Այրարատ

75. ԱՐԱԳԱԾՈՏՆ

ՀՌՉԱԿԱԳՈՅՆ եւ նշանափառ քան զյոլովս ՚ի գաւառաց աշխարհիս մերոյ ` ԱՐԱԳԱԾՈՏՆ է, եւ ըստ բնութեանն հանգամանաց եւ ըստ քաղաքական տեսութեան, ըստ առաջնոյն ` զերկրորդն ՚ի բարձրութեան լերանց Հայոց աշխարհիս ունելով եւ զլայնանիստն բնաւից, գեղեցիկ բարեմասնութեամբք յորդառատ  ջուրց, զուարճագեց բուսաբերութեան եւ յստակութեան օդոց, եւ ըստ երկրոդին ` զառաջինս ` ՚ի մայրաքաղաքաց  նորին ` որ առ հեթանոսութեան ժամանակօք եւ որ առ քրիստոնէթեամբ ` ունելով յինքեան կամ առ երի սահմանացն, եւ մասն մի մեծ գոլով բնիկ Այրարատեան  աշխարհին եւ դաշտին, եւ մի ՚ի չորից հնգից սեփականագոյն արքունի գաւառաց, սահմանակիցս  ունելով յարեւմտից ` զարեւելեանն Շիրակ ( զայժմեանս Ալեքսանդրապօլ ) ՚ի հարաւոյ  զՃակատս եւ զՄասեացոտն, եւ զՈստանն Հայոց կամ զբուն Այրարատ, յարեւելից ` զԿոտայս, եւ ՚ի հիւսիսոյ ` զՆիգ: Եւ որպէս եւ անունն յայտ տոնէ, նշանագոյն  ՚ի նմին ` լեառնն է Արագած, որում յաւելուած կամ զուգորդ համարեալ է բովանդակ երկիր գաւառին. վասն այսորիկ եւ կոչի  Ոտն Արագածու, զորոյ գրեաթէ եւ զկէս գրաւէ, եւ շրջասփիւռ ոստովքն, դարաձեւ ելեւէջիւք տարածեալ յընդարձակութեան միջոցի դաշտացն Այրարատայ եւ Շիրակայ, ոչ ունելով կցորդութիւն անանջրպետ ընդ պարու իրիք լերանց, հանգոյն հակաակային իւրում եւ բարձրագունի Մասեաց ` ինքնուրոյն մեծասփառ ամբառնայ. բայց զի հիւսիսային արեւելեան ոստքն մերձաւորք են Ստորին Կովկաս անուանեալ պարու լերանց, մարթ է ՚ի նոյնս վերագրել եւ զԱրագած. եւ որպէս գաւառ իւր ըստ դրից այլոց բնիկ գաւառացն Այրարատայ ` եւ ինքն լեառնն յիւրում գաւառին ՚ի հիւսիսային արեւմտեան մասին կայ, որով յայտ է զի Ոտքն ` որ է բուն երկիրն ` տարածանի յարեւելս կոյս եւ ՚ի հարաւ, մասամբ եւ յարեւմուտս հարաւոյ: Աստուստ ` ուր ժամանեցաք ՚ի տեղագրեալս զարեւելեանն Շիրակ, արժան է սկսանել եւ զգաւառիս. այլ զի ոչ սակաւ տեղիք ՚ի բուն լեռնոտինն գտանին ` հարկ է ամենայնիւ նախ զլեառնն ստորագրել եւ ապա զայլ տեղիս եւ զշէնս: