Այրարատ

88. ԱՐՄԱՒԻՐ

Յարեւմտեան հարաւակողմն  Արագածոտն ` կայ վիճակս այս, ընդ մէջ Թալնայ ` ըստ հիւսիսոյ կուսէ, Սուրմառւոյ ` ՚ի Մ. հիւսիսոյ: Երասխ գետոյ ` ՚ի հարաւոյ, Վաղարշապատու վիճակին ` յարեւելից եւ Անբերդոյ ` ՚ի հիւսիսոյ արեւելից. աննման այլոց մասանց գաւառին ` որ լեռնայինք են, սա դաշտավայր է բովանդակ, դուն ուրեք բլուրս ինչ կամ բարձրաւանդակս ունելով, եւ ՚ի բնակչաց կողմանցն Արմաւու-գիւղ ( Արմաւրայ դաշտ ) կոչեցեալ մասամբ, եւ ոչ միայն նուազեալ է ՚ի բարձանց, այլ եւ ՚ի կարեւորագունէն ՚ի ջրոյ, ոչ մի յաղբերաց Արագածու չարբուցանէ զերկիրս այս, եւ եթէ գուցեն ինչ դոյզն  վտակք, յետ սակաւ ընթացից ` խորասուզեալ ՚ի սորս հրաբղխի դարեւանդից կամ ընդ խճախառն երկրաւն ծածկին, կամ ՚ի տօթոյ ամարայնոյ սպառին, որպէս գետակն Մաստարայ `` որ հասանէ մինչեւ յարեւմըտեան սահմանս վիճակին: Եթէ եւ ՚ի հնումն այս օրէն էր վտակացն, սակայն մայր կամ ծոց համօրէն վտակաց Այրարատայ ` Երասխ ` մօտագոյն կայր յարբուցումն եւ յոռոգումն, եւ երկրին եւ որ ՚ի նմա վեհագունին շինից, առաջնոյ ոստանի Հայկազանց եւ Արշակունեաց, այն է ԱՐՄԱՒԻՐ քաղաքի. յորմէ ` յաւուրց հայկածնին Արամայիսայ ցաւուրս Երուանդայ Բ-ի ` յանցս քսան կամ քսանեւհինգ դարուց ` ոչ փոքր փոփոխութիւն եղեւ եւ ՚ի մեծի անդ այրարատեան դաշտի. « քանզի էր հեռացեալ գետն Երասխ ( ընդ հարակ ), եւ յ՚երկարել ձմերայնոյն եւ ՚ի դառնահոտ հնչմանէ ` պաղացեալ ձուլեալ վտակն, ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականին գտանէր տեղւոյ ». վասն որոյ եւ արքունիքն փոխեցան յԵրուանդաշատ: Երեւի ցարդ հին հուն գետոյն մեծի, զոր այլազգիք Գուրու Արազ կոչեն, այսինքն է Ցամաք Երասխ: Յիշեալն ՚ի բանի Խորենացւոյն վտակն առո՞ւ մի փոքր եւ անբաւական հանեալ կամ մտեալ յԵրասխ իցէ, եթէ նոյն ինքն Երասխ իմանալի, ոչ գիտեմ. բայց այս յայտ է զի չիք արդ վտակ առ տեղեաւն ` ուր Արմաւիրն էր, հին եւ առաջին ոստան ազգապետացն Հայոց:

Տեղիս այս ըստ յոլովից եւ հմտից արդեացս հաւանութեան, գէթ երկու փարսախաւ հեռի կայ յԵրասխայ ՚ի Հս. նորին, առ Թէփէ-տիպի անուանեալ հայաբնակ գեօղիւ, յորոյ արեւմտից երկու մղոնաւ բացագոյն ամբառնայ բլուր մի մեկնակ կարմիր եւ հերձակտուր խանձաքարիւ, իբրեւ 300' բարձր յերեսաց հարթածաւալ դաշտին, եւ 2942' յերեսաց ծովու: Ըստ հնաւանդ պատմութեան մերոյ ` թոռն Հայկայ « Արմայիս ( կամ Արամայիս ) շինէ իւր տուն բնակութեան ՚ի վերայ ոստոյ միոյ ( Արագածոտան ) առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր, եւ զանուն գետոյն ` յանուն թոռին իւր Երաստայ ` Երասխ »: Թողցուք զքննութիւն անուանց տեղեացն եւ տերանց, որք չեն ամենեւին յանկագոյնք կամ համաձայնք, եւ կարոտին հնագոյն ընթերցուածոց, զի եւ առաջին պատմիչ իրացս ` յետ Խորենացւոյ ` Սեբիոս ` Արամայիր կոչէ զդաստակերտն. իսկ երիցագոյն քան զմեր պատմիչս ` մեծ աշխարհագիրն եւ աստեղաբաշխ Պտղոմէոս, անդստին յԲ դարու, գրէր յանուարէն ( Ե. ԺԶ ) զանուն սորա Արմաուիարա կամ Արմաուիրա եւ թուի ւիր կամ վիրա նշանակել վերին, բարձր, ամուր. եւ նոյն ինքն Խորենացի երկիցս ասէ ( Բ. Դ եւ Թ ) « յԱրմաւիրն, որ ասի Բլուր ». եւ յԱրմաւիրն  անուանեալ Բլրոյն ». յայտ է զի ընտրող շինութեան տեղւոյն ` ՚ի բլրի անդ հաստատեաց եւ ամրացոյց զտուն իւր, եւ որդի ՚ի հօրէ անդրանիկք Հայկայ տոհմին պատուէր առին բնակել անդ, եւ ՚ի պայազատել զտանուտիրութիւնն ` թողուլ ժառանգաց իւրեանց եւ անցանել շինել իւրեանց այլ տուն. մինչեւ լցեալ շինութեամբ համարէն այրարատեան նահանգի, հաստատուն բնակութիւն Հայկազնոյ ազգապետին եկաց մնաց Արմաւիր, ամս աւելի քան զերկու հազար, եւ ապա իբրեւ մայրաքաղաք ` յաւուրս Արշակունեաց:

Ի բարձու բլրի անդ մնան ցարդ աւերք բերդանման շինուածոյ եւ պարիսպք  բերդի, այլ կոփածոյ եւ ոչ կիկլոպեան քարամբք, յորոց քակեալ եւ վարեալ եւ յայլեւայլ նոր շինուածս, եւ մանաւանդ ՚ի շինութիւն Սարտարապատն բերդաքաղաքի : Շէն էր բերդն եւ ցկէս Ե դարու, զի եւ զայն ընդ այլ արքունի զօրանիստս  առին եւ աւերեցին  Վասակեեանք. այլ ոչ գիտեմ նշմարէին ցայն ժամ եւ խրոխտ գագաթունքն, եւ « ծայր Աշտարակի պարսպին », յոր ` առաջին յետ Հայկայ քաջ այր Արամ զՆիւքարն կոչեցեալ Մագդէս ` ձերբակալ արարեալ … ցից վարեալ երկաթի ընդ ճակատն, յորում վարսել հրամայէ, ՚ի տեսիլ անցաւորաց եւ ամենայն եկելոցն  անդր »: Աւանդէ դարձեալ Մարիբասեանն պատմութիւնն ` եթէ ծառաստան Սօսեաց էր յԱրմաւիր, յայտ է թէ ՚ի ստորոտս բլրին, եւ կոչիւր յանուն Արամանկեայ, յորմէ գուշակի յառաջ իսկ քան զշինութիւն քաղաքին կամ բերդին յԱրամայիսոյ ` հօր նորա Արմենակայ բնակեալ ` ՚ի նոյն սահմանս. եւ անդ լինել զկալուածս իւր բնիկս, զոր կոչեաց Ոտն Արագածու, ըստ պատմչին. Յայս սօսիս  « ձօնեալ էր ըստ պաշտամանց » կրօնից ժամանակին ` թոռնն Արայի Գեղեցկի ` Անուշաւանն « ամենահարուստ եւ շատահանճար յիր եւ ՚ի բան … զորոց սաղարթուցն սօսաւիւն ըստ հանդարտ եւ կամ սաստիկ շնչելոյ  օդոյն եւեթ ոստոց շարժումն, սովորեցան ՚ի հմայս յաշխարհիս Հայկազանց, եւ այս ցբազում ժամանակս »: - Յարեւմտակողմն բլրոյն, ասէին ծերունիք, ՚ի հերկել զերկիրն գտանել մեծամեծ արմատոց ծառոց. եւ համարել ոմանց ` մնացորդս սօսեացն, որք ՚ի Հայս աճեն եւ ստուարանան  յոյժ: - Յետ Հայկազանց ` նահապետ Արշակունեաց հարստութեան ` Վաղարշակ ` ՚ի պատրաստելն վանել զկողմնակալս  յաջորդաց Աղեքսանդրի ` յաշխարհէ մերմէ, աստանոր խմբեաց զզօրսն, « վերագոյն քան զակունս Մօրին Մեծի ( այսինքն Մեծամօրի ) յափն Երասխայ, մօտ յԱրմաւիրն որ ասի Բլուր. աւուրս շատս առնելով անդ … եւ աստի միաբանեալ զբոլոր կողմ աշխարհիս ` հասանէ առ սահմանօք Խաղտեաց »: Եւ յետ նուաճելոյ եւ յարդարելոյ զերկիրն, մեհեան շինեալ յԱրմաւիր, անդրիս հաստատէ  արեգական եւ լուսնի, եւ իւրոց նախնեաց ». առ նոսին ` յետ սակաւուց ՚ի գերութենէ կռոցն զոր էած թոռն իւր Արտաշէս ՚ի Յունաց կողմանց, « առեալ քրմապետացն ` որ էին յազգէ Վահունեաց, զԱպողոնի եւ զԱրտեմիգայն ` կանգնեցին յԱրմաւիր »: Իսկ որդի սորա Տիգրան ` նստոյց  զմասն մի գերութեան Հրէից աստ յԱրմաւիր, եւ զմասն ՚ի մերձակայն աւան Վարդգէսի, այն որ յետոյ եղեւ Վաղարշապատ. ուստի Արտաշէս Բ փոխադրեաց զնոսա յԱրտաշատ, որպէս եւ զկուռսն, զոր նախորդ նորա Երուանդ հանեալ յԱրմաւրայ եւ եղեալ էր ՚ի Բագարան, յորժամ ելիք զհին զայս, մայրաքաղաք Հայոց, վասն վերոյգրեալ  պատճառի շրջապակասութեան, « նաեւ ամրագունի եւս տեղւոյ եղեալ ՚ի խնդիր »: Այսպէս լքեալ արքունիք կոչի եւ ՚ի Խորենացւոյ ` Արմաւիր, ՚ի յիշելն անդ զկոտորած Կամակարանաց, ՚ի կէս Դ դարու. զորս կոչել անդր Արշակ Բ, « իբր զազգականս իւր ՚ի պատճառս պատուոյ մեծարանաց, միահաղոյն զարս եւ զկանայս  հանդերձ մանկամբք `  հրամայեաց կոտորել … եւ հրամայեաց  զդիակունս նոցա քարշել ընկենուլ անթաղ ` կերակուր լինել շանց. եւ ինքն մեծաւ յաղթութեամբ պսակեալ ` ՚ի բարեկենդանութեան կատարէր աւուրս, կուտել մթերել յԱրմաւիր զնոցայն հրամայելով զհամբարսն »: - Յարեւելակողմն բերդաբլրին Արմաւրայ որ հայի յայժմեան Թէփէտիպի գիւղ, ՚ի դերբուկս քարանց գտաւ եւ վէմ մեծ բեւագոյն կոփածոյ, բեւեռաքանդակ, երեքտասան տող գրութեամբ, զոր նախ ընդօրինակեաց քննող տեղւոյն եւ այցելու Մեսրովպ վարդապետ ( այժմ եպիսկոպոս ) Սմբատեանց, յամի 1869, եւ հրատարակեցաւ յԱրարատ օրագրի Էջմիածնի, որպէս եւ այլ յետ այնր գտեալք յայլեւայլ կողմանս սահմանաց Արմաւրի: Ուվարով հնագէտ Ռուս ` ետ պեղել ՚ի բլրին եւ առ ստորոտով նորին ՚ի խնդիր եւ ՚ի ստուգութիւն հնոյն Արմաւրայ, այլ ոչ եգիտ նշանս քաջ հնութեան, բայց միայն անօթս բրտեայս. իսկ յայլ մերձաւոր ցածուն հողաբլուրս կամ թիլս գերեզմանականս ` եգիտ մատենիս կամ մանեակս արծաթեայս, եւ այլ ինչ այսպիսիս, այլ ըստ կարծեաց նորին Գ-Ե դարու Քրիստոսի պատշաճեալս. միայն ՚ի պեղածս բարձրաւանդակի միոյ ` եգիտ զէնս եւ դանակս քարեղէնս, նշանակս խոր հնութեան: Յայսմ ամենայնէ համարեցաւ հնագէտն, եթէ զստոյգ տեղի հնոյն Արմաւրի անկ է խնդրել յարեւելագոյն կողման: Իսկ Գոնիպիր (Gonybeare) անգղիացի նոր հայագէտ ` որ յայսմ ամի (1888) յայց ել եւ Արմաւրայ, ասէ, գեղջկացն կտրեալ հաստաբեստ որմ կամ պարիսպ մի ` մեծամեծ տաշածոյ քարամբք զուգեալ անմատոյց, ՚ի կատար բլրին, իբրեւ կանգունս 100, ուր յայտնեցաւ մուտք գետնուղւոյ. որ զի լցեալ էր հողով ` ոչ կարաց ինքն ՚ի ներքս մտանել, այլ համարի քարահատ սենեկաց լինել ՚ի սիրտ բլրին, հանգոյն իմն որոց ՚ի Վան:

Յարեւմտից բլրոյն Արմաւրայ ձգի երկարաձեւ առապար ընդ բազում մղոնս, յորում նշմարին հիմունք վաղեմի շինուածոց. թերեւս արուարձանք  իմն կամ թագք քաղաքին, եւ ՚ի միջավայրին կայ ուխտատեղի  յանուն Ս. Դաւրայ ուրումն, վարկապարագի քարամբք հիւսեալ փոքրիկ եւ ցածուն դրամբ ` ընդ որ ՚ի գուճս մտանեն, եւ ՚ի միջակին կայ կանգնեալ փոքր սիւնակ մի, եւ կարծի հին մեհենատեղի. այժմ յուխտ գնան անդր ՚ի Նոր կիւրակէի: Նման վերոյգրելոյն ( Թիւ 60) գտան եւ այլ տասնիւ չափ բեւեռաքանդակ արձանք ՚ի սահմանս Արմաւրայ, յորոց մի է եւ նմանագրեալն յէջ 153, Թիւ 61: