78.
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ԴԷՊՔ.
ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆՔ
Սկիզբն
շինութեան
եւ
քաղաքական
օրինաց
գաւառիս
`
ըստ
աւանդութեան
պատմչաց
մերոց
`
ելանէ
եւ
՚ի
սկիզբն
պատմութեան
ազգիս,
եւ
յոյժ
հաւանական
է
հնութիւն
բնակութեանն
՚ի
Հայկազանց,
որպէս
տեսաւ
եւ
մերձաւորին
Շիրակայ.
իսկ
՚ի
սմա
նոյն
ինքն
անդրանիկն
Հայկայ
Արմենակ,
ասեն,
նախ
եկեալ
«
շինէ
զմասն
ինչ
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
դաշտին
(
Այրարատայ
)
եւ
զՈտն
լերինն
՚ի
նոյն
կողմանէ,
եւ
զլեառն
անուանէ
յանկագոյն
յիւր
անուն
`
Արագած,
եւ
զկալուածսն
Ոտն
Արագածու
»:
Յանկագոյն
եւս
թուի
պատմութիւն
բնակութեանն
քան
զկոչումն
երկոցուն
անուանցն
(
Արմենակ
եւ
Արագած
),
ընդ
որս
խտիր
ոչ
փոքր
լսեմք,
թերեւս
՚ի
սկիզբն
այլազգ
կոչէր
մին
կամ
միւսն:
Ոչ
է
յայտ
բնիկ
դաստակերտ
կամ
կենդրոն
բնակութեան
նորին,
այլ
թուի
ինձ
՚ի
դաշտակողմն
լինել
յելից
Քասաղայ,
զի
այնպիսի
տեղի
դիհողագոյն
է
՚ի
շինութիւն
`
քան
լեռնավայրքն
անհարթք.
եւ
զի
՚ի
դիւանս
Աղթամարայ
`
Դաւիթ
կաթողիկոս
կամ
եպիսկոպոս
վիճակին
`
՚ի
սկիզբն
կոյս
Ժ
դարու
(923)
ասի
լինել
յԱրագած
գեղջէ
եւ
ազգակից
Մաշտոցի
կաթողիկոսի.
սա
ծանօթ
է
լինել
հայրենեօք
յԵղիվարդ
գեղջէ,
եւ
մարթ
է
փոքր
ինչ
հաւանութեամբ
նոյն
կամ
հուպ
նմին
համարել
յԱրագածն
շէն:
-
Ըստ
դրիցն
`
ընդարձակ
զառ
՚ի
վայր
սփռման
լերինն
մեծի
`
կոչի
երկիրն
Ոտն
Արագածու
եւ
յաճախ
յետուստ
բարդութեամբ
Արագածոտն,
կամ
զատուցմամբ,
որպէս
յԱրագածին
կոչեցեալ
Ոտն,
եւ
երբեմն
կողմն
Արագածու.
գուն
ուրեք
եւ
՚ի
յետնոց
սոսկապէս
Արագած
կոչի:
Զհեռագոյն
սահմանս
գաւառին
կամ
զայլ
մերձասահման
գաւառս
`
Թիկունք
Արագած
լերին
կոչեն
պատմիչք.
որպէս.
Սեբիոս
ասէ
զՓիլիպպոսէ
Սիւնեաց
տեառնէ
եւ
զօրավարէ
Պարսից,
գնացեալ
՚ի
Նիգ
եւ
պատեալ
զԹիկամբք
լերինն
Արագածայ
`
անցանէ
ընդ
Շիրակ.
իսկ
Խորենացի
(
Բ.
ԽԶ
),
զԾովն
իսկ
Գեղամայ
ասէ
զթիկամբ
Արագածն
կոչեցեալ
լերինն,
եթէ
ոչ
յայս
անուն
կոչիցէ
եւ
զԱլանկէզ
լերինս
որ
՚ի
հարաւոյ
այնր
ծովու
աղխաղխեալ
ձգին:
-
Զընդարձակութիւն
շրջասփիւռ
գրից
գաւառիս,
միանգամայն
եւ
զամրութիւնն
`
յայտ
առնէ
եւ
Եղիշէ,
յիշելով
զամուրս
ինչ
նորին
եւ
յաւելլով,
«
եւ
զամենայն
Ոտն
Արագածու
».
յորմէ
բանէ
վկայի
յայտնապէս
նախնեաց
մերոց
տիրապետաց
`
՚ի
բնական
ամրութիւն
երկրին
յաւելեալ
եւ
զձեռագործն,
եւ
բազում
արքունի
դաստակերտս,
բերդս
եւ
ձմերոցս
շինեալ
՚ի
սմա
քան
յայլ
կողմանս.
նշանակէ
արքունի
սեփականութիւն
լինելոյ
գաւառիս
՚ի
վաղնջուց
հետէ
եւ
յառաջ
քան
զայլ
ամենայն
Այրարատեան
երկիր,
վասն
որոյ
եւ
ոչ
ուրեք
յիշին
առանձին
իշխանք
եւ
նախարարք
Արագածոտան
կամ
զօրաբաժին.
բայց
միայն
՚ի
բարձս
Գահնամակին
Տրդատայ
`
ըստ
Մեսրովպայ
Երիցու
յիշին
(
թիւ
Կ
)
եւ
Արագածեանք,
յայտ
է
թէ
սերունդք
ազգապետին
Արմենակայ,
որպէս
Շիրակացիքդ
՚ի
Շարայէ:
-
Բայց
յետ
բազում
ժամանակաց
առ
Բ
Արտաշիսիւ
յելս
Ա
դարու
Քրիստոսի
`
գէթ
մասն
մի
գաւառին
(
արեւելակողմն
)
տուաւ
օտար
տոհմի,
Ամատունեաց,
զորոց
ճառեսցի
ստորեւ
՚ի
տեղագրի
Օշանակայ,
նոյնպէս
եւ
զեպիսկոպոսաց
նոցին.
յուշ
արարեալ
աստանօր
միայն
զնշանաւոր
յոլովութիւն
մեծամեծ
վանորայից
գաւառիս,
որպիսիք
են
Յովհաննավանքն,
եւ
որ
մերձ
նմին
Սաղմոսավանք,
Ծաղկավանք,
Ուշոյ
վանք
(
Ս.
Սարգիս
),
Լազրեվանք,
Մուղնոյ
Ս.
Գէորգ,
Եղիվարդայ
վանք,
եւ
այլն.
նշանակք
յոլովութեան
ճոխութեան
ազնուականաց
յերկրի
աստ
եւ
արքունի
ձեռնտուութեան,
զի
յաւուրց
Արշակունեաց
վկայի
սկզբնաւորութիւն
հռչակաւորացն:
Եւ
ոչ
յերկրի
ասի
իւրեանց
միայն,
այլ
եւ
՚ի
Պաղեստին
`
վանս
անուանիս
շինեալ
էր
նոցա,
յորոց
յիշին
երկուք
՚ի
կողմն
Սիոնի,
մին
արանց
եւ
միւսն
հաւատաւորաց:
Չիք
երկբայել
եթէ
զատ
՚ի
միաբանակեցաց
վանաց
`
էին
եւ
միայնանոցք
եւ
անապատք
ճգնաւորաց,
՚ի
զերծ
եւ
յանքոյթ
տեղիս
խորշից
եւ
ծերպից
Արագածու.
ուրանօր
եւ
յելս
ԺԷ
դարու
որսորդ
ոմն
եգիտ
զմի
՚ի
ճգնաւորացն
`
՚ի
բարձունս
լերինն
՚ի
խոռոչս
վիմացն
նստեալ
եւ
գճկեալ
վեղար
՚ի
գլուխ
եւ
փիլոն
զիւրեւ,
եւ
մեռեալ
մնայր
անդ
այդպէս
անապական,
զոր
ապա
թաղեալ
Սարգսի
եպիսկոպոսի
եւ
առաջնորդի
Սաղմոսավանից,
յայնմանէ
ազդեցաւ
՚ի
սիրտ
իւր
հաստատել
եւ
վերանորոգել
զկարգ
միանձնական
կենաց,
որպէս
մանր
պատմէ
Առաքէլ
Պատմիչ
(
Գլ.
ԻԱ
):
Յանուն
գաւառիս
կայ
ցարդ
տոհմն
մի
Արագածունի,
այլ
ծանօթ
նախահաւն
չելանէ
՚ի
վեր
քան
զերկու
դար,
եւ
է
Մէլիք
Սելում
ոմն
`
յիշեալ
յամի
1685,
յորմէ
եւ
այսր
սերունդք
պահեալ
ունին
վկայական
կոնդակս
եւ
հրովարտակս
թագաւորաց:
Քանզի
առանձինն
գործք
տերանց
գաւառիս
ոչ
յիշատակին,
քաղաքական
անցք
որ
՚ի
սմա
հանդիպեցան
`
ընդհանուր
պատմութեան
ազգիս
եւ
այրարատեան
նահանգաց
պատշաճին,
անորիշք
՚ի
նոցանէ.
իսկ
ըստ
տեսչութեան
երկրին
`
առ
հինս
մեր
ոչ
գտանեմք
առանձնակ
վիճակաց
տրոհմունս
յԱրագածոտն,
այլ
՚ի
միջին
եւ
՚ի
յետին
դարս
յաճախ
լսին.
նախ,
փոխանակ
նորին
Անբերդ
կոչիլ
գաւառիս.
զոր
օրինակ
Ստեփանոս
Օրպելեան
յՈղբս
Վաղարշապատու
երգէ
«
Հաղբատ,
Բջնի
ու
Ամատունի
Որ
յԱրագած
ես
յԱնբերդին
».
եւ
պարզագոյն
եւս
Առաքէլ
պատմիչ
ասէ.
«
Ի
գաւառէն
Անբերդոյ
`
որ
է
Արագածոտն
»:
Յետոյ
ընդ
նմին
յիշի
եւ
Կարբի
իբրեւ
յարակից
կամ
որիշ
վիճակ,
որպէս
ասէ
վասն
Զաքարիայ
առաջնորդի
Յովհաննավանից,
«
որ
՚ի
ստորոտս
Արագածու
եւ
՚ի
գաւառիս
Կարբոյ
եւ
Անբերդու
»:
Առ
իշխանութեամբ
Պարսից
`
մեծի
կուսակալութեան
Երեւանայ
մասն
գոլով
գաւառիս,
առանձին
անուամբ
կոչէր
ընդ
գլխաւոր
շինին
`
Սարտարապատ.
իսկ
զարդիս
ըստ
նոր
տնտեսութեան
Ռուսաց
պետութեան
`
միոյ
՚ի
հնգից
գաւառաց
Երեւանեան
կողմնակալութեան,
այն
է
Էջմիածնի
կամ
Վաղարշապատու
մաասն
է
բովանդակ
Արագածոտն:
Այլ
տակաւին
սովորական
մանր
տրոհմունք
վիճակաց
եւ
գեհից
ճանաչին
՚ի
սմա,
որք
եւ
թուին
՚ի
վաղ
ժամանակաց
եւ
յազգային
տեսչութենէ
սահմանեալք.
եւ
մեր
զայնր
զհետ
երթեալ
`
՚ի
վեց
վիճակս
նկատեմք,
որպէս
եւ
ազգայինք
մեր
բնիկք
տեղեացն.
Ա.
՚ի
Թալին,
եւ
Բ.
՚ի
Թալիշ,
արեւմտեան
մասն
`
որ
սահմանակից
է
եւ
գրեաթէ
խառն
ընդ
Շիրակայ,
եւ
առ
տիրապետութեամբ
Պարսից
կոչէին
Սէիտլի
եւ
Ախսախլը.
Գ.
՚ի
Սարտարապատ,
հարաւայինն
որ
խառն
էր
ընդ
Սուրառւոյ.
իսկ
Դ.
արեւելեան
շինաշատ
մասն
`
Կարբի
կամ
Կարբի-պասար
եւ
Ե.
Անբերդ.
ընդ
յետնոյս
յոմանց
երբեմն
զուգի
եւ
Բիւրական
անուն
վասն
որ
՚ի
նմա
հռչակաւոր
բերդին
եւ
գեղջն.
Զ.
Վաղարշապատ.
յորս
միանգամայն
աւելի
քան
զհարիւր
եւ
վաթսուն
գեօղք
են
`
ընդ
շէն
եւ
ընդ
աւեր,
եւ
քսան
եւ
հինգ
՚ի
նոցանէ
՚ի
դարատափս
մեծի
լերինն,
զատ
յաւերակացն
կամ
յամայեաց
յայլ
եւ
այլ
կողմանս
նորին.
իսկ
հայաբնակք
՚ի
սոսա
`
կիսով
չափ
բովանդակ
թուոյն: