Այրարատ

86. ՎԺԱՆ. ԷՐԿՈՎ. ՏԵՂԵՐ

Յետին յիշեցեալ գիւղն Վժան, զոր այլազգիք այժմ Ուճան կոչեն, իբրեւ կիսաժամու ճանապարհի հեռի կայ ՚ի Կուաշայ ` յարեւելից հարաւոյ նորին, ՚ի խոնարհագոյն ստորոտս Արագածու, առ փոքու ձորակաւ, ընդ որ խոխոջանօք իջանէ վտակն, այլ ոչ բաւէ գետանալ. բայց սահմանքն ընդ արեւելս եւ ընդ հարաւ ` բարգաւաճ են մշակութեամբ. սակայն բնակիչք սակաւք, իբրեւ 10 տուն այլազգիք: Ի հնութեանց ` ունի եկեղեցի քարաշէն, քայքայեալ եւ լքեալ: - Զայս վայր ապաստանի ըիտրեաց Սմբատ Ա արքայ Բագրատունի յելս Թ դարու, յասպատակին Ափշինայ, եւ անդ գումարեաց զզօրս իւր եւ նիզակակիցս ՚ի հիւսիսականաց, աղեղնաւորս եւ տիգաւորս. յորոյ վերայ եկն այլազգին մինչեւ ՚ի գեօղն Դողս. եւ « յետ երից աւուրց գունդ կազմեալ գումարտակ եդեալ ` ՚ի կռիւ ընդ արքայի կաքաւէր. անդ ապա ՚ի քաջազանց սուսերակրաց եւ ՚ի լայնալիճ աղեղնաւորաց նետից ` ահագին ահափետք օրհասք մահու հասուցանէին իսմայէլեան գնդին, եւ այր զախոյեան իւր հարուածեալ յերկիր կործանէր, տապաստ դաշտիցն արկեալ, եւ զմնացեալսն ցանեալ ցրուեալ եւ փախստեայս զբանակաւն այլազգեաց արկեալ, հազիւ պահնակել պաշտպանել կարէին միայն զտեղի կացոցի կարաւանին իւրեանց »: Ստիպեալ զիջանէր Ափշին ՚ի հաշտութիւն, եւ շատացեալ հարկառութեամբ ` ՚ի բաց գնայր: - Ի գեղջէ աստի էր Մելիքսէթ վարդապետ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, աշակերտ Ներսիսի վարդապետի Մոկացւոյ ` Բեղլու կոչեցելոյ, որ հնգետասան ամ մտադիւր ջանիւ եւ տքնութեամբ պարապեալ հմտացաւ իմաստասիրական մակացութեանց եւ տօմարական արուեստի, եւ ուսոյց նախ ՚ի Լիմն անապատի եւ ապա յԷջմիածին, եւ վախճանեցաւ յԵրեւան, յամի 1631, որպէս երկար ճառէ Առաքել պատմիչ ( Գլ. ԻԹ ): - Մղոնաւ հեռի յարեւելակողմն Վժանայ կայ ամայի գիւղն կամ հանդրուան Պայրամ Ալի:

Յարեւելից ձորակին Վժանայ ժամաւ հեռի ա ' յլ ձորակ մեծագոյն կայ, որոյ ջուրք իջանեն ՚ի սնարից Գօյթուլ լերին ՚ի հարաւոյ Արագածու, իբրեւ 6000' բարձու, ՚ի հիւսիսոյ ունելով զհամանուն հանգրուանն կամ գեօղ ամայի: Իսկ ջուր ձորակին ` ոչ գիտեմ օժանդա՞կ իցէ Անբերդոյ գետոյն, որպէս գրեն ոմանք, եթէ սկզբնաւորութիւն կամ օժանդակ Մեծամօրի, որպէս մեծ աշխարհացոյց տախտակն Ռուսաց ցուցանէ. բայց զի եւ զգեօղեանն ` որ առ նովաւ նշանակին յայսմ տախտակի ` Թալիշայ վիճակագրեն եւ նոքա, այսպէս եւ մեր համարեալ ` յիշեսցուք նախ, զի երկու առաջք նշանակին վտակին կամ երկու ձորակք մանունք ՚ի սկզբան. առ արեւմտայնովն ` փարսախաւ հեռի յարեւելից Աւանայ ` կայ Տեղեր գեօղ, առ արեւելայնովն ` հանդէպ Տեղերոյ եւ մղոնաւ միայն հեռի ` Էրկով գեօղ փոքր, թուրքաբնակ, յորում չերեւի ինչ նշանաւոր. իսկ ՚ի միւսն ` զոր այլազգիք բնակք տեղւոյն տունք սակաւաւորք ` Դըղըր կոչեն, եւ ՚ի բարձրաւանդակի կայ, գոյ եկեղեցի մեծ եւ հաստակառոյց շինեալ ՚ի Մամախաթուն կնոջէ Վաչէի, միոյ յիշխանացն ` որ ընդ ձեռամբ մեծին Զաքարիայ Սպասալարի, եւ ձեւովն որոշի յայլոց նախ յիշեցելոց հին եկեղեցեաց Արագածոտան. զի ունի սա գաւիթ կամ ժամատուն ՚ի վերայ չորից միաստանի սեանց. տաճարն անսիւն է կամարակապ գմբեթաւոր, երկու գմբէթք կամ կաթուղիկէք եւս կան ՚ի վերայ գաւթին, եւ երկու մատրունք. երկու եւս մատրանաձեւ տեղիք ՚ի ներքոյ երկոցուն գմբեթից գաւթին ` ՚ի տանիս նորուն. թէպէտեւ ՚ի տեղիս տեղիս խարխալեալ եւ հերձեալ ` այլ տակաւին կանգուն կայ եկեղեցին լքեալ ՚ի քրիստոնէից, զորով այլազգեաց ածեալ էր պարիսպ յամուր ապաւինի, որ արդ կիսակործան է: Իսկ վանաց Տեղերու ` զոր Զաքարիայի Սպասալարի կամ նորին հրամանաւ ասեն շինեալ, հազիւ թէ նշմարիցին հետք. որպէս եւ Ս. Խաչ Վանաց, զոր աւանդեն լինել յանկեան խառնըրդոց երկոցուն եւ ձորակացս մանունց. եւ այս զարմանք են եւ ցաւ, զի երկոքին եւս մենաստանքդ յիշեալք յաշխարհագրէն Վարդանայ եւ յայլոց, եւ մանաւանդ Տեղերդ ` որոյ առաջնորդ Մկրտիչ վարդապետ յիշատակի եւ ՚ի սկիզբն նախորդ ԺԸ դարու, ՚ի ձեռնարկի կտակի Աղեքսանդր կաթողիկոսի, բնաջինջ թուին: Յետ կիսոյ ԺԷ դարու առաջնորդ էր վանացս Տէր Կիրակոս եպիսկոպոս, հայրենեօք ՚ի Խոտավիր գեղջէ Նգայ: Ընդ եպիսկոպոսանիստ աթոռոց դասի Տեղեր եւ յՈսկան վարդապետէ: Իսկ յեկեղեցւոջն ՚ի վերայ մեծի դրան գաւթին ` մնայ արձանագիր կանգնողին յամի 1231, որ եւ յայտ առնէ ոչ մի այլ երկուս շինեալ եկեղեցիս.

ՈՁԱ. Շնորհաւքն Աստուծոյ ես Մամախաթուն շինեցի զեկեղեցիքս զմեծ եւ զփոքր, եւ զժամատունս, - յիշատակ ինձ եւ առն իմոյ Վաչէի. իսկ բնակիչք սուրբ Ուխտիս հաստատեցին մեզ ի տարին պատարագ ի տաւնի Վարագայ սուրբ խաչին զամենայն եկեղեցիքս մատաղով եւ սիրով. իսկ որ զգրեալս խափանէ` Աստուծոյ տայ պատասխանի առաջի Յիսուսի Քրիստոսի. - Մխիթար գրիչ:

Ի մնացորդաց այլոց արձանագրութեանց եւ ՚ի յիշատակաց գրոց ` ստուգի անուն եկեղեցւոյն թերեւս եւ վանացն ` լինել Ս. Աստուածածին. իսկ միւսոյ եկեղեցւոյն, որ արդ ոչ յիշի, անուն էր Ս. Յովհան, ըստ յիշատակարանի գրոց, յամի 1467: - Թովմա Մեծոփեցի յիշէ առ իւրեւ, յամի 1431, զԶաքարիա ոմն աբեղայ Տեղերացի հոգեւոր եղբայր իւր կոչելով, որ ՚ի սովոյ Այրարատեան գաւառաց խոյս տուեալ ` եկեալ էր առ նա: Յամի 1467 « շինեցաւ պարիսպ Տեղերոյ Ս. Աստուածածին ձեռամբ Սարգիս վարդապետի Բիւրականացւոյ », ըստ յիշատակագրի Յիսուս Որդի գրոց, որ եւ ասէ դարձեալ. « Ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Լրջակին եւ Սուրբ Յովհաննէսիս », զերեսին եւս սրբազան շէնս կամ խորանս յայտ առնելով, այսինքն զմեծ եւ զփոքր եկեղեցիս եւ զԽաչի վանս, զոր յիշէ աշխարհագիրն Վարդան: Իսկ Մեծն Վարդան վարդապետ ` գրէ այսպիսի ինչ առ Հեթում արքայ Ա ՚ի գրքոյս Լուծմանց գրոց. « Զայս ես գիտեմ ՚ի մեր ժամանակս իմ հասակակից աբեղայ մի յԱնբերդոյ երկիրն ՚ի վանքն որ Տեղեր կոչեն Սարկաւագ անուն, աղօթից շնորհ ունէր յԱստուծոյ. կիւրակէն մի աւագ երէց էր, եւ գնաց ՚ի մայրին որ առընթեր վանացն կայ, եւ յափշտակեցաւ  միտքն յԱստուած. եւ մինչ ՚ի միւս կիրակին յոտն կայր յաղօթս, եւ վանքն գիտացին թէ գնաց ուրեք. ապա յետ ութ աւուր եկն ՚ի տուն, եւ զ ( ն ) շխարփարչն էառ որ գնայր ջուր բերէր եւ ժամ առնէր. գիտէր թէ այսմօր եմ գնացել. եւ տեսողքն սկսան ասել. Ուստի՞ գաս, այս ութ օր է, եւ մեղադրէին. եւ իմացաւ զիրքն. եւ զփարչն ՚ի վայր եդեալ ` գնաց ՚ի խուցն, եւ գաղտ գնաց ՚ի վանիցն յԵրուսաղէմ. եւ ՚ի ճանապարհին ընկեր մի պատահեաց իւր. գնացին ՚ի Գեդսամանի … եւ եկեալ յԵրուսաղէմ վախճանեցաւ, եւ լուսով երկնաւոր վկայեաց Աստուած իւր. եւ բժշկութիւն եղեւ. եւ ընկերն եկեալ պատմեաց ստուգապէս »: Նորոգութեան Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ կամ վանաց, հանգոյն Մեծոփեցւոյն ` վկայէ եւ Մկրտիչ քահանայ ընդօրինակող վերոյիշեալ մատենին, գրելով այսպէս ( Թ. 57):