Այրարատ

98. ԿԱՐԲԻ

Քառորդաւ ժամու կամ իբր կէս մղոնաւ հեռի յարեւմտից Յովհաննավանից ` ՚ի դիւր տեղւոջ կայ Կարբի, որ գրի եւ Կարփի, դուն ուրեք եւ Քարբի, աւանգեօղ, գլխաւոր շէն վիճակիս եւ մերձակայիցն եւս ` ՚ի միջին դարէ եւ այսր, յորմէ սակաւ Կարբոյ երկիր կամ գաւառ կոչիլ մեծ մասն Արագածոտան. իսկ շրջակայքն կոչին Կարբոյ դաշտ, եւ լեռնակողմն ` Կարբու դարեր: Հարկ է թէ ՚ի հնումն շէն մեծ եւ նշանաւոր էր, թէպէտ եւ ոչ յիշի յառաջ քան զ ' ԺԳ դար, եւ ոչ արձան կամ շինուած հին երեւի ՚ի նմա. սակայն զգլխաւորութիւնն ոչ միայն անուանակրութիւն վիճակին յայտ առնէ, այլ եւ ընդարձակութիւն աւերակացն, որք դեռ յանցելում դարու յայն վիճակ ամայութեան հասին, եւ առ մեօք յետ պատերազմաց Ռուսաց ընդ Պարսս եւ Թուրքս ` վերստին սկսան բնականալ ՚ի մերազգեաց, ՚ի գաղթականաց Պայէզիտու, որոց են արդ անդ իբր 100 տունք: Զնոյն յայտնէ եւ աւանդութիւն մի, թէպէտ եւ ոչ ստոյգ, եթէ Վարդայ Պատրկի շինողի 1000 եկեղեցեաց, շինեալ իցէ ` « եւ նոյն թուով Ձիթհանս ՚ի Կարբի, վասն տալոյ ձէթ ` նիւթ լուսոյ այնմ եկեղեցեացն ». յորում բանի գէթ վկայի յոլովութիւն Ձիթհանաց ( իւղոյ շուշմայի ), զոր եւ արձանք վանորէից վիճակիս հաւաստեն: Յարձանս յայսոսիկ նախ ստոյգ յիշատակ լինի Կարբոյ, որպէս եւ Սաղմոսավանիցն, սուղ զկնի կիսոյ ԺԳ դարու, Տունն Տորոզոնոնց ՚ի Կարբի ` տուեալ ՚ի հասոյթ վանացն. ՚ի նմին ժամանակի գրեալ կայ եւ մատեան , յամի 1278 ՚ի գեօղաքաղաքն  Կարբի, յերիցուէ միոյ Մկրտիչ անուն: Յետ կիսոյ ԺԳ դարուն ` վարդապետութիւն  Միաբանող  կոչեցելոցն  ընկալեալ եղեւ եւ աստ « ՚ի Կարբի եւ յամենայն սահմանս  նորա », ըստ Մխիթարայ Ապարանեցւոյ, որ ճշմարտի  եւ ՚ի վերոյիշեալ  Յովհաննուվանեցւոյն Գնծկանց: Բայց յելս այնր դարու ` յարշաւանս Լէնկթիմուրի սկիզբն լինի անշքութեան  կողմանցս, որպէս եւ այլոց բազմաց, վասն որոյ նոյն Ապարանեցի գրէր յայնժամ. « Ի Կարբոյ մինչեւ  ցՎրաց տուն ` եօթն աւուր ճանապարհ եւ յայլ բազում տեղիս  բազում սրբագործ եկեղեցիք են իբրեւ զձմերան տաղաւար մրգապահաց »: - Յաւելու վտանգ կողմանցս ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, ՚ի ժամանակի պատերազմաց  Շահաբասայ ընդ Օսմանեանս, յորում ՚ի դուլ առնել պետութեանցն ` ՚ի վեր երեւեցան ինքնագլուխ  բռնաւորք, որպիսի ոք էր Քանաքեօլու Մահմատն կոչեցեալ, զոր հալածեալ Թօփալ Օսման ոմն փաշայ ՚ի Ճէլալի հինից, ժողովեալ էր հազարս սրիկայից, « եւ կալեալ իւր կայան զգիւղն Կարփի, եւ անդ նստէր. եւ զձմեռն զայն անդ ձմերեաց. ուստի առաքէր զզօրս իւր ՚ի շրջակայ գաւառս եւ ՚ի գիւղս, բերել ինքնեաց եւ անասնոց  իւրեանց կերակուր. եւ գնացեալ արքն ` յոր չէն եւ մտանէին ` ոչ շատային բաւականաւն … եւ զյատակս տանց եւ զայլ շինուածոց  փորեալ բրբտէին վասն գիւտի ընչից  եւ փլուցեալ զորմս եւ զծածկոյթս  յարկաց ` յուզէին եւ որոնէին ինչս. եւ յայսմ պատճառէ աւերութիւնս բազումս գործէին: Եւ նախ զգիւղն Կարփի այսպէս արարին. եւ զայր մի ՚ի նոյն գեղջէն վասն պահանջելոյ ընչից ` բազում աւուրս ՚ի բանտի եւ ՚ի կապանս պահեցին, յոլով օրինակաւ տանջեցին եւ յետոյ սպանին, եւ ընդ մէջն յերկուս հերձեալ կախեցին զորմով ՚ի վերայ ճանապարհին, յահ եւ յերկիւղ անցողաց  գաւառականացն »: Նոյն ասպատակք գերփեալ եւ գերեալ զԳեղամայ կողմանս ՚ի կարէձմեռն ժամանակի, զառ եւ զաւար բարձեալ ՚ի շալակս « գերեացն ` արանց եւ կանանց եւ տղայոց, եւ այսպէս անցուցեալ զսարն ` հասուցին ՚ի Կարփի գիւղն … զոմանս վաճառէին արծաթոյ, եւ զոմանս պահէին ՚ի ծառայութիւն գործոց իւրեանց: Եւ Ջալալիքն  կացին այսպէս մինչեւ ՚ի գարունն, եւ հասին մերձ յաւուրս Համբարձմանն, եւ ապա ելեալք անտի գնացին յերկիրն Ախալցխու, եւ անդ եւս զայն գործ կատարէին »: Յետ մեկնելոյ  նոցա աստի եւ Օսմանեանց, Պարսք նուաճեալ զերկիրն ` հանգուցին, եւ սկըսաւ առ վայր մի արծարծիլ աւանն. յորմէ զԿէօղէլ բէկ ոմն ընտրեաց Ամիրգիւնէ խանն Երեւանայ ` խորհըրդական Դաւթի Քանաքեռցոյ գաւառատեսուչ կարգեցելոյ Կօտայից եւ Անբերդոյ: Յայնմ ժամանակի  զարգանայր անդ Յովհաննէս Թմոքենց ճգնազգեաց եպիսկոպոս, որ եղեւ յետոյ եւ առաջնորդ Յովհաննավանից: Բայց յետ տասներեակ  ինչ ամաց (1635) ՚ի խաղալ Օսմանեանց միւսանգամ ՚ի վերայ Պարսից  եւ յառնուլ զԵրեւան, ընդ այլոց ելին եւ Կարբեցիք յերկրէ իւրեանց, ՚ի Վարդավառի բարեկենդանի շաբաթի օրն, « եւ դիմեցին դէպ յերկրին Քաշթաղու, եւ հասին մինչ ՚ի գիւղն Հօշէս, եւ անդ բնակեալ էին սեաւ վրանօք բազում տունք Քրդաց, իբրեւ տեսին զնոսա ` ասացին. Սոքա փախըստականք են, եկայք կոտորեսցուք զսոսա եւ կողոպտեսցուք զինչսն. իսկ Կարբեցիքն իմացան զխորհուրդս  Քրդացն. զինեցան եւ նոքա ընդդէմ նոցա ՚ի պատերազմ, եւ անկան ` Քուրդքն ` ՚ի վերայ Կարբեցւոյն սաստիկ բախմամբ, եւ սպանին հինգ այր, զՏէր Մխիթարն, զՏարլու-րարն, զԴաւիթն, զԳիլասն եւ զԱյվազն, զի թէպէտ եւ Կարբեցիքն եւս սպանին ՚ի նոցանէ ` սակայն յաղթեցան … կային մերկ եւ կողոպուտ. քանզի գիւղականքն եւս ձեռնտու եղեն Քրդացն … Եւ էր այր մի ՚ի Կարբւոյ ` որումասէին Ժանտենց Միրզա, եւ էր նա յայնմ աւուր ՚ի Թաւրէզ վաճառականութեան աղագաւ ». սա մատոյց աղերսագիր ՚ի դիմաց հայրենակցացն առ Շահն. որ առաքեաց գունդ զօրաց պատուհասել  զՔուրդսն, զորս ձաղեալ եւ կողոպտեալ, ապա կոչեցին զԿարբեցիսն,  եւ բաժանեցին առ նոսա զինչս  Քրդացն, եւ զգերեալ մանկունս յետս դարձուցին, եւ զարեան գինս սպանելոցն առին ինքեանք … Եւ մնացին անդ Կարբեցիք, մինչեւ էառ Շահն զԵրեւան, եւ ապա դարձան եւ եկին եւ բնակեցան ՚ի գիւղըն իւրեանց Կարբի »:

Զայնու ժամանակաւ երեւելի էր ՚ի Կարբի Յակոբջան ոմն մեծատուն վաճառական, որ մեռաւ ՚ի Պրուսա, որպէս եւ որդի նորա անդրանիկ Տէօվլէթ բէկ, որ առաւել մեծացոյց զտուն իւր եւ դարմանէր զվանորայս եւ զանապատս, եւ գնացեալ ՚ի Գանձակ վասն մետաքսի, անդ վախճանեցաւ  եւ բերեալ զմարմին նորա ՚ի գիւղն իւրեանց ՚ի Կարբի, եւ թաղեցին մերձ ՚ի Ս. Կիրակոս եկեղեցին, ՚ի գերեզմանս ` զոր ինքն գնեալ էր, ՚ի թուին ՌՃԻԷ (1676) ՚ի յունուարի … Եւ աւագ որդի Տովլաթ բէկին Պարոն Այվազ … եղեւ հետեւող բարի գործոց առաւել քան զհայր իւր. նախ սկսաւ ըզտունն  կարգաւորել … զկնի նորա շինուածոց եւ ընչից հետեւեցաւ. եւ բազմացոյց զինչսն եւ զարարս եւ զանասունս եւ զխաչինս, զձիս եւ զկիսաէչս , եւ անկեաց զայգիս եւ զբուրաստան, շինեաց եւ Ծով մի մեծ ՚ի տեղին որ կոչի Կարբայ դաշտ, եւ յեղանակս գարնան լնոյր ուղխից ջրով- զի յամառան եղանակին բաւականք լիցին անդաստանայ  գեղջին … Սիրող էր նա վանականաց եւ անապատաւորաց, եւ զամենայն պիտոյս նոցա կատարէր … Իսկ կաթողիկոսն  Նահապետ  առաւել սէր  ունէր ընդ նա, եւ զոր ինչ ասէր  Այվազն ` նա սիրով ընդունէր զասացեալն եւ ոչ երկրորդէր … Եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի յաւել եւս մեծ բարութիւն զի շինեաց ՚ի մէջ գեղջն եկեղեցի մեծ հոյակապ, կոփածոյ քարամբք, չորեք սեամբք, կաթուղիկէ ազնիւ, եւ բազմացոյց զանօթն եւ զզգեստն, եւ շուրջանակի պարսպեաց ապառաժ քարամբք: Այլ եւ եբեր ջուր յՈրդկան գեղջէ փողրակաւ եւ գնկաւ մինչեւ ՚ի դուռն եկեղեցւոյն, զի ՚ի ձմերան եղանակին մի ' պակասեսցի ջուր ՚ի գեղջէն: Եւ յետ այսմ ամենայնի … առեալ գանձս բազումս ՚ի բաժին Ս. Երուսաղէմի եւ գնաց ՚ի թուին ՌՃԽԸ », 1669 ուստի չեւ եւս էր դարձեալ ` յորժամ պատմիչս Զաքարիա գրէր զայսոսիկ, ՚ի ծերութեան իւրու, ամաց գոլով եօթանասուն  եւ երկու:

Այս եկեղեցի միայն կանգուն կայ ցարդ ՚ի միջի հիմնայատակ աւերելոց այլոց հնգից եկեղեցեաց,  յորոց մի է վերոյիշեալ Ս. Կիրակոս եւ միւս յանուն Ս. Հրեշտակապետաց, քայքայեալ են եւ սորա պարիսպքն  ապառաժեայք, զոր յիշէ պատմիչդ. այլ որմունք եկեղեցւոյն  եւ տանիքն սագաշէն կան ՚ի կայի, ունելով եւ երկուս մատրունս երկուստեք սեղանոյն, եւ արտաքոյ յարեւելից կողմանէ զանգակատուն խարտեալ քարամբք եւ սիւնազարդ, հանդերձ կամարակապ ներքնայարկաւ: Արեւմտեան  դուռն եկեղեցւոյն  խցեալ է արդ. իսկ առ հարաւայնովն արտաքուստ  յորմն արձանագրեալ է այսպէս յամին 1693, ՚ի վերոյիշեալն Այվազայ.

Կամաւքն մարդացեալ Բանին Աստուծոյ եւ բարեխօսութեամբ եւ օժանդակութեամբ մաքուր ծնաւղի իւրոյ Կուսին Մարիամու, սկիզբն եղեւ շինութեան սրբոյ եկեղեցւոյս` որ յանուն Սուրս Աստուածածնին, ի գիւղաքաղաքին ի Կարբի` արդեամք եւ գոյիւք Խոջազատայ Պարոն Այվազի,, ի թուականին Հայոց ՌՃԽ ամին, ի թագաւորութեանն Պարսից Շահ Աւտուլլային, եւ ի բռնակալութեան  երկրիս Արարատեան` Զուհրայ խանին, եւ ի հայրապետութեանն  սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի Տեառն Նահապետ Կաթուղիկոսին , եւ խրոխտի եւ պերճի յառաջին յառաջնորդութեան սրբոյ ուխտին մերոյ Յաւհաննու վանք տեառն Սարգսի հեզահոգի վարդապետին. Իսկ կատարումն սորին եղեւ ՌՃԽԲ թուին, յաւուրս նոյն տհայրապետի եւ նոյն առաջնորդի, բայց ոչ նոյն թագաւորին եւ իշխանին: Որք պատահիք այսմ արձանի կարդալով կամ լսելով` յիշեսցիք միով ողորմեայիւ  զՊարոն Այվազն հանդերձ ծնողաւք իւրովք,  եւ ամենայն արեանառու  մերձաւորաւք, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք առաջի անմահ գառին Աստուծոյ: - ԶՄարկոս յիշեսցիք:

Որպէս այլոց գիւղորայից կողմանս ` զատ ՚ի վանաց միաբանակեցից էր եւ Կարբայ Անապատ, այլ եւ Կուսաստան, որպէս յայտ առնեն ոտնաչափեալ բանք Չէլէպի Երեմիայի, եղբօր վկային Քրիստոսի  Կոմիտասայ, յամի 1686, յորժամ յայց էր կողմանցս եւ նուիրեաց  կուսանացն  զգրուած իւր Պատմութիւն նորոց նահատակաց:

Երեմիայէ  այս դրուատ Սրբուհեաց  անձանց ընծայեալ,

Որ յաշխարհն Արարատեան մերձ ՚ի գիւղ Կարբոյ մեր տեսեալ.

Րակերտին հաճեցեալք եւ աշխարհատեացք են եղեալ,

հոգեկեցոյց հաւատովք եւ յուսովք ՚ի վաքս  ժողովել.

Է եւ Անապատ  անուամբ, որ յաղօթս  միաբան կանխեալ,

Արքայութեան Տեառն յուսով երկնաւոր կենացն ակնարկեալ ». եւ այլն:

Ի կտակ-կոնդակի Աղեքսանդր կաթողիկոսի, յամի 1708 առանց, անուն յիշին Այվազ կամ եղբարք նորա. ստորագրողք « Մեզ Կարբեցի Պարոն Տօվլարպեկի որդւոցս, եւ մեր գիւղի քահանայիցս  եւ քէթղուտոցս ` Թաթոսիս, Պետրոսիս Իսրայելիս, Մարտիրոսիս », ընդունելի է: - Ամօք իբր քսանեւեօթն  յետ այսր թուականի, ՚ի շրջագայութեան  իւրեանց ` երկոքին Աբրահամ կաթողիկոսունք ագան « ՚ի Կարբի ՚ի տուն Պարոն Խաչատուրին եւ Պր. Ղազարին, մնալով անդ գիշեր մի »: - Կաթողիկոսն Թրակացի ( Աբրահամ Գ ) յետին յիշատակ աւանդէ Կարբոյ, ականատես գոլով, պատերազմի  1735 ամի ` Թահմազ Ղուլի խանի ընդ Օսմանեանց, զորս ՚ի դաշտէն Եղիվարդայ մինչեւ ցԱխուրեան վարեցին կոտորելով եւ զՔէօփրիւլիւ օղլու Ապտուլլահ փաշայ  բպարապետ նոցա ` զանկեալն եւ զվիրաւորեալ ` ՚ի վերայ քարափանց Քասաղայ, « ՚ի ժիմաց Յովհաննավանից Կարբու եւ Մուղնու ( գլխատեալ ) ետ տանել ՚ի Կարբի, եւ դիազարդեալ եդին ՚ի դագաղն  եւ հասուցին ՚ի Ղարս, եւ անդ թաղեցին »: Բայց մետասան ամաւ յառաջ քան զայս, յորժամ հարին Օսմանեանք զՊարսս ՚ի սահմանս Եղիվարդայ եւ եկին ՚ի վերայ Կարբոյ, Կարբեցի, Հայք ամրացուցին զգիւղ իւրեանց պատնիշօք, եւ զաւուրս քառասուն զդէմկալան, եւ ՚ի յորդորեալ զնոսա Ապտուլլահփաշայի ՚ի նուաճումն, խնդրեցին պայման ժամանակի տասն օր, եւ ծանուցին  գիրսն խանտինի Երեւանու. իբրեւ ոչ կամեցաւ սա առաքել նոցա օգնութիւն, ստիպեցան հնազանդել սպարապետին Թուրքայ, յանձնեալ ՚ի նա զհրազէնս եւ զսուսերս իւրեանց ` ըստ պահանջանաց նորին, եւ ընծայեալ պսակ ոսկեղէն ականակուռ, եւ զերծան ՚ի վտանգէն: Գլխաւորք Կարբեցւոց  էին յայնժամ Պարոնայքն ` Աղապապ, Ստեփան, Սարգիս, Աւագ, Մըկըրտում, Պօղոս եւ Մանուկ որդի Յովհաննիսի. իսկ բնակիչք գեօղաւանին էին 6000 ոգիք, որպէս ասաց Աղապապ առ սպարապետն: - Ի գեղջաւանէ աստի ընծայեցաւ առ մեօք ՚ի կաթողիկոսութիւն Էջմիածնի Յովհաննէս  Ը, առ կենդանութեամբ ծերունւոյն Եփրեմի ընտրեալ յամի 1831, եւ վախճանեալ յամի 1842: