Այրարատ

107. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏՈՒ ԴԱՇՏ

Յետինս այս վիճակ Արագածոտան յարեւելեան հարաւակողմն գաւառին, ունի զստորին հովիտ Քասաղայ, յՕշականայ եւ ՚ի վայր, եւ զբովանդակ հովիտ Մեծամօրի, որոյ ընթացք երբեմն երկարագոյն էին, որպէս նշանակեցաք ՚ի ներածութեան աշխարհին Այրարատայ: Համօրէն երկիր վիճակիս տափարակ է հարթածաւալ, վասն որոյ կոչի Դաշտ Վաղարշապատու. ընդ մէջ կալով ՚ի Մ. յետին ստորոտից Արագածու կամ Գըզըլլար լեռնակաց, եւ յԵլ. Իւչթէփէլէր լեռնակաց ` որք յայնմ կողմանէ սահման հատանեն ընդ սա եւ ընդ Կոտայս. ՚ի հարաւոյ ` զԵրասխ ունելով սահման, եւ ՚ի հիւսիսոյ ` զԿարբոյ վիճակն. սակաւս եւ ոչ բարձունս ինչ ունի բլրակս, եւ զանուանեալ Առապարն Վաղարշապատու ` որ յՕշականայ եւ այսր ձգի: - Գլխաւոր  երկրաբանական երեկոյթ վիճակիս է Մեծամօրի գետն, թէ եւ ոչ նշանաւոր ` որպէս ՚ի պատմութեան. երեւելի ակունք նորին են ՚ի ստորոտս լերինն Արագածու, եւ ՚ի հարաւոյ լճակի միոյ, յընդարձակ շամբուտ ճախճախուտս, վասն որոյ եւ Շամբի ջուր կոչի, եւս եւ Սեւ ջուր ( Գարասու յայլազգեաց ). այլ աներեւոյթ ակունքն եւ շտեմարան ջուրցն ` համարեալ են ` նախ լիճն մեծ որ մերձ ՚ի գագաթն Արագածու, յորմէ ընդ փոր լերինն իջեալ ` ելանէ ՚ի ստորինն այն վիճակ ` բոլորաձեւ շրջապատեալ ՚ի բլրոց. յորոց ` զի ոչ ընդունի ջուր եւ ոչ պակասէ ՚ի ջրոյ, յայտ լինի ստորերկրեայ մատռուակութիւնն, եւ զեղու ՚ի Շամբն. աստի դարձեալ ընդ երկրաւ անցեալ ` սկզբնաւորէ զակներեւ գնացսն, ընդ մէջ լճակին եւ ելից ջուրցն թողլով ցամաք եւ անցս արքունի պողոտայի: Ձկնաշատ է լճակն այն, ընդ որ նաւակօք յածին ձկնորսք եւ հաւորսք, զի եւ ազգ ազգ հաւուց խայտան յեզերս նորին, եւ առաւել եւս ՚ի Շամբս Մեծամօրի, ուր եւ կինճք կաղաղին, որպէս յաւուրս Արշակունեաց թագաւորաց մերոց, որոց ախորժական որսս ընծայէին: - Աստանօր ասէ աւանդութիւն ` եւ զպատուհասակոծ դեգերանս մեծին Տրդատայ ` յետ նահատակութեան Հռիփսիմեանց, մարթ էր կարծել զայն եւ ՚ի Խօզմօրն կամ յԱսպահէնն (132) անուանեալ գետակ ` յելից կուսէ Վաղարշապատի, արդ ցամաքեալ. բայց առուք բազմաթիւք հատեալք ՚ի կուսակալաց Երեւանայ եւ յայլոց, եւ առաւել ՚ի ձեռն կաթողիկոսաց Էջմիածնի, ՚ի գետոյ աստի եւ ՚ի Քասաղայ, ոռոգանեն անպակաս զդաշտն Վաղարշապատու եւ քաջաբեր յարդարեն: - Մեծամօրի զառաջինն ուղղակիիջեալ ՚ի հարաւ, ապա շրջան առնելով յարեւմուտս կոյս ` վերադառնայ յարեւելս, եւ իբրեւ փարսախաւ եւ կիսով ՚ի ստորեւ Էջմիածնի խառնի ՚ի Քասաղ, կամ ընկալեալ զայն ` յառաջէ նովին արեւելահարւ ընթացիւք իբր երկուս փարսախաւ, եւ միով եւեթ փարսախաւ ՚ի Մ. Հս. բերանոյն Հրազդանայ ` թափի յԵրասխ: Սիմէոն կաթողիկոս այսպէս գրէ վասն գետոյս ՚ի Ջամբռ մատենի իւրում. « Մեծամորի  կոչեցեալ գետս այս ելանէ ՚ի դաշտի մերում ` յարեւմտակոյսն, յականց բազմաց ՚ի յՈտից Արագած կոչեցեալ լեռնէս մերմէ, որ եւ ժողովեալ աստի եւ անտի ( ջուրս )` լինի գետ մեծ, խորագոյն, զարհուրատես,  տղմուտ եւ պրտուապատ, եւ ընթանայ դէպ ՚ի հարաւակոյս փոսացեալ եւ վայրանիստ  ճանապարհաւ, ուստի դաշտիս մերոյ ոչ ինչ օգնէ բնաւին. իսկ ՚ի վայրակոյսն դաշտիս մերոյ ՚ի հարաւակողմն եի փոս եւ նիստ տեղիք, ընդ որովք անցանէ Սեւ ջուրս այս, եւ գնացեալ խառնի ՚ի մեծ գետն Երասխ կոչեցեալ, եւ փոս տեղիքն այնոքիկ  լեալք են անշէն, անբեր, ուրեք ուրեք աղտաղտին եւ ուրեք ուրեք չոր »:

Յարգասեաց երկրի վիճակիս ` շատ համարեալ զնկարագիր Ղազարայ Փարպեցւոյ ` զոր ՚ի ներածութեան աշխարհին եւ նահանգին Այրարատայ կարգեցաք, ( որոյ եւ սեփականագոյն մասն է սա, զողջոյն դարն Գ եւ զկէս Դ լեալ ոստան արքունի, յառաջ քան զշինութիւն Դունայ ), զքաղաքականն եւս տեսութիւն թողումք  նկատել ՚ի Վաղարշապատ, որպէս եւ զեկեղեցականն ` յԷջմիածին. զայս եւեթ աստէն ասելով. զի ՚ի նուաճման կողմանցս ՚ի Ռուսաց ` Երեւանեան գաւառի մասն համարեցաւ եւ վիճակս այս, այլ յետ իբր քառասուն ամաց զատուցաւ զառանձին գաւառակ, Վաղարշապատ անուն, փոխանակ Սարտարապատի, զորոյ եւ զբովանդակ երկիրն կամ զմեծ մասն Արագածոտան գրաւեաց. այլ եւ առանձինն վիճակ ճանաչի իբրեւ մասն մի Արագածոտան ` ըստ վերոյ նշանակեալ սահմանաց, յորում ընդ մեծ եւ փոքր ` են իբրեւ երեսուն գեէղք, եւ ՚ի նոսին ` քսան հայաբնակք. բայց են եւ ոչ սակաւ հանգրուանք չուաբնակ Քրդաց եւ Չօպանքեարտ կոչեցելոց տուարածից, մանաւանդ ՚ի հարաւակողման վիճակին: Այլ այս նշանաւոր է, մանաւանդ եթէ ցաւալի, զի յայսպիսում կեդրոնական վիճակի Այրարատայ եւ արքայանիստ  ոստանի մեծացն Խոսրովու եւ Տրդատայ, չկան ոչ չէն եւ ոչ աւեր մեծագործ սնակարանք կամ վանորայք նախնեաց, որպէս ՚ի Կարբի եւ ՚ի Թալին, կամ ՚ի Գառնի, բաց յԷջմիածնէ, որ զամենայնի լնու տեղի միապետական աթոռով եկեղեցւոյն իւրոյ. թերեւս վասն անպատսպար արձակութեան երկրին եւ դիւրակոխութեան, առաթուր լեալ աշխարհակեր ասպատակաց, եւ ՚ի սպառսպուռ ջընջեալ մեծավայելուչ  եւ ճոխակերպ յիշատակարանաց, որպէս հարկաւ իմն հապանջէին տեղիքս թագաւորաբնակք եւ հայրապետաբնակք. զորս կայ մեզ ստորագրեալ, յետ նշանակելոյ զաննշան գեօղեանն ինչ, սկսեալ ՚ի հիւսիսոյ ` ըստ ընթացից Մեծամորի եւ Քասաղայ ` մինչեւ ՚ի գետն Երասխ: