Այրարատ

91. ԲԻՒՐԱԿԱՆ. ԱՆԲԵՐԴ

Փոքրիկ է եւ այս վիճակ, յարեւելից լերինն մեծի եւ յարեւմտից Քասաղայ կամ վիճակին Կարբոյ, եւ ՚ի հիւսիսոյ Սարտարապատու եւ Վաղարշապատու, ՚ի հարաւոյ ունելով զնոյն ինքն զՈտս Արագածու եւ զվիճակն Կարբոյ. այլ ՚ի միջին դարս ընդարձակ էր անուն Անբերդու, որպէս յիշեցաք յառաջագոյն, զմեծ մասն ` թէ ոչ զողջոյն զԱրագածոտն ` բովանդաակելով. իբրեւ ուրոյն գաւառ մեծ յիշի ՚ի Գագկայ Ա. կտակեալ առ յաջորդ իւր Յովհաննէս-Սմբատ թագաւոր, եւ ՚ի Զաքարեայ մեծէ սպասալարէ նուաճեալ յամի 1196. յետ սակաւուց ( յամս 1233 եւ 1243) յիշի եւ եպիսկոպոս Անբերդու Մկրտիչ անուն, որ արկ ձեռն ՚ի Շրջաբերական գիր Կոստանդեայ կաթողիկոսի. նոյն արձանագրէ ՚ի Յովհաննավանս. « Ետու Անբերդու երկիրս սեպհական վիճակ Ս. Կարապետիս, ՚ի յԱպարանուց ` ընդ որ բաժանի գետն Քասախ մինչեւ յԱշնակ. եւ սպասաւորք սորա Մկրտիչ եպիսկոպոս, եւ եղբարքս խոստացան կատարել զյիշատակս մեր »: - Ի սկիզբն ԺԴ դարու (1311) Յովհաննավանից հայրն Վասիլ ` կոչի առաջնորդ Շիրակայ եւ ամենայն Անբերդու. իսկ այժմ ունի միայն զձորահովիտս զուգից գետակաց Լազրեւանայ կամ Փարպոյ յԵլ. եւ զԱնբերդոյ ՚ի Մ. որք ՚ի հարաւային ծործորոց անտի մեծի լերինն խոխոջելով իջանեն, յարեւմտից ընդ արեւելս հարաւախառն դիմելով: Անբերդ ՚ի ստորեւ Բիւրականայ ընկալեալ յարեւմտից զգետակն Տեղերոյ եւ խոնարհագոյն եւս զԼազրեւան, այնուհետեւ կոչի Շաղուերտու գետ, եւ սակաւուք ստորեւ առ Օշականաւ ` խառնի ՚ի Քասաղ: Ի լանջակողմանս ոստոց Արագածու ընդ մէջ Անբերդու եւ Բիւրականայ են անտառք գաճաճ կաղնեաց, յորոց հատանեն ՚ի պէտս շինութեան եւ ՚ի սակ արքունի: Յանուն Բիւրականայ ` որ գլխաւոր շէն է առ գետեզերբն ` զուգաբար Անբերդ եւ Բիւրական եւս կոչի վիճակն:

Հին շէնն կամ ամրոցն Անբերդ որ եւ Ամբերդ ` կայ ՚ի սարատափ մի լերին Արագածու, յարեւմտից հիւսիսոյ Բիւրականայ, եօթն կամ ութ մղոնօք բացագոյն, ՚ի միջոցի երկուց ձորակաց, որք իջեալ ՚ի սահմանաց լճակաց լերինն ` գործեն զգետակն Անբերդու. անմատոյց խորաձորք եւ գահավէժք են ափունք նոցին, որպէս եւ խառնըրդոցն ՚ի Հր. շինին, ուր արդ երեւի միայն ՚ի հիւսիսակողմն բացուածոյ ձորակաց ` քարաքորմն բարձր, որձքար կոփածոյ վիմօք. իսկ յեռանկեան անդ միջոցի տեղւոյն ` խառն ՚ի խուռն մնացուածք շինուածոց աշտարակաց եւ ջրամբարի: Ի կէս կցուածի ձորակացն ` ամբառնայ եկեղեցի միջակ մեծութեամբ ` կոփածոյ քարամբք անսիւն գմբեթաւորեալ, երկուստեք սեղանոյն ունելով մատրունս կամ աւանդատունս, եւ դուռն ՚ի հարաւոյ կուսէ. թէպէտ եւ կանգուն կայ ` այլ ոչ սակաւ քայքայեալ են որմունքն. արձանագիր եւ թուական շինութեան ջնջեալ է ՚ի վերայ դրանն, այլ ՚ի ներքին որման ուրեք գրեալ է այս.

Ի ժամանակի տէրութեան Իվանէի եւ Շահնշահի ի վերակացութեան  գաւառիս Վաչէի մեք ամեն… տուաք… առուին կէսն Տեղերու. եւ սոքա հաստատեցին զԽաչին շաբաթն եւ կիրակէ պատարագ մեր ննջեցելոց:

Այս Վաչէ որդի է Սարգսի Վաչուտեանց ` զոր վերատեսուչ կացոյց Զաքարէ Սպասալարի կողմանց Արագածոտան եւ Անբերդու, այլովք հանդերձ: Ի սկիզբն ԺԷ դարու ՚ի կորզել Պարսից զկողմանքս ՚ի ձեռաց Օսմանեանց ` Ամիրկիւնէ կողմնակալ Երեւանու ` կարգեաց գաւառապետ Կոտէից եւ Անբերդու զԴաւիթ ոմն Քանաքեռցի: Մերձ ՚ի սահմանս աւերակաց Անբերդու նշանակի Արխաշան հանգրուան. եւ ՚ի Հս. Մ. նորին երեք կամ չորս մղոնօք ստորեւ առ ձորոյն Անիբերդու ` Գօշապուլագ փոքր գիւղ թուրքաբնակ, որպիսի է եւ որ փարսախաւ ՚ի Հր. նորին ` Քէօսթէկլիւ. եւ ՚ի սմանէ կիսով փարսախաւ հեռի յարեւմտից կուսէ եւ յելից Էրկովի ` Անագլու: