Այրարատ

74. ԱՇՈՑՔ. ՀԱԼԱԼԱՇԷՆ. ՎԱՆՔ

Պատմութեան փոքր ՚ի շատէ ծանօթ, այլ յաշխարհագրութեան ՚ի դէպ է անծանօթ ասել զԱշոցք գաւառ. զի թէպէտ եւ վեր ՚ի վերոյ յայտնի գիրքն այլ ոչ որոշակի, վասն ոչ յիշելոյ  ՚ի նմին եւ ոչ միոյ շինի կամ գեղջ առ պատմիչս, որ եւ ոչ փոքր զարմանաց է. քանզի առ երի եւ ՚ի միջի աշխարհածանօթ գաւառաց Այրարատայ եւ Գուգարաց զետեղեալ է. հարկ է ապա ասել, եթէ ՚ի սկզբանն որիչ եւ ուրոյն  ելով ` յետոյ միոյ ` ՚ի մերձակայիցն գաւառաց վիճակեալ կամ խառնեալ իցէ ընդ նոսին: Յամենայն յիշատակաց պատմութեան մերոյ եւ Վրաց ` յայտնի միջասահման լինել աշխարհացն Այրարատայ եւ Գուգարաց, եւ յետնոյս առաւել յանկագոյն թուի ինձ քան Այրարատայ, թէ եւ ընդ գաւառս սորա դասիցի. բայց եւ յօրինակս ինչ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն ` պակասէ եւ անունն իսկ ՚ի թուոյ նոցին. իսկ յորս յիշի ` նախակարգի ՚ի չարի արեւելեան  գաւառաց աշխարհին, այսինքն ՚ի հիւսիսոյ նոցին, իմա Նգայ եւ որոց ՚ի հարաւոյ սորին. յայտ է յայլոց պատմական  յիշատակաց ` զի կայ յարեւմտից եւ ՚ի հարաւոյ կուսէ Տաշրաց, ընդ որոց եւ զոյգ յիշի, եւ ՚ի հիւսիսակողմն  Շիրակայ, ՚ի հարաւոյ Կանգարաց եւ Ջաւախաց, թերեւս յարեւելս Ծովուն հիւսիսոյ, կամ թէ նոյն ինքն իսկ Ապոց է, վիճակ ծանօթ ՚ի պատմութեան Վրաց, որոյ փոխան ՚ի հայերէն թարգմանութեանն ըստ Ջուանշիրայ ` Աշոցք գրի, եւ սահմանակից Տաշրաց նշանակի:

Վկայի եւ ՚ի պատմութենէ, զի բնիկք երկրին սերունդք  էին Հայկազնոյն  Շարայի, յորմէ Շիրակն կոչեցաւ ծանօթ գաւառ, որում եւ հարկ է թէ յարակից էր ՚ի Հս. կողմանէ եւ ՚ի Մ. Հս. քանզի Վաղարշակ ` որ ետ Գուշարայ ՚ի զարմէ Շարայի ` զլեռնակողմանս Գուգարաց, զհնգեսին գաւառսն ՚ի Կանգարաց մինչեւ ՚ի Ձորոփոր եւ ՚ի Հունարակերտ քաղաք, այլոց զաւակաց նորին մասնաւորեաց « զՏերութիւնն Աշոցայ եւ զսեպհականութիւնն Տաշրայ », ըստ Խորենացւոյ զոր բան ամփոփեալ  Անեցւոյն ( Սամուէլի ) ասէ. « Եւ Գուշարայ որ յորդւոցն Շարայի ` ժառանգեցուցանէ զԿանգարս եւ զՋաւախս, զՏէրութիւնն Տաշրայ եւ զԱշոցայ »: - Վարդան պատմիչ յիշէ ուրեք զսա, այսպիսի  կարգաւ գաւառաց. Շիրակ, Աշոցք եւ գաւառն Տայոց, եւ այլուր ( ՁԲ ) վասն Ա Գագկայ  ասէ, ՚ի մահուն կտակեալ  անդրանկան իւրում Յովհաննու թագաւորի ` զԱնի եւ զՇիրակ եւ զՍ. Գրիգոր ` Ձորովն Աշոցաց եւ զԱնբերդ, եւ այլն: Յայսմ ամենայնէ եւ յայլ եւս յիշատակաց հաւաստի ` Աշոցաց լինել ոչ միայն երկուց աշխարհաց մերոց միջասահման, այլ եւ երկոցուն ազգաց եւ պետութեանց, Հայոց ասեմ եւ Վրաց, եւ մերթ միոյ եւ մերթ միւսում նուաճեալ. քանզի Վիրք ` եւ յառաջ քան զժամանակս Վաղարշակայ առնեն յիշատակ գաւառիս, առ հռչակեալն իւրեանց Փառնաւազաւ ` որ սակաւուք զկնի Աղեքսանդրի Մեծի, եւ ասեն առանձին կողմնակալ կարգեալ նորա ՚ի Շամշոյլտէ, եւ վիճակ նմա ՚ի Սակուրեթոյ կամ Շվիրեթոյ մինչեւ ցՏաշիր եւ ցԱշոց: Յիշեն նոքա եւ առ Բ Արտաշիսիւ, յելս Ա դարու, մարտուցեալ ընդ Հայս « առ գետովն Նռատէ ? եւ առ Պարխարաւ ` որ են Տայք, եւ առ ճանապարհի Աշոցաց »: Դարձեալ, յետ մահուան Միհրանայ ` առաջնոյ քրիստոնեայ թագաւորի իւրեանց, որ առ մերովս Տրդատաւ, Բահաքար որդի նորա, ասեն, առ ՚ի թիկունս իւր առնել ընդդէմ Հայոց զՊարսս, տայ սոցա « ՚ի Շամշոյլտեայ մինչեւ ՚ի գլուխ Աշոցաց »: - Գլուխ աստ կոչելով, եւ մերոյ Պատմչիս Ձոր Աշոցայ ` յայտ առնեն գետահովիտ մի լինել գաւառին, զոր սակայն չկարեմ ճշգրտել, արդեօք հովի՞տն Բամբակայ գետոյն իցէ ` առ եւ Հարաւային Տաշիր, եթէ հիւսիսագոյն օժանդակ Ախուրեան գետոյ, կամ նախայիշեալն արեւելեան սահման Չըլտըրայ ` Ապոցն գաւառ. այլ հաւանօրէն ոչ մի միայն յայսցանէ, այլ գէթ մեծ մասն սոցին, քանզի յիշատակութիւն իշխանաց երկրին ` ցուցանէ եւ զընդարձակութիւն նորին, որ եւ առանձինն իմն երեւի ունել վարչութիւն, ըստ ոչ սովորականի այլոց գաւառաց. զի կոչի Տէրութիւնն Աշոցայ, հանգոյն սահմանորդի իւրում Տաշրացն սեփականութեան, գուցէ զի ՚ի Վրաց բաժնէ հանեալ էր զայն Հայոց: Մեծութեան գաւառին կամ իշխանութեան տեառն նորին ` վկայէ եւ զօրաբաժին արքունական բանակին, որում տայր 500 մարտիկս, հաւասար Բասենաց եւ առաւել քան զսահմանակիցս նոցին ` Հաւնունիս, Աբեղեանս եւ Գաբեղեանս. եւ ՚ի Գահնամակին Սահակայ ` ԼԳ կարգի ՚ի բարձս իշխանաց:

Ի տերանց Աշոցայ որ մերթ յեզական եւ մերթ ՚ի յոգնական գրի Աշոց կամ Աշոցք, եւ յօրինակի միում աշխարհագրութեան Խորենացւոյ ` Աշուանք, եւս եւ Աշոցան, յետ Գուշարայ, որ առ Վաղարշակաւ, ՚ի նորին զարմէ յելս կոյս Գ դարու ծանօթ է Տաճատ, որ ՚ի տագնապ ժամանակի հալածանաց նախարարացն Հայոց յերեսաց Արտաշրի Սասանեանց ` ՚ի կոտորել նորա զտոհմն Արտաւազդայ Մանդակունւոյ դայեկին Տրդատայ, զերծոյց զմի ՚ի քերց նորա եւ էառ ՚ի կնութիւն. եւ իբրեւ երախտաւորի ետ նմա յետոյ Տրդատ ` զտէրութիւն երկրին. սա էր որ ծանոյց Տրդատայ զԳրիգոր լինել որդի Անակայ. այլ յետոյ ուրեմն ինքն իսկ ընդ երկուց այլոց աւագ նախարարաց ` առաքեցաւ ՚ի Կեսարիա ՚ի խնդիր որդւոց նորին Գրիգորի Մեծի, յորում ժամանակի հարկ է նմա լինել ՚ի բարւոք ծերութեան: - Յետ նորա յիշի Հմայեակ Աշոցայ Տէր, յետ բարձման թագաւորութեանն Հայոց: - Հրահատ, յաւուրս Վարդանանց, եւ թուի նոյն որ յետ նահատակութեան նոցին վարեցաւ ՚ի Պարսս ՚ի կամաւոր գերութիւն ` ընդ այլոց նախարարացն: - Յետ սոցա ` ընդ դարս երիս ոչ գտանեմ ՚ի պատմութեան զյիշատակ իշխանաց Աշոցայ, այլ յերկրորդ քառորդի Ը դարու ՚ի ժողովի Սիոնի կաթողիկոսի յԱղուանս ` գտանի եւ Արտաւազդ Աշոցայ տէր: - Առ նովին ժամանակօք կամ սուղ զկնի ` Աշոտ եւ Շապուհ եղբարք Բագրատունիք թափեցին յԱրաբացւոց ` ընդ Շիրակայ եւ զԱշոցս եւ զՏայս: Յայնմ հետէ ընդ Շիրակայ զուգաւորեալ թուի երկրին ըստ վարչութեան, զի ոչ եւս յիշին առանձինն իշխանք կամ տեարք նմին. այլ երկիրն յիշատակի եւ առանձինն, որպէս տեսաք ՚ի վերոյ յսկիզբն ԺԱ դարու կամ յելս Ժ ին, յանուանէ մասն ժառանգութեան հանել զայն Գագկայ ` որդւոյ իւրում եւ յաջորդի ` Յովհաննու. յիշի եւ ՚ի սկզբան ԺԳ դարու ` յարձանս Հաղբատայ յամի 1210. յորում ասէ Զաքարիա սպասալար ` տուեալ ՚ի սուրբ Ուխտն ` զիւր « հայրենի գեղերն որ յԱշոցք ` զՀալալաշէն եւ զՎանս. եւ զի այս գեղերս հեռի էին ՚ի Հաղբատայ », զսոյն զՀաղբատ գեղ փոխեալ ընդ նոսին ` առնու ՚ի տեառնէն ` ՚ի Դաւթայ Շոթոռկայ որդւոյ, եւ ընծայէ վանացն:

Այս երկոքին գեօղք միայն ահա գտանին յիշատակեալք ՚ի նախնեաց, ՚ի գաւառին Աշոցաց, եւ հուսկ յիշատակ: - Ի սահմանս Դմանեաց կամ Քուիշափորոյ ` որ կից է յԱպոց, նշանակի Վանք գիւղ յաշխարհագրէն Վրաց, եւ հաւանելի է նոյն լինել ընդ յիշեցելումս ՚ի Զաքարիայ. իսկ զՀանլալաշէն ` փափագելի է գտանել ՚ի նոյն կողմանս ` ՚ի հիւսիսոյ արեւմտից Շիրակայ եւ Տաշրաց: