Այրարատ

102. ՕՇԱԿԱՆ

Վերջին ըստ ընթացից գետոյն Քասաղայ ` յայսմ վիճակի գեօղ նշանաւոր է Օշական, որ ըստ քաղաքական տեսութեան թուի առաջին լեալ շինից շրջակայ կողմանցն, որում եւ դիրքն վկայեն. զի կայ ՚ի գոգ կցուածոյ երկոցուն գետոցն, Քասաղայն ` յարեւելից հարաւոյ, եւ Շաղուերտու ` յարեւմտից, ՚ի քարուտ բարձրաւանդակի, յընդարձակ այգեւէտ սահմանի, առ երի ունելով զԳզըլ-Թամիր գիւղ եւ զՇաղուերտ, աստի եւ անտի գետակիս այսորիկ. եւ է ժամաւ եւ աւելի հեռի յԱշտարակայ ՚ի Հր. Մ., եւ յԷջմիածնէ ` երեք ժամաւ ուղղակի ՚ի հիւսիսոյ: Ամատունեաց տոհմի կալուած եղեալ եւ աթոռ ` ՚ի կիսոյ Դ դարու եւ անդր, հարկ էր եւ բարգաւաճ եւ բազմաշէն լինել առ պայազատութեամբ նոցին. զարդիս սակաւ ինչ նշխարք մնան հին ժամանակաց, եւ այնք կիսակործանք. յորս գլխաւոր է եկեղեցին մեծ, հիմնեալ յամի 440 ՚ի մտահարուստ եւ ՚ի քաջ իշխանէն Վահանայ, աշակերտելոյ երբեմն Մեծին Մեսրովպայ վարդապետի, յորմէ եւ օրհնեցաւն առընթեր գտեալ ՚ի վախճանել իւրում ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, եւ ՚ի լինել վիճի վասն տեղւոյ թաղման սրբասնեալ մարմնոյն, « յաղթեալ քաջն Վահան Ամատունի, զի էր զօրաւոր հաւատովք եւ ճոխութեամբ մարմնաւորաւ … բարձեալ տարաւ զնա արժանի յուղարկմամբ յիւր գիւղն Օշական »: - Եւ անդ ՚ի մարտիրոսական յարկսն հանգուցանէին զսուրբ այրն Աստուծոյ, եւ զօրինաւոր տօն յիշատակի երանելւոյն կատարէին: … Ապա յետ յերից ամսոց անցելոց, ըստ յաջողելոյն Աստուծոյ ` Վահանայ Ամատունւոյ քրիստոսասիրի, կամեցաւ տաճար փառաց անուանն Աստուծոյ  շինել յանուն սրբոյ Վարդապետին, ՚ի տաշածոյ վիմաց սքանչելապէս յօրինեալ Խորանս, եւ գեղեցկապէս կազմեալս. եւ անդ ՚ի ներքսագոյն խորանին ` զՍրբոյն հանգիստն առնել. եւ վայելուչ սպասուք ոսկւով եւ արծաթով եւ ակամբք պատուականօք ` զտունն Աստուծոյ եւ զսեղանն կենարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի ` զարդարէր: Եւ զնորին աշակերտն զգաստ եւ բարեպաշտօն ` զԹոդիկ ` սպասաւոր նորին կացուցանէին, այլ եւս եղբարբք, կատարել զհանապազորդ պաշտօնն »:

Թուի անսիւն ամբարձեալ եկեղեցւոյն, չափաւոր մեծութեամբ, զի յառաջին շինուածոյն արդ որմունքն եւեթ մնան. հիւսիսայինն ունի արտաքուստ եւ բրգունս ինչ, իսկ հարաւայնոյն քակեալ են արտաքին երեսք եւ յետոյ վերաշինեալ. ՚ի խորանացն ` զոր ժամանակակից շինողին պատմիչն յիշէ, մի միայն ւայ սեղան, ընդ որով է դամբան Սրբոյն, եւ մուտք նորին ` ՚ի դիմաց բեմին. թերեւս այլք ՚ի գեղեցիկ խորանացն իցեն երկուստեք նորին աւանդատունքն կամ մատրունքն: Ոչ է յայտ ե ' րբ նախ աւերեցաւ տեղին. արդեօք վաղ վաղ յետ իբր մետասան ամի շինութեանն, նենգութեամբ Վասակայ հակառակորդին Վահանայ, որոյ ուրացեալ ջոկք ` ընդ այլոց արքունի ձմերոցաց աւերեցին « եւ զամուրն Օշական », ըստ Եղիշէի. բայց եթէ եւ զայն արարեալ էր ` հաւանելի է եթէ Վահան կամ պայազատ նորին ` յետ դարձի նախարարացն ՚ի գերութենէն Պարսից ` նորոգէր եւ վերականգնէր. սակայն ոչ յիշատակ գտանի ՚ի գիրս եւ ոչ հին արձանագիր յեկեղեցւոջն. այլ միայն ՚ի վերջկոյս ԺԳ դարու գրեալ արձանք չորք ( ՚ի միջոցի 1286 - 95 ամաց ), եւ գրեաթէ ամենայնն յիշատակք են ապահարկութեան գեղջն Օշականու ` շնորհիւ Պարոն Սահմադինին, որ թուի քաղաքատեսուչ պատրոնն Անւոյ, զի նոյնժամանակ է. այլ ստուգագոյն եւս ընթերցուածոյ կարօտին արձանքն, եթէ ներիցէ ներգործութիւնն տարերաց ՚ի նոյնս. հնագոյնն ( ՚ի 1286) գրեալ է ՚ի ներքոյ հիւսիսակողմեան կամարի սեղանոյն ` ՚ի Ստեփանոսէ Ձեռնաւորէ եւ ՚ի Վահրամայ Քեթոբարի ?, որք հրամանաւ Պարոն Սահմադինին ազատ առնեն զխահանայս ՚ի հարկաց այգւոյ եւ բամբակի, որպէս ցուցցէ ընթերցուածդ.

Ի թուին եօթն հարիւր երեսուն եւ հնգին` ողորմութեամբն Աստուծոյ եւ հրամանաւ Պարոն Սահմադինին ես Ստեփաննոս ձեռնաւորս եւ Վահրամ քեթոբարս … թողաք զՅօշականու քահանայից զինչ որ հարկ կայր այգւոյ, բամբակի … եւ ժամհարին. յիշատակ հոգւոց մերոց եւ ամուսնաց: Եւ սոքա խոստացան ի տարւոջն Գ ժամ ի յաւոր Ծննդեանն. Բ Ստեփաննոսի, Ա Վարհամայ. ով որ յետ ժամանակաց խափանել ջանայ ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է, եւ մեր մեղաց պարտական է:

Երկրորդն եւ երրորդն ` գրեալ են յամի 1288, ՚ի ներքոյ կամարաց. մին նորին իսկ Սահմադինայ է, եւ ասէ.

Ի թուին ՉԼԷ. Շնորհիւ բարերարին Աստուծոյ, յամի թագաւորութեան աստուածասէր արքայ Արղուն ղանին, ես Պարոն Սահմատինս որդի Պարոն Աւետեացն` թողի զՅաւշականոյ զհացի եւ զդարմանի զշարիատն, զվեցի եւ զներքի զամեն հանդի, վասն փրկութեան հոգոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց, եւ յարեւշատութիւն որդոց իմոց, Ամիրբէկին եւ այլոցն: Արդ յետ ժամանակաց եթէ ի թագաւորաց կամ յիշխանաց զընծայս մեր խափանել ջանայ ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է, վարձ զՈւթայի զաստուածավաճառի եւ զԿայենին առցէ, եւ մեր մեղաց պարտական է:

Միւս արձանագիրն է Գէշ-Մարդ Ամիրայի եւ Հաւիկ Ձեռնաւորի, որ ասէ.

Ի թուականին ՉԼԷ, յառաջնորդութեան տէր Համազասպայ եւ ի պարոնութեանն Սահմադինին եւ իւր որդւոցն Ամիրբէկին եւ Հազարբէկին, ես Գէշ-մարդս էի ամիրայ, եւ Հաւիկս ձեռնաւոր, թողաք զՍուրբ Կարապետին այեացն, զՅաւշականու, զՄիրինու, զձեռնաւորի զհարկն զինչ որ կայր, վասն փրկութեան հոգոց մերոց եւ յարեւշատութեան Պարոնացն: Արդ որ յետ ժամանակաց զընծայս մեր խափանել ջանայ ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է, եւ վարձ զՅուդայի առցէ, եւ հող աւրհնութեան զնա մի' ծածկեսցէ. Կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. ամէն:

Վերջինն որ յամի 1295, է Բէսութայի ` որդւոյ Ամիրբէկի եւ թոռին Սահմանդինին, որ նոյնպէս թողու զայլ ինչ հարկ ( Ղէսարայ ?) Օշականու գեղջ եւ զվանորայից կողմանցն, գրելով այսպէս.

Ի թուին ՉԽԴ. ի թագաւորութեան աստուածասէր արքայ Քեաղաթու ղանին, եւ ի հայրապետութեան Տէր Համազասպայ, ես Բէսութայս որդի Պարոն Ամիրբեկին, որդոյ Պարոն Սահմատինին թողաք զՅոշականու զղէսարայ զհարկն, գեղիս եւ զվանորաից. վասն արեւշատութեան հաւր իմոյ, եւ ինձ Բէսութայիս, եւ ի փրկութիւն հոգոյ Ամիրի: Արդ (որ) յետ ժամանակաց ի թագաւորաց կամ յիշխանաց զընծայս մեր խափանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է, եւ վարձ զՈւդայի եւ զԿայենին առցէ, եւ ի լոյս փրկչական մի' հայեսցի, եւ մեր մեղացն պարտական է. Կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. ամէն:

Հետաքննական եւս է արձանագիր մի անթուական ` յորմն հարաւային աւանդատանն կամ մատրան, որոյ յոյժ երկբայական է եւ վաւերութիւն. եւ է այսպէս, ըստ հրատարակութեան Յովհ. Շահխաթունեան.

Ես իշխան Յոհան Ամատունի, յազգէն Հայոց եդի սահման գաւառիս իմոյ Յաւշականայ, հասանի մինչ ի բլուրն Էջմիածնի, եւ անտի վայր մինչ ի Քասախ. հիւսիսոյ կուսէ գետն Փարպու մինչ ի Քսոսպն համակ պողոտայն. եւ անտի վեր Կարբու դարերն. յարեւելից կուսէ ճանապարհն Եղէվարդայ, աստի մինչ յԷջմիածին. Ով ոք այս ցանկս պատառէ, սեւերես լինի առաջի Աստուծոյ. ամէն:

Անուն իշխանին ` զոր հարկ է Վահան ընթեռնուլ, անթուականութիւնն եւ տիրաբար սահմանագծութիւնն  երեւեցուցանեն ` զի կամ շինողին կամ այլոյ Վահանայ ` յառաջ քան զՀայ թուականին գրութիւն ` գրեալ էր զսահմանդ. այլ ոճ շարադրութեան բանիցն, անուն Էջմիածնի, ասացուածն ` յազգէն Հայոց, եւ այլն, յայտ առնեն զյետին ժամանակս. յոր սակս ` կարեւոր է քննել եւ զձեւ տառիցն. թուի ինձ ` եթէ կայր արդարեւ հին արձանագիր ըստ այդմ իմաստի, եւ խանգարեալ էր, նորոգողք եկեղեցւոյն այսպէս աւանդեցին. եւ ետուն մեզ այսու նշմարել զանձուկ սահմանս երկրին Ամատունեաց, ՚ի կողմանց Էջմիածնի ՚ի հարաւոյ կուսէ ձգեալ ընդ հիւսիս մինչեւ ՚ի Փարպի, իբրեւ տասն կամ երկոտասան մղոն, եւ անտի ընդ արեւելս մինչեւ ցԵղիվարդ ` իբր ութ մղոն, ուստի դառնայ յոտից Իւչթէփէլէր լեռնաբլրոց մինչեւ յարեւելակողմն Օշականայ, ՚ի միջի փակելով ըզՔասաղ գետ, եւ անցանելով յարեւելս նորին: Մարթ է հաւանական ` եթէ սահմանք իցեն յատուկ Օշական վիճակի, իսկ երկիրն Ամատունեաց ընդարձակագոյն եւս էին սահմանք ` ՚ի սմին Արագածոտան, ըստ արժանի աւագութեան եւ յառաջադիմութեան այնր տոհմի, որ ընդ նախապատիւս դասի ՚ի Դ եւ ՚ի Ե դարս. այլ ոչ գտանի գունդ Ամատունի ՚ի զօրաբաժնի արքունի բանակին, որ պահանջէ բազմութիւն բնակչաց. այլ մարթի այսմ եւ այլ ինչ ունել պատճառս: - Քանզի ՚ի վերոյգրեալ արձանսդ ոչ յիշի նորոգութիւն եկեղեցւոյն, յայտ է թէ շէն էր յայնժամ, կամ վաղու եւս նորոգեալ, կամ առ նովին Սահմադինաւ. իսկ յետ այնր դարձեալ լռութիւն է զտեղւոյն, մինչեւ մերձ ՚ի կէս ԺԷ դարու, յորում արդէն յայտնի խանգարեալ գոլ. եւ այն « ՚ի վաղուց ժամանակաց բովանդակ տանիքն փլուզեալ իջեալ էր, եւ միայն աւագ խորանն էր մնացեալ ծածուկ. եւ ՚ի ժամանակս կաթողիկոսութեան իւրոյ ` հայրապետն Փիլիպպոս սկսաւ զայն եւս նորոգել, որ եւ կատարեաց բազում ծախիւք եւ աշխատութեամբ, խարտեցելով քարիւ եւ մատուցելով կրով, մինչեւ աւարտեաց զբովանդակն, ՚ի թուականիս մերոյ ՌՂԴ (1646) ՚ի փառս Աստուծոյ »: Զայս ` ժամանակակիցն եւ ականատես Առաքէլ վարդապետ, որ եւ ՚ի սկզբան կոչէ զեկեղեցին ` հոյակապ եւ լայնանիստ եւ բարձրաբերձ տաճար փառացն Աստուծոյ », եւ հանգստարան մեծի վարդապետին Սրբոյն Մեսրոպայ: Բայց եւ այս նորաշէն տանիք կրկին կործանեալ ` միւսանգամ յետ իբր երկերիւր ամաց վարկպարազի փայտայարկ ծածկեցան, զոր վայելուչ նորոգել կամէր Ներսէս կաթողիկոս, այլ ոչ ժամանեաց. ապա Գէորգ Դ կաթողիկոս ետ գրեաթէ նորոգ շինել յամի 1879, եւ ( ՚ի հոկտ. 2 նոյեմբ. ) կատարել մեծահանդէս զնաւակատիս օծմանն: Իսկ ՚ի վերայ հանգստարանի Ս. Մեսրովպայ ` յամի 1884 եդաւ ձեռամբ Մեսրովպայ եպիսկոպոսի Սմբատեանց ` վէմ կճեայ, ըստ կտակի Անդրէի եպիսկոպոսի առաջնորդի Գարապաղի, եւ գրեցաւ յիշատակն ՚ի վերայն:

Ի նմին ամի (1884) եւ ձեռամբ նորին Մեսրովպայ եպիսկոպոսի կանգնեցաւ ՚ի գմբէթ նորակերտ զանգակատանն ` խաչ մարդաչափ մեծութեամբ, նուիրեալ յԱղեքսանդրէ Թայիրեանց Տփղիսեցւոյ:

Ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն իբրեւ քարընկէցիւ ՚ի բացեայ կայ բրդաձեւ մարհարձան քարաշէն, եւ կից նմին յելից կուսէ կամարայարկ ցածուն, ունելով ՚ի վերայն խարիսխ սեան, յորմէ բարձեալ է խաշվէմն. եւ ասեն զայն լինել շիրիմ Ամատունւոյն Վահանայ, զոր եւ իղձ էր նորոգել յամի 1880: Իսկ յարեւմտակողմն  եկեղեցւոյն կանգուն կայ երկգրկաչափ սիւն ՚ի վերայ քառակուսի աստիճանաց, եւ սորա եւս խաչն բարձեալ կամ անկեալ:

Օշական արդ սեփական կալուած եւ աթոռոյն Էջմիածնի, գնեալ ՚ի բազում տերանցն կամ  ՚ի գրաւողաց, ՚ի ձեռն կաթողիկոսացն  Փիլիպպոսի եւ Յակովբայ սահմանք նորին համարին մինչեւ ՚ի գէօղսն Թաքեայ, Հաճիլար, ՚ի Շաղուերտ գետ, եւ յԱռապարան  ՚ի ճանապարհին Կարբոյ: Յամին 1722 Աստուածատուր կաթողիկոս հատուցեալ զպարտս ինչ բնակչաց գեղջն վերստին յապահովեաց ՚ի սեփականութիւն աթոռոյն, եւ թէպէտ յետ քսան եւ վեց ամաց Մուղանլու Թուրքք գրաւեցին զտեղին ցամս քսան, այլ Սիմէոն կաթողիկոս թափեաց ՚ի նոցանէ յամի 1768 եւ ած զնովաւ պարիսպ ՚ի քարէ եւ ՚ի հողոյ: - Ի սկիզբն ԺԷ դարու ընդ այլոց շրջակայից կողմանց ` տագնապք  մեծամեծք հասին եւ Օշականայ, նախ յապստամբեցին Ճէլալեաց, յորոց ահէ խոյս ետուն բնակիչքն ` եւ գնացին ՚ի Գեղարքունիս, եւ ապա ՚ի մեծէ  սովոյն ` որ ՚ի նոցին սակս եղեւ. եւ առ վտանգին « պատմեցին մեզ, ասէ Առաքէլ, թէ յերկիրն Արարադու ՚ի գիւղն Ուշական ` այր ոմն արարեալ էր վիհ ինչ ՚ի մէջ տան իւրոյ թաքնաբար, որ զայր զարիպական խաբեալ բերէր ՚ի տուն իւր, եւ սպանեալ պահէր ՚ի վիհն յայն, եւ օր ըստ օրէ սակաւ սակաւ ուտէր. զոր յետոյ իմացան բնակիչք գեղջն, եւ հալածեալ փախուցին ՚ի գեղջէն »: - Առ պատմիչս միջին դարուց ` ոչ գիտեմ  ուստի մուծաւ համբաւ, եթէ Օշական լեալ իցէ հայրենիք Մորկայ, զոր այլք յԱրաբիսոսէ Կապպադովկիոյ ասեն.