համար անկեալ եւ արքունի ապարանից բանալիք:

Ս. Գրիգոր Ապուղամրենց եկեղեցին ( ստորագրեալ յէջ 52), թուի կոչեցեալ եւս եւ Իշխանաց Ս. Գրիգոր, ըստ փորագրութեան ՚ի պղնձեայ աշտանակի միում ` ՚ի թուին ՈԿԲ (1213), գտելոյ յամսս յայսոսիկ:

Հետազօտելով զպատմական դէպս եւ զբնակութիւն քաղաքին Անւոյ ` յետին յիշատակ գտեալ էր յամի 1348. տեսնեկաւ եւս ամօք յետաձգել տայ մեզ յիշատակարան նոր ստացողաց ( ՚ի թուին ՊԶ, 1357) աւետարանի միոյ, գրելոյ բազում ամօք յառաջ (1283), ՚ի Սկեւռայ վանս Կիլիկիոյ, Պարոն Ասլի ուրումն եւ կնոջ նորա Ըռուզ Խաթունի, այսպէս ունելով բանին զնոցանէ. « Բարեպաշտութեամբ իւրեանց լցին զտունն Շիրակայ եւ մայրաքաղաքին Անոյ, շինվածօք եւ արդար դատաստանօք, եւ տրօք տնանկաց եւ այլ ընծայիւք զվանս եւ զեկեղեցիս զարդարեցին … ( որ եւ ) բազում վիշտս եւ տրտմութիւնս կրեաց վասն աւերման մայրաքաղաքին Անոյ. քանզի իբրեւ զտէայս ` ծնողաբար սնուցեալ էր զնոսա, եւ հաւատարիմ կացեալ ՚ի վերայ տանն Պատրոն Աթապակ Շահնշահին, եւ ամենայն կազմութեան տան իշխանութեան նորա »: Եւ ինքն Ասիլ ասէ. « Ստացաք զսուրբ աւետարանս եւ տվաք զսա ՚ի մեր սեփական եկեղեցին ` ՚ի Անոյ Ս. Առաքեալքն »: Յիշէ գրիչն եւ զհարուածս երկրին. զի « Զօրքն Տաճկաց բազմացեղ ամբոխիւք հասին ՚ի գաւառն քաղաքին Անոյ. եւ զոր ինչ արարին ՚ի վանս եւ ՚ի Գէտ ? եւ ՚ի գաւառս, ո՞ր բերան պատմէ, կամ ո՞ր լեզու խօսի. քանզի անխնայապէս գործեցին զիւրեանց չարիս ՚ի հաւատացեալս Ս. Երրորդութեանն. սատակեցին առաջի ծնողաց զաղայսն, եւ առաջի տղայոց զծերսն, եւ զորս ըմբռնեալ տանէին գերիս ` բանտից եւ տանջանաց մատնելս. եւ բարեբարն  Աստուած տեսեալ եւ անտես արար, վասն անբաւ չարեաց մերոց: Որոց գլուխ Աթապակ եւ մեծ սպասալար Շահնշահ, որ հազիւ կարաց զերծանիլ ՚ի ձեռաց թշնամոյն. վասն որոյ Տէր Աստուած արասցէ զնա ընդ երկայն աւուրս, զի վերստին կանգնեսցէ զանկեալ եւ զկործանեալ ազգ քրիստոնէից, եւ լուսաւորեսցէ զխաւարեալ եկեղեցի »:

Մարթ է աստանոր յաւելուլ դարձեալ վասն շինութեան կամ բնակութեան քաղաքին, եթէ յերկարաձգեալ եւս իցէ ց ' ելս ԺԶ դարու, թէպէտ եւ դուզնաքեայ. քանզի երգիչ ոմն կամ քերող պատմիչ աւերածոյ աշխարհիս ` հրամանաւ Շահաբասայ,  ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, ասէ.

…. « Արքայն ` իւր զօրացն եհան հրաման:

Ի յԱնւոյ քաղաքէն հետ ` աւերեցէք մինչեւ Նախշուան: Յորժամ առին հրաման … կրակ տուին հարեւան.

Սարերն ամէն սուգ մըտան, ծով եւ գետ ՚ի լաց չարժեցան »:

Իսկ ՚ի դաշտին Շիրակայ մի ՚ի հնագոյն եկեղեցեաց  ցուցեալ էր Ագարակ գեղջն ( յէջ 126): ՆԾԵ թուականաւ յայտնի, որ ոչ է հնագոյնն եւ հիմնարկութեանն. թերեւս յապայն յայտնեսցի եւ այն. ՚ի ժամուս շատասցուք արտաքին երեւութիւ եկեղեցւոյն ( Թիւ 38):

Ի ստորագրութեան չքնաղակերտ եկեղեցեաց Խծկօնից յիշէաք զարձանագիր մի Ս. Սարգիս եկեղեցւոյ ` զորոյ խափանէր ընթերցումն ` որմն զառաջեաւ հիւսեալ. վերոյիշեալ լուսանկարիչն ( Յովհանջանեան ) յամի 1884 քանդեալ զորմն ` ընթեռնու զարձանս.

Յանուն Աստուծոյ: ՈԿԳ: թուականիս. Ես Դաւիթ որդի Գրիգորոյ Զ-աւրավար Ամիրսպասալարին Զաք-արիաի տեսի զպայծառութիւն սուրբ-ուխտիս Խծկաւնից ես եւ որդիք իմ հարազատք Գրիգոր եւ Գայլ Շէրպ-արիք. եւ ետու զիմ զսեփական-գիւղն զՎահանառծիչո զկէսն- ի սուրբ Սարգիս յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց. վասն որո Հայրս Յովհանէս եւ վարդապետս եւ այլ միաբանքս հաստատեցին զԴաւթի զՅակոբա զՊաւղոսի եւ զՊետրո-սի եւ զսուրբ Շողակաթին զպատարագն յամենայն ամի որ լինի յամ-ենայն  եկեղեցիքս ինձ առնել ան-խափան եթէ ոք հակառակի ի Հար-անց կամ Պատրոնաց եւ յիշատակս խափանէ, որչափ-աստուած աւրհնած է այնչափ այն մարդն անիծեալ է:

Անդ ( ՚ի Խծկօնս ) ՚ի ճակատ հարաւային որմոյ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ ` մնայ կիսեղծ արձանագիր ՆԾԵ թուականաւ (1006)' եւ անուամբ եպիսկոպոսին, որ այլուր կոչի եւս եպիսկոպոս Ճակատուց.

Տեառն Անանեայ Արշարունեաց Եպիսկոպոսին.

Ի նմին կողման արձանագրեալ կայ եւ յիշատակ նուիրատուաց յամի 1213, այսպիսի օրինակաւ.

Ի թուիս ՈԿԲ. ողորմութեամբն  Աստուծոյ ես Աբդլմսէհ կրաւնականս… Կոնդերս դարբին տուաք զսա երկու դուռն աներն ի սուրբ ուխտս Խըծկաւնից. եւ սոքա հաստատեցին զմեծ շաբաթն պատարագ զմինն Իգնատիոսի մին Յոհանիսի մին Հաւրտիկն եւ մին Կոնդերոյն. Որ զգրեալս խափանէ պատժեսցի ի Տեառնէ.

Զայլ ոչ սակաւ արձանագիրս եկեղեցեացն Խծկօնից գտցեն խնդրողք ՚ի տեղագրութեանն Շիրակայ ( յէջս 126 - 130). իսկ աստանոր տեսցի պատկեր նոցին ` չորեցուն եկեղեցեացն  ըստ դրից իւրեանց, փոքր մի հեռագոյն  կալով հինգերորդին, որով միանգամայն Հինգ եկեղեցիք անուանին  յայլազգեաց, Պէշ գիլիսէ  ( Թիւ 37): Հնագոյն քան զդոսա եւ քան զյոլովս ` ՚ի մնացեալ  եկեղեցեաց  Հայոց որ ՚ի Շիրակ եւ որ յայլ գաւառս Հայոց նշանակեալ  եմք զՄրենոյն, որոյ հին արձանագիր անվերծանելի  մնայր, եւ յաջողեալ է լուսանկարչին ընթեռնուլ  մասամբ, քաւ ՚ի թուականէն, բայց եւ առանց այնր յայտնի ժամանակ շինութեանն եւ գրութեան.

(Յամի…) որդի Հերակղի բարեյաղթող թագաւորի (եւ յիշ)խանութեան… (ամե)նագով պատրիկի Կուրապաղատ… իս պարկ… Հայոց եւ Ասորւոց եւ յեպիսկոպոսութեանն սրբա(սիրի)… սկի Թէոփիղոսի, եւ ի տանուտէրութեան Ներսեհի Շիրակայ եւ Աշարունեաց տեառն շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս… գութիւն Կամսարականաց եւ Մրենոյ եւ ամենայն…

Յիշեալ եմք ՚ի տեղագրին զատ յարձանաց Մրենոյ ` եւ զնշանաւոր եւս քան զնոյնս ` զքանդակպատկերս ՚ի վերայ դրանն, որք թէ եւ յոյժ աղաւաղեալ եւ մաշեալ ` այլ տակաւին ցուցանեն զկնիք ճարտարութեան արուեստի Է դարու, զորոյ եւ զպատկեր մի աղոտ լուսագրեալ յանդիման արասցուք յապայն ուրեմն. իսկ զբացատրութիւն այնր եւ զայլոց քանդակաց ` գտցեն խնդրողք ՚ի տեղագրութեանն Շիրակայ ( յէջ 138), եւ ՚ի նախայիշեալ գրուածի անդ Յովհանջանեանի, որոյ հանեալ է եւ զլուսատիպ պատկերս եւ զԽծկօնիցն:

Յամայի եւ յանբնակ վայրս հարաւային արեւելեան կողման Շիրակայ, մերձ ՚ի սահմանս Զարընճեայ ( յէջ 168) հաստատեալ է գիւղ մի նոր, յամի 1870, Պուղտաշէն անուամբ, քառասնիւ չափ տամբք Հայոց:

Այլում պատեհի, մանաւանդ անձին ` թողցի զայլ եւս յիշատակարանս գաւառիս ` ՚ի լոյս եւ ՚ի գիր հանել, հաւատալով, զի եթէ ոչ անսպառ ` այլ յոյժ ճոխահարուստ է Շիրակ համբարձք այդպիսեաց. եւ յետ առաջնոցն խուզարկուաց կամ հնձողաց ` գտցեն եւ յետինք յ ' ամանել ճիռս եւ ափնիս ՚ի լիութիւն բաւականի: