Այրարատ

99. ՅԱՐԵՆԻ. ՈՒՇԻ. Ս. ՍԱՐԳԻՍ ՈՒԽՏ

Մերձ ՚ի Կարբի էր Յարենի կամ Արենի գիւղ, որպէս հաւաստէ Առաքէլ Պատմիչ ( ԻԱ ), միանգամայն ծանուցանելով ` զի « այժմ է աւերակ եւ անմարդաբնակ. բայց ՚ի ժամանակս հարց մերոց էր շէն գիւղս այս Յարենի. ուստի էր այս Սարգիս եպիսկոպոս », առաջնորդ Սաղմոսավանից ( էջ 163): - Ընթերցաք յարձանս Յովհաննավանից զնուիրատուութիւն Աղայդոնի երիցու Յարենւոյ, որ թուի ՚ի ԺԴ դարու. սակայն կանխագոյն եւս յ՚Ը դարու յիշի գեօղս այս, եւ իբրեւ զուգակիր տխրական դիպաց կոտորածին յԱրաբացւոց յամի 774, ընդ Թալնայ եւ Քաղենոյ ( էջ 118). գուշակի եւ հանգոյն նոցին շէն մեծ եւ բազմաբնակ լինել:

Յարեւմտից Կարբոյ ` իբր մղոնաւ հեռի, ՚ի յետին դարեւանդս Արագածու կայ Քիչիկքէնտ, գեօղ թուրքաբնակ. եւ ՚ի Հս. արեւմտից սորին ` նոյնքան հեռի ա ' յլ գեօղ Քիւննա-քօրփի ( քէօփրի ?) նշանակեալ:

Մղոնաչափ մի եւեթ տարակաց յարեւմտից հիւսիսոյ Կարբոյ ` կայ գեօղն Ուշի, անուանի վասն մերձակայ մենաստանին ուխտատեղւոյ, զի ինքն գեօղն անշքացեալ է, երեսնիւ չափ տունս այլազգեաց ունելով այժմ, եւ մնացորդ որմոց հին եկեղեցւոյն: - Իսկ հռչակաւոր վանքն Ուշոյ Ս. Սարգիս սակաւուք հեռի ՚ի գեղջէն յարեւմտից Հս. նորին կայ, ՚ի բարձու սարատափի ստորոտից Արագածու: Ըստ աւանդութեան Յայսմաւուրաց ` մեծին Մեսրովպայ բերեալ « զմարմին Ս. Սարգսի ( ՚ի Համիտն քաղաքէ Պարսից ) տարաւ ՚ի Կարբի եւ ետ պատուով ՚ի յՈւշի, եւ արար զտեղին վանք հռչակաւոր, որ է մինչեւ ցայսօր ». այսպէս պատմի եւ առ յետին յիշատակողս գլխաւոր վանորէից կողմանցս, ընդ որս եւ զսա ետ նորոգել սպասալարն Զաքարիա. բայց ոչ որպէս զՍողմոսավանս եւ զՅովհաննավանս հռչակեալ է յառաջին դարս, եւ ոչ նշանակեալ ՚ի պատմագրաց. ստուգութեան կարօտի եւ աւանդութիւն Յայսմաւուրաց. այն զի եւ չիք արձանագիրք երաշխաւոր հնութեանն, եւ ոչ շէնքն ՚ի կայի կան այլ բնակարանքն իսպառ քայքաեալ եւ աւերեալ են. միայն պարիսպքն հասարակ քարամբք շինեալ երկար քառակուսի ձեւով ` կանգուն կան, մնացուածով երից յարակից եկեղեցեաց. մին ՚ի հիւսիսոյ ` փոքր եւ հնագոյն, եւ ՚ի վերայ դրանն ` յարեւմտից կուսէ կիսեղծ արձանագիր անվերծանելի: Միջին եւ մեծագոյն եկեղեցին վայելուչ ` անսիւն գմբեթաւորեալ էր, այլ ՚ի սասանութենէ երկրի, յամին 1827, կործանեցաւ գմբէթն մասամբ տանեացն եւ արեւմտեան որմովն. եւ ընդ փլածովն, ասեն, ծածկեցաւ հանգիստ նշխարաց Ս. Սարգսի: Երկրորդն է ժամատունն ՚ի հարաւոյ կուսէ տաճարին, չորիւք սեամբք ամբարձեալ. այլ եւ նորա մասն մի կամարաց եւ տանեաց խարխալեալ է: Ի վերայ հարաւային դրան տաճարին կայ արձանագիրս այս, որպէս թուի կամաւ անկատար թողեալ, յամի 1329.

Թվ. ՉՀԸ. Կամաւ անմահին Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ Պարոն Քըրդին խու…

Լրագոյն եւս է արձանագիրն որ ՚ի ներքին հարաւային  որմն գաւթին, ՚ի նմին ամի գրեալ.

ԹՎ. ՉՀԸ. Կամաւ անմահին Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ Պարոն Քուրդին եւ Խուտ խաթունին, ես Հռովմ երեց որդի Մաւրեւհամայ եւ ամուսին իմ Ուլու խաթուն միաբանեցաք Սուրբ Զաւրավարիս, տուաք մեր Հազարմանին այգին…

Ճոխագոյն եւ հնագոյն եւս արձանագիր (1264 ամի ) կայ ՚ի վերայ արեւմտեան դրան ժամատանն, զայս օրինակ:

Ողորմութեամբն Աստուծոյ (եւ) Ս. Սարգսի Զաւրավարիս աւգնութեամբն յաշխարհակալութեանն Այլղանացն,  ի տէրութեան տեղւոյս Աւագ Սարգսի շինեցաւ հատած մեծ տաճարս Աստուծոյ ի կանգնումն խախտեալ Սարգսի շինեցաւ հատած մեծ տաճարս Աստուծոյ ի կանգնումն խախտեալ եկեղեցւոյս զոր էր շարժեալ ի հիմանց, ի Տէր Յովհաննիսէ ի հալալ ընչից իւրոց. որում ողորմեսցի նմա Քրիստոս, տացէ ի լուսեղէն յարկացն հոգոյ նորա. Եւ Տէր համազասպ… որք աշխատեալք են ի սմա զհամայն  միաբանք սուրբ ուխտիս յիշեցեէք ի Տէր. ի թուիս ՉԺԳ:

Ի հարաւոյ կուսէ ժամատանս կայ քարայր մի: Յերկրորդ նորոգութեան ուխտատեղեացս ՚ի կէս ԺԷ դարու, առաջնորդ տեղւոյս կարգեցաւ անուանի վարդապետն Ոսկան եպիսկոպոս, առ որով ըստ պատմութեան Առաքելի, « թէպէտ կային եկեղեցիքն վայելուչ եւ սրբաշէն եւ բարձրաբերձ կաթուղիկէիւ, այլ տանիք եկեղեցական ամենեցուն քանդեալք եւ աւերեալք էին. եկեղեցիքնմիայն միայն կային ՚ի տեղւոջն, եւ շուրջանակի շինութիւն ոչ բնաւ, այլ սաստիկ քարուտ, իսկ Ոսկան վարդապետ թէպէտ ոչ կարաց նորոգել զտանիս եկեղեցեացն, զի ոչ ունէր այնքան գոյս, այլ մեծաւ տաժանմամբ եւ բազմաւ աշխատութեամբ պեղեաց զչորս կողմունս եկեղեցւոյն, եւ պատեաց շուրջանակի  զպարիսպ ամուր. եւ ՚ի մէջ պարսպին շինեաց ըստ պատշաճին զխուցս եւ զտունս. եւ ինքն կայ անդէն բարւոք կարգաւորութեամբ, յուսացեալ յողորմութիւնն Աստուծոյ, բարեխոսութեամբ սրբոյ Սարգսի Զօրավարին »: Յայտ է թէ այս յառաջ քան զ 1662 թուականն, զի յետ այնր գնաց Ոսկան յարեւմուտս վասն տպագրութեան Աստուածաշունչ գրոց. այլ անմոռաց թուի ունել զվանս իւր. քանզի մի յերից սատարողաց տպագրութեանն ` Թեոդորոս Քթռեշենց Ջուղայեցի, խոստացաւ զկէս մասն չահաբաժնի  իւրոյ նուիրել վանաց Ուշւոյ: - Յառաջ քան զՈսկան ` հրամանաւ Փիլիպպոսի կաթողիկոսի ` Միքայէլ եպիսկոպոս Քանաքեռցի « նստաւ առաջնորդ Յուշւոյ Ս. Սարգսին, եւ ապա հրաժարեալ գնաց յԱնապատն Յովհաննու վանից, եւ անդ մեռաւ », ըստ Զաքարիա Սարկաւագի: - Շէն էր տեղին եւ յառաջ քան զկէս ԺԸ դարու, յորժամ երկոքին Աբրահամ կաթողիկոսունք եկին եւ այսր: - Ի կալուածս Յովհաննավանից ` յիշի եւ Սերմակորուստ  անուն այգի մի յՈւշի: - Իսկ Ուշւոյ վանից կալուած կամ վիճակ գրէ Սիմէոն կաթողիկոս « զՅուշի, զԼազրէվան, զերկու Թամիրսն, զԹալին: զՄաստարայ, զԳեօչլու, զՔեարվանսարայ, զՉրփլու, զԱզին, զԻլուն »: