Այրարատ

95. ՍԱՂՄՈՍԱՎԱՆՔ. ՎԱՍԱԿԱՄՈՒՏՔ

Սակաւուք հեռի ՚ի գեղջէ աստի ` յարեւմտեան բարձրաւանդակ եւ գեղադիտակ քարափին Քասաղ գետոյ, որ առ ստորեւ յանդնդախոր իմն ձոր ընթանայ, կառուցեալ կայ երկրորդն հռչակաւոր վանորէից գաւառիս ` Սաղմոսավանք. որոյ սկիզբն միաբանակեաց հաստատութեան ` ասի լեալ ՚ի Ս. Լուսաւորչէն ` յամի 330, ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի, որ եւ ասէ ճգնել նորա մերթ յԱրագած լերին ( ուր եւ սքանչելիք ինքնակախ կանթեղին ), եւ մերթ աստ ՚ի ձորս Քասաղայ. եւ շինել երկուս եկեղեցիս, զմին ՚ի ձորամիջի, եւ զմիւս ՚ի քարափանն, հաստատելով ՚ի նոսա միայնակեացս. եւ զի յանդադար սաղմոսերգութիւնս պարապէին բարձրաբնակքն ` Սաղմոսաց վանս կոչեաց զնոցայն: Բայց ոչ յիշատակի ընդ հնագոյն վանորայս ` յառաջ քան զ ' ԺԳ դար, յորոյ սկզբան ՚ի նորոգել Զաքարեանց զերկիրն Այրարատեան, հակատարիմ գործակալ նոցին իշխանն Վաչէ ` ետ կառուցանել կոփածոյ վիմօք զայժմեան եկեղեցին Ս. Սիոն, խարխալեալ այլ կանգուն. որոյ տաճար գմբեթաւոր եւ անսիւն ` փոքր է, այլ գաւիթն ընդարձակ, քառասիւն գմբեթաւոր, արձանագրեալ ՚ի վերայ միջնադրանն.

ԹՎ. ՈԿԴ. Ի ճշմարիտ սիրոյն Քրիստոսի յորդորեալք եւ ի սէր արարչին վստահացեալք, ես Վաչէ իշխանաց իշխան որդի Սարգսի եւ ամուսին իմ Մամախաթուն ծանեաք զաւրութիւն Տեառն մերոյ, եւ շինեցի զեկեղեցիս Սուրբ Սիաւն ի փրկութիւն հոգւոց մերոց, եւ յիշատակ Ամիր Սպասալար Զաքարէի, եւ ի պահպանութիւն կենաց որդո նորին Շահնշահի, որ է լոյս աչաց եւ ապաւէն կենաց մերոց. եւ ողորմութեամբ պատրոնին տվաք զգեղն Աղկունծ ի սուրբ Սիաւն Սաղմոսավանացս, եւ հաստատեցաք զաւագ բեմն ամէն շաբաթ աւր պատարագ Զաքարիայի որ կատարի անխափան մինչեւ ի հաստատութեան է սուրբ ուխտս: Ետ զՏանծագաւիթ այգին յիւր եկեղեցիս ի Նորագեղ, քարափաւն եւ գետաւն, եւ ի Նորաշինիկ զԱղբոյրատնիսն` դռնաբացէք եկեղեցւոյս:

Ի վերոյ քան զայդ արձան ` գրեալ է եւ թոռին Վաչէի ` միւս Վաչէի ` զայս կարեւոր բան յիշատակի.

Շնորհաւք բարերարին Աստուծոյ ես Վաչէ որդի Քրդին որդո Վաչէի եւ Խարիշահի դստեր Մարզպանա Մամիկոնէից գնեցի զԵրերունս ի մեծ պարոնէն Շահնշահէ եւ ետու ի վանս Սաղմոսի, եւ զկէսն իմ եղբաւրն Հասանա` որ շէն պահէ վանիցս համար. եւ յորժամ եհաս ինձ փոխիլ ի կենացս այս տարաժամ եւ կէս աւուրց, յանձնեցի զհոգիս իմ եւ զգոյս` հաւր եւ մաւր իմո, եւ գնեցին յընչից իմ ԺՌ սպիտակի զԱղկունծ` յԻվանէէ յորդո Շահնշահի` որ է սեփհական տէր գաւառիս Անբերդո, զոր յառաջ պապն իմ Վաչէ գնել էր մեծ սպարապետէն Զաքարէէ եւ գրել ի դուռն եկեղեցւոյս, զոր խափանել էր ի չար պատահմանց եկել ի վերա աշխարհիս. դարձեալ վերստին գնեցաք եւ գրեցաք. զի որ գանձագին յԱւշական եւ ըգ տունն Տորոզոնոնց ի Կարբի իւր հայրենիքն` ետուն յիմ քնարանս, եւ գրեցին զՀամբարձումն եւ զԳալուստ Հոգոյն պատարագել զՔրիստոս յանուն Եւթաղի. որ խափանէ յիմոց կամ յաւտարաց անէծս առցէ յերից սուրբ ժողովոյն, եւ պատասխանի տայ առաջի Աստուծոյ. եւ կոտորիչքն աւրհնին ի Քրիստոսէ. ամէն:

Կից ՚ի հարաւային որմն գաւթի եկեղեցւոյս, կայ եւ այլ եկեղեցի փոքր գմբեթաւոր եւ անսիւն, եւ ՚ի վերայ կամարի խորանին մատրանաձեւ սենեակ փոքրիկ, պահարան գրեանց, որպէս ցուցանէ արձանն 1235 ամի ` գրեալ յորմն եկեղեցւոյն ՚ի Քուրդ իշխանէ, որդւոյ եւ հօր վերոյիշեալ երկուցն Վաչէից.

Ի Թվ. ՈՁԴ. Ես Քուրդս եւ ամուսին իմ Խորիշահ շինեցաք զԳրատունս եւ հաստատեցաք զմատուռս յանուն դստեր մերոյ Մամախաթունին որ տարաժամ փոխեցաւ ի Քրիստոս. եւ մեք զարդիւնք նորա արարաք խաչ ոսկի եւ աւետարան ոսկետուփ եւ նափորտ եւ վառ եւ զարդք եկեղեցւոյ. եւ սահմանեցաք զՅայտնութիւն եւ զԶատիկն Ճրագալուցովն, զԱստուածածինն եւ զսուրբ Խաչն նաւակատովն յայսմ խորանի պատարագել զՔրիստոս յանուն Մամախաթունին. Կատարիչ գրոյս աւրհնի յԱստուծոյ. ով խափանէ դատի ի Տեառնէ. ամէն:

Անուն եկեղեցւոյս ստուգի յարձանագրութենէ նորոգութեանն յամի 1669, որ գրեալ է ՚ի մէջ գմբեթին.

Թվ. ՌՃԺԸ. Նորոգեցաւ Սուրբ Աստուածածինս … հոգաբարձութեամբ Գաբրիէլ վարդապետի, աւժանդակութեամբ…

Ազնուայուշ արձանագիր մատրանդ ` յայտ առնէ, զի ընդ սաղմոսերգութեանց եւ դպրութիւնք եւ ընթերցմունք պատուէին ՚ի վանսդ, հաւաքմամբ մատենից. յորոց ընդօրինակէր, յամի 1267, կիրթ մատենագիրն Գէորգ Լամբրունեցի կամ Սկեւռացի, ՚ի պատանեկութեան գոլով յայնժամ, զՏօնապատճառ գիրս մի, որպէս եւ ասէն. « Ի ձեռն տարաշխարհիկ պատանւոյ ումեմն թարմատար գրչի, ՚ի Կիղիկեան նահանգէն, յանմատչելի, ամրոցէն Ղամբրաւն կոչեցելոյ … ժամանակ ինչ արարաք յանուանեալն Սաղմոսավանք, ուր եւ զառաջինն աւարտեցաք հատոր սրբոյ մատենիս »: Կայ եւ ՚ի մեր ձեռս բնամաշտոց մի գրեալ ՚ի « ՊՁԵ (1436) թվի … ձեռամբ սրբասէր կրաւնաւորի եւ կուսակրաւն քահանայի Կարապետ գրչի յԱյրարատեան գաւառի, ՚ի յերկնահանգէտ եւ ՚ի գերահռչակ սուրբ ուխտն Սաղմոսավանից ». յիշատակի անդ եւ ըստ հոգւոյ հայր եւ վարպետ գրչին. « արժանին ամենայն սրբութեանց Տէր Աստուածատուր սպասաւորի բանի »: Յետ բազում ժամանակաց նաեւ յելս ԺԷ դարու ` Մինաս պատրիարք Երուսաղեմի կամելով տպագրել զՆարեկայ աղօթագիրսն, խնդրեաց եւ էառ ընտիր օրինակ մի եւս ՚ի Սաղմոսավանից: - Առաջնորդք եւ վարդապետք տեղւոյս յիշատակեալք, են Գրիգոր վարդապետ Ականատեսն կոչեցեալ ՚ի ժամանակի շինութեան վանացն ՚ի Վաչէէ, վասն տեսանելոյ զսքանչելիսն յԱրագած լերին. եւ տապան նորա յեկեղեցւոջ վանացս ցարդ ուխտատեղի է, քանզի համարի նա եւ բերող առուին Աշտարակայ: Յետ սակաւուց առանց անուան յիշի վանահայրն ստորագրող Շրջաբերականին Կոստանդեայ կաթողիկոսի ` ՚ի ձեռն մեծին Վարդանայ վարդապետի, որ եւ եկաց աստ կամ առ սորին սահմանօք, ըստ վկայութեան վերոյիշեալ Լամբրունացւոյդ աշակերտելոյ եւ հետեւողի նորին: Յելս ԺԴ դարու առաջնորդ տեղւոյն էր ուսումնակից Գրիգորի Տաթեւացւոյ Յակոբ վարդապետ, գովեալն ՚ի Թովմայէ Մեծոփեցւոյ, որ քսան ամ աշակերտեալ էր Յովհ. Որոտնեցւոյ, եւ առ որում եկաց Տաթեւացին աւուրս ինչ, սակաւուք յառաջ քան զդարձն եւ զվախճանել յիւրն Տաթեւու: - Սոցին ժամանակակից եւ ընկեր այլ ոմն բանասէր ( Մկրտիչ, յամի 1413 եւ 4) գրէր անդ չափաւ եւ արձակ բանիւ ` զայս ձեւ օրինակի.

Ի սկիզբն ԺԷ դարու Սարգիս եպիսկոպոս ՚ի վիճակէն Կարբոյ, մի ՚ի ճգնասր նորոգողաց անապատական կենաց, որ յամի 1609 ամփոփեալ յԱրագած լերին զմարմին ճգնաւորին անդ վախճանելոյ ( էջ 133) վառեցաւ ՚ի սէր միայնակեցութեան: Առ նովին ժամանակաւ յամի 1603 Գրիգոր վարդապետ Կամախեցի Բու կոչեցեալ ՚ի յիշատակարանի ուրեմն, գրէ. « Յայսմ ամի եկի … զետեղեաց անդ ՚ի սուսազարդ եւ ամենագով վանս եւ Անապատս Սաղմոսաց, բնակելով անդ ամս երիս, եւ հաճեցայ անդ բնակութիւն առնել. եւ ելեալ եկաք գաւազան առնելոյ աղագաւ », եւ վասն արշաւանաց Շահաբասայ ոչ կարուց վերադառնալ: - Յետ սակաւուց կայր աստ մեծահամբաւ վարդապետն Մովսէս Սիւնեցի, որ յետոյ եղեւն կաթողիկոս, եւ եհար զկնիք իւր ՚ի մագաղաթեայ կոնդակ վանացն ` զոր նորոգէր Գիրգոր ոմն վարդապետ յամի 1623: - Սակաւ ամօք զկնի յիշի քաղցրաբարոյ եւ կակղասիրտ եւ արտասուաթորն ` որ հանապազ հեղու առաջի Խաչին, Մանուէլ արհեպիսկոպոս Սաղմոսավանու », որ ետ նորոգել զգիրս ինչ Թղթոց Պօղոսի զգրեալն յամի 1247 ՚ի Կիլիկիա. « Գիրքս Սաղմոսավանու է վախմ անջինջ », ասէ նորոգողն, յիշատակ առնելով ընդ Մանուէլի « եւ նորին հոգեկիր Յովհաննէս այրի իրիցոյն, որ տղայ տիօք որոշեցաւ կենակցէն, ապաւինեցաւ սուրբ ուխտիս Սաղմոսացս եւ յարեցաւ ( յ ) ահրեպիսկոպոսաւ »: - Ի կէս ԺԷ դարու առաջնորդ կարգեցաւ տեղւոյս Յովհաննէս ճգնազգեաց եպիսկոպոս, զորմէ երկար ճառէ Զաքարիա Սարկաւագ, եւ հրաժարեալ եթող փոխանակ իւր զեղբօրորդին զԳաբրիէլ վարդապետ: Առ սովաւ անուանին Թովմա վարդապետ Վանանդեցի ` գրելով չափաւ ներբող սրբազան տեղեաց աշխարհին Հայոց, յիշէ եւ զսրբութիւնս սորին.

       « Սաղմոսավանք առասացեալ,

       Արագածու Սուրբ Նշան լեալ.

       Օձահալածն անդ կայ եդեալ,

       Աստուածընկալն երկըրպագեալ:

Սուրբ Յակոբայ աջըն պատուեալ

Որ Մծբնայ առաջնորդեալ.

Միւս Յակոբայ ճկոյթ կալեալ,

Որ Տեառն եղբայր էր անուանեալ »:

Յիշեալ մասն նշխարաց սրբոյ Մծբնացւոյն պահի արդ յԷջմիածին, յաջաձեւ պահարանի, յորում գրեալ է յամի 1658. « Արդ ես Յակոբ կաթողիկոս Ջուղայեցի ` յաջորդեալ յաթոռ սրբոյն Լուսաւորդի ՚ի Ս. Էջմիածին, տեսեալ զԱջ սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին յիշատակ ՚ի դուռն Սաղմոսավանաց, բայց էր կարի խրթին եւ ՚ի խորտակեալ պահարան մի, նորոգեցի վայելուչ յօրինուածով եւ եդի յիշատակ եւս ՚ի նոյնում վանս Սաղմոսաց, անեղծանելի արձան, ՚ի թվիս Հայոց ՌՃԷ ամին »: - Յետ ամաց ինչ (1661) հռչակաւոր վարդապետն եւ տպագրիչն Ոսկան ` վկայի գոլ առաջնորդ տեղւոյս. յետ նորա վերոյգրեալն կամ այլ ոք Գաբրիէլ վարդապետ նորոգող Ս. Աստուածածին մատրան: Ի սկիզբն ԺԸ դարու (1707) առաջնորդ էր Յովսէփ վարդապետ, յետ որոյ յիշի Աւետիք վարդապետ յամի 1736, առ Գ. Աբրահամ կաթողիկոսիւ: Ընդ սմա նախորդ նորա եւ համանուն ` Բ Աբրահամ Մշեցի ` եկն այսր յայց եւ ՚ի զբօսանս: Յետ այնորիկ լռեն յիշատակք վանացս, եւ թուի ընդ մերձակայ շինից աղարտեալ ՚ի պատերազմունս Թահմազ Ղուլի Պարսից բռնակալի: - Զարդիս ընդ սակաւաթիւ այլազգի գերդաստանաց ` բնակեն աստ եւ սակաւ տունք մերազգեաց, եւ յեկեղեցւոջ անդ Ս. Սիովնի կատարեն զպաշտամունս »:

Զսա ՚ի վանացս, որպէս եցոյց աւանդական բան Սիմէոնի կաթողիկոսի, ՚ի վաղուց կայր եւ Անապատն Ս. Լուսաւորիչ անուանեալ ` ՚ի ձորամիջի, ճգնարան առանձնակեցից, զոր եւ աշխարհագիրն Վարդան յիշէ, « Սուրբ Անապատն հերշտակաբնակ » կոչելով. յորմէ էր Յակոբ ոմն միայնակեաց ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու. ականատես մարտի Օսմանեանց ընդ Պարսից յաւուրս Ա Շահաբասայ, զոր եւ պատմեաց Զաքարիայ Սարկաւագի, ընդ որս եւ զայն, եթէ որպէս վերոյիշեալ ճգնազգեցիկ  եպիսկոպոսն  Յովհաննէս « գնաց յԱնապատն Սաղմոսավանից, եւ նորոգեաց զնա եւ զամենայն կարգ եւ կանոնք հաստատեաց, եւ ժողովեցան անդ միաբանք աւելի քան զքառասուն. իսկ կաթողիկոսն Յակոբ յանձնեաց ՚ի նա եւ զառաջնորդութիւն Սաղմոսավանից,  զի Անապատին եւ վանքին տիրեսցէ: Եւ գաւառն Նիգ էր ընդ իշխանութեամբ Սաղմոսավանից »: Յետ հրաժարելոյ աստի եւ գնալոյ ՚ի Շատիկ Եղեգնաձորոյ ` դարձաւ նորոգ միաբանօք ՚ի սոյն Անապատ, եւ անդէն վախճանեցաւ. եւ եղբօրորդին նորա տարաւ զմարմին նորա ՚ի Սաղմոսավանք, եւ եդ յԱստուածածնի եկեղեցին, « ՚ի հիւսիսոյ կողմն … բայց մահն նորա եղեւ ՚ի թուին ՌՃԶ », (1657):

Ի բազմաթիւ կալուածոց Սաղմոսավանից յանուանէ յիշին Երկայնադարձ հողն, առաջի դրան վանացն ՚ի կողմն Արագածու. - Ախտինքեր կոչեցեալ հողք երկու ՚ի Հր. կուսէ, ՚ի գլուխ Վասակամուտ Ձորակի, ուր եւ Վասակամուտք կոչեցեալ գոգաւոր ինչ տեղիք. - Ականատեսի ջրաղաց ՚ի ձորամիջին. - Կեանջումենց քարայր երկու ՚ի մեծի ձորամիջին: Իսկ թեմ կամ վիճակ Սաղմոսավանից էր ` ըստ յիշելոյ Զաքարիայ եւ Սիմէոնի կաթողիկոսի ` Նիգ գաւառ կամ Ապարան, եւ զատ յայսցանէ ` չորք ուխտատեղիք, Ծաղկեվանացն, Արագածուն, Աստուածածնի մատուռն մի վիմափոր ՚ի նմին ձորամիջի ` ՚ի կողմն Սերկեւլի, եւ Կարմրաւոր Անապատ կուսանաց, յԱշտարակ: