Այրարատ

72. ԳԱԼՖԱԼՈՒ. ԶՕՐ. ԶՕՐԱՎԱՆՔ

Իբր փարսախաւ ՚ի ստորեւ Գարագալէի սկսանի ճղատիլ Երասխ ` ՚ի դաշտավայր հարթ ընթանալով. եւ անդ առաջին գիւղ է Գոթի. եւ մի ըստ միոջէ գեօղք ` շատն թուրքաբնակք: Արաբկէրլի Հին եւ Նոր, ՚ի միջի վտակաց գետոյն. նոյնպէս եւ Գիւլլիւճէ, Մօլլա Ահմէտ, Ագ Ահմէտ, Սարը չօպան, Գուզուկիւտէն, Գասիմճան, Օյուպա, Չուրախճի, Հասանքէնտ, Եայճի, Ալիքէմէրլիւ կամ Ալիղամար ` 150 տամբք Հայոց, Խօշխապէր, 100 տուն Հայոց, Խալֆալու կամ Գալֆալու 100 տամբք Հայոց, առ որով Ապտալ-աղա բերդ, Գարագույու աւերակ: - Ի ժամանակի յետին պատերազմաց Ռուսաց եւ Թուրքաց, յամի 1877, դէպք ինչ անցին եւ ՚ի սահմանս գիւղորայիցս. զի Թուրքք մտին ՚ի վիճակս յայս ` դիմելով յԻղտիր. Տէր Ղուկասով ( յետ կիսոյ օգոստոսի ) բանակեցաւ ՚ի Մօլլա-ղամար եւ ՚ի Չարուխճի, իսկ զօրավարն Թուրքաց Իսմայիլ Հագգի փաշա մերձ ՚ի Գալֆալու, զոր եւ փորձեաց առնուլ (18 սեպտ. ) այլ ոչ կարաց. նոյնպէս եւ յայլում նուագի եւ երրորդ անգամ ( ՚ի 14 հոկտ. ), եւ լուեալ յայնժամ զպարտութիւն Մուխթար սպարապետի յԱլաճա, ճարտարութեամբ ճողոպրեաց զբանակ իւր, եւ ընկրկեցաւ ՚ի կողմն Կարնոյ:

Ի վերջին յիշատակեալ գեղջն ( Գալֆալու ) յայտնեցան յայլեւայլ ժամանակս մնացուածք վաղեմի շինութեանց եւ անօթոց, ընդ որս եւ տապանագիրս այս.

Զօրինակ պատուական յիշատակիս նախնեաց ` առաքեաց մեզ ՚ի սկզբան տպագրութեան մատենիս յայսմ ամի (1888) Գերապ. առաջնորդ Հայոց Վրաստանի Տէր Արիստակէս եպիսկոպոս Սեդրաքեան, յաւելեալ եւ զայս կարեւոր ծանօթութիւն. « Այս տապանագիր գտաւ 14 ամօք յառաջ (1874), յիմում ծննդավայրի, ՚ի Խալֆալու գեղջ Սուրմալու գաւառի, հեռի յԻգտիր աւանէ 5 վերստիւ, ՚ի փորելն գիւղականաց ` գիւտի նպատակաւ զհողակոյտս ընդարձակ տեղւոջ միոյ ՚ի հարաւակողմն գեղջ ` այժմ ՚ի բնակչաց Վանքատեղ անուանելոյ: Պատահամամբ ՚ի յայտ եկեալ յողողմանէ տեղւոյն ՚ի ջուրց ` արծաթեայ եւ պղնձեայ դրամք ` գրգիռ ետուն գիւղականաց փորփորելոյ զտեղին. եւ աշխատութիւն նոցա երբեմն զպահեստ արծաթի դրամոց, երբեմն զմեծամեծ կարասս գինւոյ եւ զայլ անօթս ՚ի յայտ ածելով, ՚ի վերջոյ ած յերեւան ՚ի փոշիախառն հողակուտէն զհիմունս փոքրիկ եկեղեցւոյ միոյ ՚ի տաշեալ քարանց, եւ ընդ քանի մի կիսաբեկ խաչքարանց ` զքարն անխաչ, յորոյ վերայ տապանագիրն է վերոյիշեալ, որ երեւի լինել պատուանդան խաչքարի: Թէպէտեւ թուական տապանագրոյն որպէս եդեալն է ` կրէ այժմ միայն զԼ եւ Ա տառ, սակայն յանեղծութենէ եւ ՚ի ձեւոյ տառիցն ` մարթ է կասկածել վասն այդչափ հնութեան, եւ հաւանելի է թէ յառաջ քան զտառսն զայնոսիկ լեալ իցէ Չ գիր, որոյ հազիւ իմն աղօտ նշմարելի հետս ` հաւանեալ եմ ընդունել: … Գիւղացիք զքանի մի խաչքարինս տարեալ եդեալ են ՚ի վերայ գերեզմանաց ննջեցելոց իւրեանց. քանդակք նոցին մնացեալք ըստ մասին ` երեւին նուրբ եւ հին »:

Արեւմտակողմն գիւղորայիցս, որպէս ՚ի վերդ յիշեցաք, ամայի եւ անջրդի երկիր է, եւ ամարանի աւազանման փոշեաւ ծփի. վասն որոյ տագնապ յոյժ հասոյց Ռուսաց ՚ի խաղալ նոցա ՚ի վերայ Թուրքաց եւ ՚ի բանակելն, մինչդեռ նոքա զլեռնակողման ունէին: Բայց ճանապարհ վարուն յԵրասխայ առ Չարուխճի գեօղիւ սկսեալ ` կարէ զամայութիւնս այս ձգեալ ընդ Մ. Հր. մինչեւ ՚ի լերինս անջրպետս հովտաց Երասխայ եւ Եփրատայ, եւ անցանէ յայս կոյս. մեծ մասն երկրին ՚ի հարաւակողմն լեռնային է. եւ է անդ կիրճն Քէրվանսէրայ ` յանուն հանգրուանի միոյ մեծի, ուր գոյ եւ քարաշէն իջեւան հին, ՚ի վերայ արքունի ճանապարհին: Յաջմէ նորին, որ է յարեւմտից եւ ՚ի Հս. Մ. կրճին ` կայ Գարահասար գիւղ ՚ի սահմանս Բարչենիս վիճակի, եւ ըստ հարաւոյ նորին ՚ի լեռնոտինն Դաշլըճա, Գզըլգայա, Սրչանլը, Օսմա, եւ հանգրուանն Փիրախալիլ, իսկ յահեկէ հանդէպ կրճին ` Գզըլգալե եւ Գուրու ` ամայացեալ չէնք. յորոց հարաւոյ ամբառնան Չարսալա եւ Չարսալի եւ Գարաչումախ լերինք, յիշատակեալք ՚ի յետին պատերազմունս, եւ ՚ի ստորոտս նոցին Թարմալա, Մեզրե եւ Գարա Մեզրե, ուր եւ ամուր պահակատուն Ռուսաց, որպէս եւ այլ պահակք մերձ ՚ի լերինս անջրպետս Երասխայ եւ Եփրատայ, յորոց իջանէ գետակ մի ընդ Հս. կտրեալ զլերինսն, եւ յաջմէ նորին կան ( ՚ի Հր. ընդՀս. գնալով ) գեօղքն Զօք, Օրուշմիշ Մօլլա Իպրահիմ, Պենտե Մուրատ, Այիգօչագ, Քիւնտա:

Մերձ ՚ի Զօր կամ Զոռ-գիւղ քրդաբնակ ` երեւին աւերակքվանաց որ Զօրավանք կոչին. եւ կարծեցան Կամրջաձորոյ վանքն ( էջ 58), ոչ գիտեմ յարձանաց թէ յաւանդութենէ. եւ առաքեցաւ յամի 1873 ՚ի կաթողիկոսէն Էջմիածնի Հմայեակ Վ. Արշարունի, նորոգել զտեղին եւ դպրոց հաստատել. ապա եւ Տէր Մեսրովպ եպիսկոպոս Սմբատեան եկեալ (15 եւ 27 յուլ ) կատարեաց ըզկանոն սրբելոյ տաճարի, նուիրեալ յանուն Ս. Աստուածածնի, եւ ոմն ՚ի տանուտերանց  մերձակայ Աղեքսանդրապատ գեղջ ( Աղեքսանդր Մելիք Վրթանիսեան ) նուիրեաց հող ` ՚ի կալուած նմին: Ի տօնի Վարդավառի դիմեն այսր ուխտաւորաց մերձաւոր գիւղորէից Հայոց: Առ Օրուշմիշ գեօղիւ գոյ լճակ մի փոքրիկ Իսկ անուն, որպէս եւ յայնկոյս  գետակին մերձ ՚ի Զոր ` այլ լճակ փոքր Մամգել կեօլ, որ ՚ի ժամանակի յետին պատերազմացն  աբբայոց  զբանակն Թուրքաց, զի ընդ այս կողմանս  էանց նա ընդ լերինսն ` (5 օգոստ. 1877) ընդ կիրճ Քէրվանսէրայի եւ Զորայ, առաջնորդութեամբ Իսմայիլի եւ եմուտ ՚ի բաժին Ռուսաց ` դիմել յՏկտիր եւ յԵրեւան, յառաջապահ գնդաւն, աւերելով եւ այրելով  զգեօղեանն ` եհաս եւ էառ զԱլի-գոչագ: