Այրարատ

89. ՇԱՀՐԻԱՐ. ՄԱՐԳԱՐԱ

Ի ստորոտս առապարիս, այսինքն է ՚ի հարաւոյ, իբր մղոնաւ տարակաց եւ կրկին նոյնչափ ՚ի Մ. Հր. Արմաւրայ Բլրոյն կայ Շահրիար  գիւղ Հայոց, յերկուս տրոհեալ, ՚ի Մեծ եւ ՚ի Փոքր, իբր  450 տամբք, զոր մարթ է միւս եւս թաղ համարեալ մայրաքաղաքին  այնորիկ, զորով պարիսպ հողաբլուր  ածեալ էր երբեմն ` յապաստան յերեսաց ասպատակի Լեկաց. եւ էր ՚ի նմա եկեղեցի յանուն Ս. Աստուածածնի շինեալ ՚ի վերջ կոյս ԺԸ դարու, ոչ լքաւ ընդ պարսպացն կործանելոց, եւ շինեցաւ նոր եկեղեցի ` յամի 1836 - 7, ՚ի դիպան վայրի, սատարութեամբ Յովհան Սուլթանի Շահխաթունեան  ( եղբոր եպիսկոպոսին ստորագրողի վայրացս եւ Էջմիածնի ), ՚ի քարանց Արմաւրայ եդեալ զհիմունսն, եւ ամբարձեալ վեցեքումք սեամբք, փայտակերտ, կամարայարկ, յանուն Ս. Գէորգայ. իսկ սեղանն յանուն Գիւտ Խաչի. եւ ՚ի վերոյ արեւմտեան դրանն արձանագրեցաւ ըստ ներքոյ գրեալ օրինակի.

Ի կայսերութեան Ռուսաց Նիկողայոսի Ա եւ ի կաթուղիկոսութեան Հայոց Ը Յովհաննու Կարբեցւոյ, եւ ի նահանգապետութեան Հայաստանի կնեազ Վասլի Բէհպուտեանց կառուցաւ եկեղեցիս ի Շահրիար գիւղ, ինքնայօժար արդեամբք Սուլթան Յօհաննու, Գէորգեան Շահխաթունեանց, յամի Տեառն 1837, իսկ Հայոց ՌՄՁԶ. Սեպտեմբերի ԺԶ:

Ի Հր. եւ մօտ Թէփէտիպի գեղջ եւ արեւելեան աւերակաց Արմաւրայ ` կայ Ղուրտուղուլի գիւղ Հայոց, իբր 40 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. եւ մերձ նմին ՚ի հարաւոյ կուսէ Գուզուկիւտեն, 70 տամբք Հայոց եւ Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ: - Իսկ ՚ի Մ. Հր. Շահրիարայ ` կայ Գալէ-արխ, որ թարգմանի Առու բերդին, զի կայ առ առուի որ գայ ՚ի Սարտարապատաց, եւ մերձ է յԵրասխ, 15 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Յարեւմտից հարաւոյ գեղջս ՚ի միջի ճղճղկէն առուաց Երասխայ ` կայ հին քաղաքատեղի  Քիւննա-քալեաք կոչեցեալ, ուր երեւին մերձ ընդ մերձ բարձրացեալ  կամ ուռուցեալ տեղիք յերեսս գետնոյ, զորոյ պեղեալ զմի ` գտին մատրանաձեւ կամարայարկ  շինուած քարակերտ, անդուռն եւ դատարկ, որ թուի տապան  գերեզմանի, եւ տեղին արժանի  քննութեան, զի առ կռան կայ Արմաւրայ: - Մըղօնաւ յելից Հր. Գալէ-արխայ ` Ճաֆարապատ գեօղ, 35 կամ 40 տամբք եւ Ս. Յարութիւն եկեղեցեաւ:

Իսկ ՚ի հիւսիսոյ արեւմտից աւերակաց Արմաւրայ կամ Թէփէտիպի գեղջ կայ իբր կիսով փարսախաւ հեռի ` Մօլլա- Պայեզիտ, եւ մերձ նմին հանգրուանն Մոլլա-Պեյիտ: Ի նոյն աւերակաց մղոնաւ կամ սուղ աւելի հեռի ՚ի Հս. կուսէ ` Քեարիմ-արխ գիւղ այլազգեաց ` 50 տամբք. եւ ՚ի սորին հիւսիսոյ ` Կէչերլու մեծագոյն գիւղ Հայոց իբր 55 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ  եւ ընդարձակ անդաստանօք. որպիսիս ունի եւ Աղճա-արխ ` որ յարեւելից կայ առաջնոյն իբր 30 տամբք այլազգեաց: - Ի Հր. սոցին Արմուտլու, իբր 10 տամբք Թուրքաց եւ քսան Հայոց, Ս. Սահակ եկեղեցեաւ: - Ընդ մէջ սորա ՚ի Հր. եւ Երասխայ ՚ի Հս. Ուզուն-օպա գեօղ Հայոց, 20 կամ 25 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Յելից Հր. սորա եւ մերձագոյն եւս յԵրասխ ` կան գեօղք փոքունք կամ հանգրուանք: Սահման եւ Քաթըր-օպա, եւ այլն: Որոց յարեւելից կուսէ Մեծամոր  գետ բաժանեալ ՚ի բազում վտակս, կամ բազում վտակք յիրար անկեալ խառնին յԵրասխ. եւ ՚ի միջի բազմառու վտակացն որք այգեւէտ եւ բարեբոյս գործեն զկղզիացեալ տեղիսն, կան գեօղքն  Հայոց  Չուպուգճու յարեւելից, 40 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ, Էվճիլեր ` յարեւմտից, 20 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. եւ ՚ի Հր. յեզր Երասխայ ` Մարգարա գիւղ 20 տամբք եւ Ս. Աստուածածին  եկեղեցեաւ: Գիւղս այս հերուն (1887) ՚ի յորդորութենէ ջուրց գրեաթէ իսպառ հեղեղատար եղեւ: - Աստ սպառին հարաւային արեւելեան  սահմանք վիճակին Սարդարապատու:

Յարեւմտից սոցա, ՚ի հր Գուզուկիւտէնի երկու մղոնաւ ստորեւ կան գիւղք այլազգեաց, Ճանֆիտա 50 եւ աւելի տամբք. Իկտելիւ 30 տամբք, Խօճա եարալու, եւ այլ երեք գիւղք նոցին, զորոց չգիտեմ զգիրս, եւ են Թիւրքմենլիւ: Մոտեկալոյ եւ մեծագոյն Ղարխին 50 տամբք, որոյ սահմանք բուսուցանեն սոխ համեղ: