Այրարատ

103. ՍԱՀՄԱՆՔ ՕՇԱԿԱՆԱՅ. ԴԻՏԻ ԿՈՆԴ. ՄԱՆԿԱՆՈՑ. ՑԼՈՒԳԼՈՒԽ

Շուրջ զՕշականաւ  ոչ սակաւ նշմարք  են հնութեանց, եւ արժանի  մանր քննութեան որպէս յելից հիւսիսոյ ՚ի քարաբլեր մի բազում բնափոր եւ ձեռագործ քարայրք, զորոյ գագաթն բարձրահայեաց ` տեղացիքն կոչեն Դիտի-կոնդ, եւ համարին Դիտանոց Վահանայ Ամատունոյ, եւ առ ստորոտովքն գերեզմանք Հայոց, մահարձանօք եւ խաշվիմօք, յորոց միջի եւ մատուռն փոքրիկ յանուն Ս. Գրիգորի, ուր մատչի պատարագ ՚ի յիշատակին ննջեցելոց. եւ ՚ի հիւսիսոյ կուսէ նորին խաչքանդակ բարձր ` ագուցեալ իբրեւ ՚ի քարուկիր պահարանի, եւ ՚ի պատուանդանին գրեալ յամի 1265.

Թվ . ՉԺԴ Ես Գաւազանս (Գաւազան) Գվնացի կանգնեցի սուրբ նշանս բարեխաւս  դստեր իմոյ Նաւռուզին որ խոխեցաւ ՚ի Քրիստոս:

Այս մահարձան է կարծեմ պատկերեալս ՚ի Թիւ 74 զորոյ անուն ոչ յիշէ ընդօրինակողն: - Իսկ ՚ի սարահարթ գետափին Քասաղայ յարեւելից  գեղջն նշմարին լայնանիստ հիմունք քարաշարք մեծի շինուածոյ, զոր համարին ապարանս  Վահանայ Ամատունւոյ. իցէ թերեւս ամուրն  քակեալ ՚ի Վասակեանց: - Քարընկէցիւ հեռագոյն ՚ի քարեղեր ձորոյն ՚ի գոգ մի ` շինեալ է մատուռն փոքր. ոչ հին յանուն Ս. Աստուածածնի: - Եւ եւ յարեւմտից  գեղջն  առ այգեստանեօք ` հին գերեզմանք եւ մատուռն ՚ի միջի, այլ ամայի թողեալ: Նոյնպէս եւ ՚ի հարաւոյ գեղջն ` յահեկէ գետոյն ` յերեսս քարափան ՚ի դժուարագնաց  վայրի մատրանաձեւ տեղի, կէս փորածոյ եւ կէս քարաշէն, ուր ասեն ճգնեալ եւ թաղեալ ուրումն ՚ի Թարգմանչաց մերոց, եւ կոչեն յանուն Ս. Սարգըսի. ունի եւ դռնակ դժուարամուտ եւ սեղան պատարագի. երեւին եւ արձանագիրք. այլ կիսեղծք, եւ վասն դըժուարակոխութեան տեղւոյն ` անվերծանելի մնացեալ. բայց երեւի թուական մի ոչ հին ` ՌՀԴ (1626 ամի ): - Մերձ է տեղւոյս քարակերտ կամուրջն  շինեալ ՚ի Նահապետ  կաթողիկոսէ, որոյ եւ արձանագրեալ է յամի 1706 եւ 7, յերկոսին եւս կողմանս նորին ` զսոյն մի բան յիշատակի իւրոյ.

Յիշատակ է կամուրջս Տեառն Նահապետ  կաթողիկոսին Սուրբ Էջմիածնի: ՌՃԾԵ թվին:

Իսկ Սիմէոնի կաթողիկոսի նորոգեալ զայն ` յետ եօթանասուն ամաց, այն է 1778, յաւելու եւ ինքն գրել այսպէս.

Նորոգեցաւ կամուրջս ի ձեռն Տեառն Սիմեոնի Սրբազան Կաթողիկոսին Սրբոյ Էջմիածնի Երեւանայ ի մերոյ ՌՄԻԷ թուին:

Ի սահմանածայրս  անդաստանայ Օշականայ յարեւմտից հիւսիսոյ, առ գետեզերբ Շաղուերտու է Մանկանոց կոչեցեալ տեղի աւերակ, ըստ աւանդութեան, յանուն միոյ յերից եղբարց աստ բնակելոց ` Մանուկ կոչեցելոյ. եւ եկեղեցեակ մի է ՚ի միջի աւերակացն, Ս. Սիոն անուն, յորում են եւ արձանագիրք հնագոյնք  քան զՕշականի, այլ ոչ անեղծք, մին յամի 1200, Աբասայ ուրումն որդւոյ Արտաշատի, որ թուի սրախողխող  եղեալ ՚ի վտանգի ՚ի վերայ հասելոյ Օշականյ, եւ տուեալ զՍեւահողն ՚ի Վարդան ` առաջնորդ վանացն: Ի միւսումն որ յամի 1221 գրեալ է, յիշի վանահայրն Մարգարէ. Այս տեղի է անշուշտ մի ՚ի վանորայիցն յիշելոց յարձանագրին Բեսութայի 1295:

Յարեւելից հարաւոյ Օշականիտ ամբառնայ երկայնանիստ  լեռնաբլուրն Ցլու գլուխ, եւ է այն անշուշտ յորում բանակեալ ասէ Բուզանդ ( Գ ) զճամբար Մազքըթաց, յաւուրս Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ, որ խոյս տուեալ էր յերեսաց նոցին եւ անկեալ ՚ի բերդն Դարունից, այլ ՚ի դէպ ժամու հասեալ Վաչէի զօրավարի Հայոց, որդւոյ Արտաւազդայ Մամիկոնենի, « Ժողովեաց նա զամենայն քաջս քաջս նախարարացն, եւ գունդ կազմէր բազում յոյժ. եւ հասանէր անկանէր ՚ի վերայ բանակին, յառաւօտուն ժամուն  այգանալոյն պաշտամանն. զի բանակեալ էին նոքա ՚ի լերինն ` որ կոչի Ցլու գլուխ. եւ առ հասարակ ընդ սուր հանին զամենեսեան, եւ ոչ մի ոչ ապրեցուցանէր. եւ դարձուցանէր զբազմութիւն գերեացն. եւ յետ այսորիկ առնոյր զաւարսն. խաղայր գնայր երթայր իջանէր ՚ի Դաշտն Այրարատեան գաւառին », ՚ի վերայ Սանէսանայ թագաւորին Մազքթայ, զոր եւ օգնութեամբ Վահանայ Ամատունւոյ ` եհար առ Առապարին, որպէս յիշեսցի սուղ ինչ յետոյ: Ի վարձ քաջութեան եւ յաղթութեան Վաչէի, պարգեւեաց նմա Խոսրով « զՑլու գլուխ, ամենայն գաւառակօքն հանդերձ », յորս եւ երկոքին  տեղիքն Զանջանակն եւ Ջրաբաշխիք, զարդիս անյայտք: