Այրարատ

101. ԱՇՏԱՐԱԿ

Աշտարակ. բազում մասամբք նշանաւոր ՚ի գիւղորայս վիճակիս եւ բազմաբնակ ` կառուցեալ կայ ընդ մէջ Մուղնոյ ՚ի հարաւոյ, եւ Օշականայ ` ՚ի հիւսիսոյ, կիսով ժամաւ հեռի յառաջնոյն, եւ սուղ աւելի յերկրորդէն, ՚ի գեղագիտակ սարահարթի քարափանց Քասաղայ. որոյ միանգամայն բարեգովեալ են եւ գիրք եւ հող եւ օդք եւ ջուր եւ գինի եւ պարտէզք բարեբերք. իսկ ջուր ոչ միայն զՔասաղ ունի զխորագնացն, այլ եւ առուակ մի ՚ի Հս. Մուղնոյ ` ՚ի սահմանաց Կարբոյ հանեալ, ճարտարութեամբ կամ սքանչելագործութեամբ Ականատես վարդապետին ( էջ 130 եւ 1), որպէս ասեն, եւ ընկալեալ աղբիւրս ինչ զճանապարհայն, գայ ՚ի գեօղս յայս եւ բաշխի յայգեստանն եւ ՚ի պարտէզս: - Թէպէտ եւ առ մնացեալ պատմիչս մեր ` ոչ յառաջ քան զիններորդ դար յիշի Աշտարակ, իբրեւ հայրենիք Գէորգայ Ա կաթողիկոսի, այլ հարկ է ամենայնիւ ` եթէ ոչ միայն իբրեւ զայլս ոմանս ՚ի գիւղից եւ աւանաց Արագածոտան բարգաւաճ եղեալ իցէ ` կանխագոյն եւս ժամանակօք, այլ եւ քան զյոգունս ` թէ ոչ քան զբնաւս ` երեւելի եւ շինաշատ. որում վկայ կան սփիւռ մնացուածք հին շինուածոց եւ պարսպաց, որք եւ ՚ի հարեւանցի տեսութենէ եւրոպէացի ուղեւորաց ` հաւանեցուցին եթէ շէն մեծ եղեալ իցէ տեղին եւ ոչ պակաս ՚ի շքոյ արժանաւոր քաղաքի բարգաւաճ երկրի. որպէս վկայէ Մորիէ անգղիացի յԵրկրորդում Ուղեւորութեանն, որ ագաւ աստ ՚ի 16 յունիսի, 1813 ամի: Անդրագոյն եւս վարեալ մտօք գերմանացին Քոխ, բժիշկ եւ բուսաբան, որ գիշերօթեաց յ '18 ապրիլի, 1837, զուարճանալով ՚ի ձայն քարագնաց խոխոջանաց Քասաղայ ՚ի լռութեան գիշերոյն, գրէր այսպէս. « Դղեակ մի երբեմն ամբառնայ ՚ի հերձոտեալ քարափունս Քասաղայ, եւ հայէր հաւանօրէն ՚ի վերայ ամենայն գաւառին: Թերեւս Արշակունիք Վաղարշապատու զմասն մի ամարայնոյն աստ օթագայէին, եւ գուցէ ես իսկ բնակիմ արդ ՚ի միում ՚ի սենեկացն ` ուր եւ նոքա հանգչէին ՚ի գիշերի: Խոխոջայր ընդ ինեւ Քասաղ, եւ այնքան հզոր կարկաջանօք ` որքան զի եւ ոչ մի ձայն կենդանւոյ լուծանէր զանդորրութիւն գիշերոյն: Անհեդեդ քարաժայռք  ՚ի լոյս լուսնի ընծայէին կերպարանս օտարոտիս, եւ ստուերք նոցին շուրջգալի թուէին: Միւս եւս շինուած պատկառելի կայր ՚ի հանդիպոյն, այլ ոչ ցայտէր անտի նշոյլ լուսոյ. ՚ի բազում դարուց հետէ ամենայն ինչ դադարեալ ամայացեալ  էր ՚ի նմա: Հին եւ գեղեցիկ եւ տակաւին կանգուն կամուրջ արկեալ կայր ՚ի վերայ գետոյն եւ կապէր զերկոսին ափունսն: Վերջին ոստք Արայի լերին զիջանէին ՚ի հեռաստանէ ՚ի դաշտն Երասխայ ընդ արեւելս  կոյս, եւ ՚ի վերոյ նորին ամբառնայր ՚ի վսեմական փառս իւր վեհաշուքն  Արարատ ` չորիւք հանդիպակաց իրերաց մի քանի զմի բարձր կատարօքն, առ երի նմին կանգնէր Փոքրն ( Մասիս ), եւ թուէր իմն սեւագէս մրըրահեր թոռն ` հետեւելով ալեւոր հաւուն »: Համակիր գրեաթէ եւ համարան նմին գրէ յետ քառասուն ամաց (1877) ազգային մեր եւ բնիկ աշխոյժ գրիչ ` ներբողելով մանաւանդ զբնական գեղեցկութիւն վայրացն : - Երեքին եւս սոքա եւ այլք ` արժանապէս գովութեամբ  յիշեն զմիակ թերեւս ամբողջ մնացեալ շինուածն  հին եւ պիտանի, զգեղեցիկ կամուրջն քարաշէն եռակամար, զորոյ շինող ( քանզի արձանագիրն որ ՚ի վերայ միոյ ՚ի կամարացն եղծեալ է ) ռամիկն կոչէ Խօջայ Փլաւ ոմն Հայ, այլ շինուածն մեծ եւս հնութիւն ցուցանէ քան զանունդ այդ: Ի հանդիպոյ կամըրջին  ամբառնայ պարսպաձեւ երկարաձիգ քարաժայռ, զոր Փոկաբերդ անուանեն ` ըստ նմանութեանն, զոր նշմարէր եւ վերոյիշեալն  Քոխ ՚ի լոյս լուսնի, եւ կարծէր շինուած ՚ի դարուց հետէ լքեալ եւ ամայի: Զայս կամուրջ յիշէ Զաքարիա Սարկաւագ ՚ի սկիզբն կոյս ԺԷ դարու, եւ ընդ այն ասէ շտապեալ ընկրկեալ զՕսմանեան  ասպատակողս ` ՚ի գալ ՚ի վերայ նոցա Թահմազղուլի  խանին Երեւանայ:

Յայլոց շինուածոց ` մնայ գլխաւորին ` այս ինքն բերդին մասն մի պարսպաց յարեւմտից կուսէ, զի այլ կողմանքն ձորափունք են գահավէժք ՚ի գետ անդր, եւ կոչի տեղին Բերդաթաղ. եւ են արդ ՚ի նմին բնակութիւնք մերազգեաց, որպէս եւ արտաքոյ, ընդ բնաւ աւելի քան զ '150 տանց. իսկ յառաջ քան զպատերազմունս Ռուսաց եւ Օսմանեանց, ասեն լինել ՚ի գեղջն 700 տունս, այժմ 500: Ի բերդամիջին են եկեղեցիք երկուք լքեալք. մին Սպիտակաւոր կոչեցեալ, միւսն Ծիրանաւոր կամ Կարմրաւոր, ՚ի վայելչադիտակ բարձու վայրի, զորով կրկին պարիսպս ածեալ է իբրեւ յամուր ապաւինի, եւ ցամն 1815 պաշտամունք կատարէին ՚ի նմին, եւ լքաւ ՚ի կործանել տանեացն: Են եւ արտաքոյ բերդին ՚ի շինամիջին երեք եկեղեցիք ` յորս պաշտօն կատարի. Ամնեափրկիչ, որոյ խորանն միայն հնաշէն է սրբատաշ քարամբք, այլ մասունքն  հասարակ քարամբք եւ փայտիւ նորոգեալ ՚ի յետնոց, Ս. Մարիանէ փոքր քարաշէն այլ վայելուչ, սրածայր կաթողիկէիւ, յարեւմտակողմն գեօղաւանին, պարսպապատ եւ սա, հանդերձ բրգամք, եւ աւանդեն շինեալ յերիտասարդ երիցուէ միոջէ, պատուիրանս կաթողիկոսին, փոխանակ զի մտաբերեալ էր յետ մահուան կնոջն ` յերկրորդ ամուսնութիւն: Եւ սա հանգոյն վերնոյդ հասարակ քարամբք  եւ փայտիւ նորոգեալ է յետ 1838 ամի, եւ զանգակատուն ՚ի վերայն շինեալ. բայց ունի եւ ՚ի վաղուց մնացուած առ հարաւային դրանն, քանդակ արեւաշուք կէս բոլորակ ժամացուցի, եւ արձանագիրս յորոց մին ՚ի վերայ դրան միոյ ՚ի մատրանցն կամ աւանդատանց նշանակէ եւ զժամանակ շինութեանն ` յետ կիսոյ ԺԳ դարու.

Յառաջնորդութան Գրիգորի վարդապետին, ի շինութեան սուրբ եկեղեցւոյ ես Թագուհի դուստր Սահակ երիցս ետու զիմ հայրենի  տունն եւ զՔարահանացն այգին ի Սուրբ Մարիանէս. եւ խոստացան  ի տարին Գ պատարագ ինձ առնենի Նոր Կիւրակէն անխափան ի Թվ. ՉԼ:

Կան այլ եւս արձանագիրք 1285 թուականաւ, եւ յետնագոյնք 1312, 1317, 1323, 1326 թուականօք , կէսք ՚ի ներքո յեկեղեցւոջն  եւ կէսք արտաքուստ, որք ստուգագոյն ընթերցուածոյ  կարօտին:

Յայտ առնեն արձանքդ զի վանք միաբանակեցաց էր առ եկեղեցեաւդ, ուր շինեաց Յակոբ երէց Հիւրատուն, ՚ի սկիզբն ԺԴ դարու: Նման նմին միաբանակեաց կանանց կամ կուսանաց վանք էին, ըստ աւանդութեան, յարեւելեան հիւսիսակողմն աւանին, ուր արդ կայ հինգերորդ  եկեղեցին  փոքրիկ, խաչաձեւ  եւ գմբեթաւոր ` կղմնտրաւ ծածկեալ, եւ կոչի Կարմրւոր. ածեալ է եւ ըզսովաւ պարիսպ, այլ լքեալ է այժմիկ: Արձանագիր շինութեանն արտաքուստ շուրջ բոլորեալ է զեկեղեցեաւն, ՚ի հարաւոյ կողմանէ սկսեալ եւ աւարտեալ ՚ի հիւսիսի ուրեք ուրեք եղծեալ եւ անթուական, բայց զանուանս շինողացն  անաղարտ պահեալ:

Ես Դաւիթ մեղաւոր(ի) գիւղաքաղաքէս  յԵրեցուանեաց  Գրիգոր քահանայի եւ Մանսա եւ որդիք տուաք շինել զեկ(եղեցիս զսուրբ) Աստուածածինս վասն խաղաղութեան ամենայն աշխարհիս, շինութեան Աշտարակի եւ պտղաբերութեան սահմանիդ… եւ վասն հոգոց… ազգի մերոյ…

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Յակոբ երէցս ըստ կարի  մերոյ նորոգեցի զմեծ առու տեղւոյս բազում աշխատութեամբ, որ խախտ էր հիմանց. յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ որք աւգնական եղեն տրաւք. եւ աւանդ գրեցի որ շինած տուն էկել տնանգաց աւթե(ւ)ան լինի. որ ի գըրաց սորին… եւ ի տարին տասն աւր յորս անուն ի տաւն Քառասնիցն. Ով խափանէ դատի յԱստուծոյ կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուածոյ. Թվ. ՉԽԱ. Ի վերայ հարաւային դրան պարիսպն  արձանագրեալ  են Ասնաւոր եւ կին իւր, որք եւ ՚ի վերայ աւանդատան Ս. Մարիանէ եկեղեցւոյ ՚ի ՉՀԵ թուին (1326). իսկ աստ ընդօրինակողն  գրէ ՉԴ եւ 1254, այլ յայտ է թէ տասնաւոր թիւն Հ կամ Կ մոռացեալ է, կամ մաշեալ ՚ի վիմին, եւ կամ եղծեալ բնաւին:

Կամաւ Ամենակալին Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ Պարոն Աղպուղային եւ Սիթի խաթունին ես Ասնաւորս եւ Ղուտալչաքս միաբանեցաք Սուրբ Աստուածածինս եւ շինեցաք զպարիսպս չշրջայ… եւ զդուռն յիշատակ մեզ եւ զաւակիմեր Զաքարի, եւ տվի տարէնն Ժ… յայգոյն… ով որ զայգին ուտի` բաժակ տա. եւ սպասաւորք  Սրբոցս խոստացան ի տարին Բ աւր պատարագ, Ա Ասնաւորին, Ա Ղուտալչաքին, ի տաւնի Աստուածածնին կատարեն. Թվ. Չ(Հ) Դ:

Երեքին նախագրեալ եկեղեցիքդ եւ վանորայք ` յիշատակին յաւետարանի  միում, յամի 1478, զոր ետ գրելՊատրոն Բջնեցի եւ ընծայեաց սոցին, գրելով այսպէս. « Ես Պատրոնս եւ ամուսին իմ Մէլիք խաթուն, ստացաք զսուրբ աւետարանս ՚ի յարդար վաստակաց  մերոց, եւ տուաք զսա ընծայ ՚ի դուռն Ս. Ամենափրկչին եւ Ս. Մարիանին եւ Ս. Կամբրաւորին, ՚ի վայելումն մանկանց սոցա … Եւ մի ոք իշխեսցէ  հեռացուցանել … ՚ի գրանէ Ս. Ամենափրկչին եւ սուրբ Վանօրեաց »:

Միւս եւս եկեղեցւոյ  հետք եւ մասն գմբեթին կործանելոյ երեւին ՚ի հարաւածայր գեօղաւանին առ Շուխոնց կոչեցեալ այգեօք Ս. Կիրակի անուն, Միւս այլ աւեր եւ ամայացեալ եկեղեցին ` նուիրեալ էր Ս. Կարապետի զարդիս փոխեալ ՚ի մարագ: Շուրջ զԿարմրւոր եկեղեցեաւ, եւ առաւել ՚ի հիւսիսոյ կուսէ եւ յարեւելից ` է գերեզմանատունն հասարակաց, յորում գոն եւ վաղեմի շիրիմք, մեծամեծ խաչվիմօք եւ պատուանդանօք. եւ ՚ի նոսին նշանաւոր խաչարձան մի ՚ի բարձրաւանդակ  վայրի յարեւելից պողոտային որ տանի ՚ի վանս Մուզնոյ. խարիսխն է մատրանաձեւ եւ խորշ մի ՚ի նմին, վասն որոյ Ծակ-խաչ կոչեն զայն. եւ արձանագիր պակասաւոր ՚ի գլուխ պատուանդանին յամի 1268.

Ի ԹՎ. ՉԺԷ. ի թագաւորութեան… շնորհիւն Աստուծոյ ես տէր Թումաս կանգնեցի զսուրբ նշանս վասն յերկար կենաց Պարոն Սադունին եւ զաւակաց իւրոց:

Կայ եւ յեզերս խաչին գրուած, այլ եղծեալ յոյժ: - Են եւ յարեւմտեան հարաւային  կողման գեղջն ` այլ գերեզմանք առ Օլորան այգեօք, որ Շահազիզեանց տոհմի ժառանգութիւն էին, յորմէ ընծայեցաւ  քաջանշանն ՚ի կաթողիկոսունս  Էջմիածնի յայսմ դարու, եւ անմոռաց պարծանք աւանին ` Ներսէս Ե ( ծն 1771+1857) յորմէ ` յետոյ եւ յառաջ եւ այլ ոչ սակաւ նշանաւոր եպիսկոպոսունք. աստի էր եւ Ղունկիանոս վարդապետ գործակից տպագրութեան Տօնացուցի Սիմէոնի կաթողիկոսի, յամի 1775: - Աշտարակ ` մի է ՚ի հնգից գիւղից սեփական կալուածոց Էջմիածնի, եւ ունի ոչ սակաւ այգիս, յորոց մի եւ կոչեցեալն Ձորահորիկ: - Յարեւմտից Աշտարակայ երկու կամ երեք մղոնաւ հեռի ` ամբառնայ Ուլատիտիկ բլուր սարահարթ, զբօսատեղի բնակչացն:

Ի հիւսիսակողմն գեօղաւանին ` ՚ի գլուխ ձորակի նորին առ Գոմշախրամ անուանեալ տեղեաւ ` են փայտայարկ քարայրք ` Յէրէր կոչեցեալք ՚ի բնակչացն, յորս երբեմն ապաւինէին ՚ի վտանգի ժամանակի. երեւին անդ եւ հետք քանդեալ մատրան: Իսկ ձորեզերքն ընդ ազգի ազգի վայրենի բուսոց ընծայեն եւ պատուական բանջարս սննդարարս, յորոց վիպասանն նկարագրող տեղւոյս յիշէ զԵղինջն, զՋողլապատն, զԾնեբեկն եւ զՊարոն բանջար. այլ գերմանացի բուսաքննին Քոխ ` յոլով յոյժ բոյսս նշանակէ ՚ի սահմանս Աշտարակայ եւ ՚ի ձորն Քասաղայ, զատ ՚ի պտղաբերաց, գովելով մանաւանդ զծիրանն եւ զդեղձ. եւ թէպէտ գետինն տրամացեալ է ՚ի հոսանաց ղուղակի հրաբղխից, այլ հող բուսաբեր ծածկեալ է զնոսին, բաւական ՚ի բերել զպտղատուս եւ զթուփս, մոշայս, ծաղկահոտ փշատիս, նշենիս, եւ սրտաձեւ տերեւօք գեղեցիկ Ածարս կամ Սեաւ կաղամախս. եւ ՚ի մանունց ` զատ յընդեղինաց ` յիշէ զԾոր, Յակրի, Պրտու, Աբաբիոն ազգ ազգ, Եղնագի չքնաղ (Verbascum formosum), * Վիշապագլուխ (Dracocephalum Ruyschiana L. ), Եզնախառն վայրի, Սիպեղ (Bunium paucifolium), Շանլեզու, Հիրիկք կամ Պուտք, Ագռաւաթուր (Gladiolus), Մկնականջ, Մրուանտակ փոքր (Valerianella), Կաքաւակրկուտ (Lithospermum), Աղուաշբանկ, Մարեմծաղիկ տեսակ (Geum), Շուշան, Նուարտակ, Սիսամբար, Շահոգրամ, Կարմիր բանջար կամ Ծիմել (Blitum), Շնախստոր (Ornithogalum), Քշոցնեար (Thlaspi), Կոտեմ, Հացհամեմ, Քիսամն (Ervum), Խազիրան ` երեք ազգ (Astragalus), Թագաւորապսակ, Ճլելեկ (Silene) ազգ ազգ, Գառնադմակիկ, Կորնգան, Սէզ որդնաբէր, եւ այլ եւս սակաւածանօթք: