Այրարատ

82. ՔԷՐՎԱՆՍԷՐԱՅ

Ընդ մէջ Հնոյն եւ Նորոյն Թալնայ հաւասար հեռի յերկոցուն կայ մեծ իջեւան քարաշէն բազմասենեակ  կիսով կանգուն եւ կիսով յքայքայեա, եւ քարինքն վարեալք ՚ի պէտս նորոց շինութեանց, կոչի Քերվանսերայ Թալնայ: - Նորն Թալին կոչմամբ ` այլ ոչ պակաս հին եւ սա, ( թէպէտ յանուանէ ոչ յիշի ՚ի պատմութեան կամ յարձանս ` ոչ այսու անուամբ եւ ոչ այլով ), որպէս ՚ի վերդ յիշեցաք ` ՚ի հարաւոյ կայ Հնոյն եւ իջեւանատանն, յ ' ըսպառուած արեւմտեան հարաւային դարեւանդից Արագածու, եւ հայի ՚ի դաշտն ընդ հարաւ. բնակեալ է արդ յայլազգեաց, այլ ոչ սակաւ մնացուածս ունի հին եւ հայկական շինութեանց. որպիսիք են, ՚ի միջավայր եւ ՚ի բարձրաւանդակի շինին ` դղեակ մի բրգաձեւ եռայարկ սրբատաշ կարմրագոյն քարամբք, ունելով եւ ներքնայարկ ընդարձակ մեծամեծ քարամբք եւ կրով զուգեալ. դուռն նորա մեծ յարեւմտից հարաւոյ վիմարդեան ` անկեալ կայ ՚ի գետնի. չորք կիսաբոլոր բրգունք են ՚ի չորեսին անկիւնսն, առ որս գոն ելանելիք ՚ի կամարայարկէ ներքնատանն, եւ չորք եւս բրգունք կամ աշտարակք ՚ի միջոցս որմոցն. յարեւմտեան հարաւային բրգան ՚ի բարձու կայ արձանագիր մեծատառ, որպէս թուի թուրք լեզուաւ եւ արքունի նշանաւ նոցին, եւ թերեւս Ֆէրհատայ փաշայի իցէ գրեալ, զի ասի վասն սորա շինեալ յամին 1583 բերդ ՚ի Թալին եւ կարգեալ պահապանս $ այլ նորոգիչ կամ յաւելող շինուածոյն համարելի է քան հիմնարկու. քանզի ՚ի բրգան միում մերձաւորի առաջնոյն ` երեւի հայ արձանագիր երեքհարիւր ամօք հնագոյն, այսինքն է յամի 1267, զայս օրինակ.

Թվին ՉԺԶ. շնորհիվ ողորմածին Աստուծոյ այս իմ գիր է Պարոն Ազպուղայիս թոռն մեծին Շահնշահի, որդի Իվանէի, որ կամ եղեւ ինձ յԱստուծոյ, եւ թողի զիմ հայրենիք գեղիս զԹալնայ գինոյ խալէն վասն արեւշատութեան Ամիր Սպասալար Շահնշահի եղբաւր իմոյ եւ ինձ Աղպուղայիս եւ Սըթի խաթունիս եւ զաւակաց մեր եւ վասն մեր պատրոն նախնեացն յիշատակութեան. եթէ որ այս գրիս հակառակ կայ յիմոց կամ յաւտարաց մարդն այն դատի յԱստուծոյ, եւ մեր եւ մեր նախնեացն յանցանացն պարտական լիցին առաջի Քրիստոսի յահեղ ատենին. կատարողքն աւրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց. ամէն:

Թերեւս սորին Աղբուղայի կամ միոյ ՚ի պայազատացն Զաքարեանց իցէ փոքր պատկերաքանդակքն ` ՚ի  հարաւակողմն դիմի բրգանն, զորոյ զգլուխ խորտակեալ է թշնամեաց, եւ երկու արծուեաց քանդակք առ նմին: Շուրջ զդղեկաւս պատեն պարիսպք կոփածոյ կարմիր պորփիւրեաց քարամբք, նման նմին ունելով աշտարակս ութ յանկիւնսն եւ ՚ի միջոցի որմոցն, եւ դուռն մեծագոյն հանդէպ դրան միւսոյն, զոյգ նմին եւս ՚ի միաստանի վիմէ, արդ տապալեալ ՚ի գետին. միջոց երկոցուն պարսպացն է քսան կանգուն պարսիկ: Յանկեան արեւելեան հիւսիսոյ միջոցս ` կայ որոցաձեւ շիրիմ կամ մատուռն կիսակործան անգիր. եւ յայլում կողման ` դուր մի խոր փորեալ ՚ի վիմի, նեղաբերան եւ լայնայատակ: Պարիսպ երրորդ եւ ընդարձակագոյն նոյնպէս ութեքումբք բրգամբք ` ետ ածել ՚ի սկըզբան դարուս (1812) պարսիկ կուսակալն Երեւանայ. զդուռնն գործեալ ՚ի Հս. կողմանէ, եւ շինեաց ՚ի նմա ամբարանոցս եւ այլ ինչ. ուր ՚ի նուաճման երկրին ՚ի Ռուսաց ` հայ գաղթականք Կարուց տունք 50 եկեալ բնակեցան առ ժամանակ մի, եւ ապա լքեալ անցին ՚ի հին Թալին եւ ՚ի գիւղորայս Շիրակայ: Ի միջոցի երկրորդի եւ երրորդի պարսպացն ` կան երկու եկեղեցիք, մին փոքր եւ ՚ի սպառ քայքայեալ, միւսն մեծագոյն յարեւելից կուսէ, կիսակործան, երկուց եւեթ ՚ի չորից սեանցն կալով կանգուն, եւ ՚ի ստորեւ կամարին այս արձանագիր.

ՆԿԷ թուականիս ես Մարիամ որ ետու զիմ գիրքս ի սուրբ Սարգիսս աս… իմ հոգւոյս պարտական է տարոյն Բ աւր ժամ.

- Շուրջ զարտաքնով մեծաւ պարսպաւն են աւերակք շինուածոց, շիրիմք  այլազգեաց ՚ի հիւսիսակողմն. յարեւլեակողմն ՚ի վերայ բարձրաւանդակ վիմաց ` մատուռն սրբատաշ կարմիր քարամբք, շինեալ ՚ի Ջուրջուր կամ Ջաջուռ անուն ումեքէ: Իսկ ՚ի հարաւակողմն  եւ բացագոյն իբրեւ քառորդու ժամու ճանապարհի, ՚ի լանջակողմն  դարեւանդին ` եկեղեցի միջակ մեծութեամբ ՚ի թուխ կոփածոյից, կործանեալ, գմբեթաւ եւ մասամբ որմոցն. բայց յարեւմտակողմն  առ դրանն գտանի արձանագիր հին, (981 ամի Փրկչին ) այսպէս.

Յանուն Աստուծոյ ի Ն եւ Լ թուականութեան Հայոց ի Հայրապետութեան  Անանաէն եւ ի թագաւորութեան Աշոտոյ որդոյ… կամ եղեւ յԱստուծոյ ես Խոսրո (վանոյշ) Հայոց թագուհի որ կարգեցի…

Առ երի եկեղեցւոյն  են մնացուածք մենաստանի եւ ընդերձակ տեղի այգեաց եւ հնձանաց, զորս ասեն աւերեալ  ՚ի սկիզբն դարուս յամի 1804 Ճաֆար խանի ուրումն պարսկի յարշաւանին Ռուսաց, որոց յետոյ հպատակեցաւ: - Ոչ գիտեմ յայս Թալին կամ թէ ՚ի Հընումն գիշերօթեաց Ճեմելլի իտալացի ` ՚ի տան Հայոց միոյ, ՚ի 26 մայիսի, 1694 եւ յիշէ զերկոսին վայելուչ եկեղեցիսն  կիսաւերս, եւ ՚ի խորանին նկարս պատկերաց Առաքելոց. յայց ել նմա վարդապետ տեղւոյն, յիշէ եւ եզամբք  բերել անդ աղ ` հատեալ աւուրբ  ճանապարհաւ հեռագոյն ուստեք ( այն է Կողբ ): Յիշէ ՚ի նոյն սահմանս եւ ՚ի բուսականաց  ծաղիկ մի յոյժ գեղեցիկ, որում բազում գինս տային, ասէ, իշխանք Իտալիոյ, եթէ հնար էր անկել ՚ի պարտէզս իւրեանց. ծղոտն  կէս թզաչափ եւ ՚ի գագաթան երեք սպիտակ ծաղիկք ցցունաձեւք ուղղաբերձ, եւ երեք եռանկիւնաձեւ վայրահակք նռնագոյնք, փոքր ինչ սեաւ վարդաձեւ ՚ի միջի ունելով, եւ երեք եւս յստակագոյնք յեռեալք ՚ի նոսին: Փափագելի էր ստուգել զայդ բուսաբանից. զԱղբերաց արեան ընծայէ մասամբ զտիպս, այլ գոյնն սպիտակ յերկբայս կացուցանէ: