Այրարատ

108. ԱՐՏԱՇԱՐ. ԱԳՃԱԳԱԼԷ. ՖՌԱՆԿԱՆՈՑ. ԴՈՂՍ

Ի վերայ ափանց Մեծամորի ՚ի ստորոտս Արագած լերին ` առաջին գեօղք վիճակիս  են Այարլու, մերձ ՚ի Բագռինճ (158) եւ Արամլու կամ Հարամլու, երկոքին եւս թուրքաբնակք, որոյ ՚ի հարաւոյ կայ առ նորընծայ Մեծամորեաւ հայաբնակն եւ հայանուն Աղաւնատուն, Ս. Աստուածածին կամ Ս. Գեորգ եկեղեցեաւ. Ի սորին հարաւոյ Խնաւուզ կամ Խլաւուզ հայաբնակ, Ս. Աստուածածին  կամ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: Սակաւուք ՚ի բացեայ ՚ի Հր. սորա ` Ագճագալէ ( Ագճաղալա, որ է Սպիտակ բերդ ), Ս. Գէորգ կամ Ս. Փրկիչ եկեղեցեաւ: Ի գեղջս յայսմիկ գիշերօթեաց Պուլէյ-Լըկուզ փռանկ ուղեւոր յամի 1647 (10 նոյեմբ. ), եւ ընծայէ այսպէս զպատկեր բերդին փոքու, զոր ետես ՚ի նմին, եւ մղոնաւ եւ աւելի հեռի ասէ զտեղին յարքունի պողոտայէն: - Ի Հր. սորա թուրքաբնակ փոքր գիւղն Քիւրաքեանլու. ՚ի սորա Հր. Քէօփալու մեծ գիւղ Հայոց, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Փարսախաւ հեռի ՚ի սմանէ ՚ի դարձուածի գետոյն յարեւելս ` կոյս ` կայ Զէյվա, բնակեալ ՚ի Թուրքաց կամ ՚ի Թաթարաց, վասն որոյ եւ Զէյվա-Թաթար կոչի, յորոշումն ՚ի միւսոյ հայաբնակ եւ մեծ Զէյվա գեղջէ, որ երկու մղոնաւ յելից նորին, եւ բազմաթիւ բնակչօք քան զայլոց գիւղորայից. առ երկոքումք եւս են աւերակ տեղիք ` քննելոյ արժանիք, մանաւանդ առ առաջնովն ` երկուստեք Մեծամօրի. յորոց մին ` Գարաթէփէ կոչի եւ միւս Արտաշար, յարանուն գեղջ հնոյն Արտաշատու ՚ի հովտին Գառնոյ:

Ի գետամէջս Մեծամօրի եւ Քասաղայ են գեօղք, Ֆռանկանոց, իբր մղոնաւ յելից Արաալուի, եւ երկուք ` ՚ի Հր. Օշականայ, Ս. Թովմաս կամ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: Զաքարիա պատմիչ ( Բ. ԻԶ ) յիշէ յայս գիւղ եկեալ զոմն հարկահան Պարսիկ նեղիչ ժողովրդեան, որք ՚ի ձեռն Փիլիպպոսի կաթողիկոսի ետուն զնա հալածել, առեալ յետկար խոստման զի մի ' եւս առնուցու զայն պաշտօն: Կալուած էր Էջմիածնի երբեմն գիւղս այս, ՚ի Յակոբայ Ջուղայեցւոյ եւ յԱբրահամայ ստացեալ. այլ Սիմէոն կաթողիկոս ` որ երբեմն զկէսն գնեալ էր ՚ի Հիւսէին Ալի խանէ, տեսեալ զագահութիւն նորա ` եթող նմա, եւ փոխանակ այնր գնեաց ՚ի նմանէ զբովանդակ Քիւլթէփէ գիւղ ՚ի հարաւակողմն Էջմիածնի, առ համանուն բլրով: - Սակաւուք ՚ի բացեայ ՚ի Ֆռանկանոցէ ՚ի Հր. կայ Հաճիլէր գիւղ, խառն բնակութեամբ, եկեղեցին յանուն Ս. Փրկչի: - Նոյնպէս եւ մոտ ՚ի սա ՚ի Հր. կուսէ ` կայ հին գիւղն Դողս, Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: Առ սովաւ բանակ եհար Հագարացին Ափշին յելս Թ դարու, ՚ի դիմելն ՚ի վերայ Սմբատայ Ա արքայի ` գումարելոյ ՚ի Վժան, յորմէ եւ հարեալ ` խոնարհեցաւ ՚ի հաշտութիւն (146): - Յելից սորա մղոնաւ հեռի կայ Խաչի գիւղ յանուն եկեղեցւոյն, այլ ՚ի թուրք բնակչացն կոչի Մօլլատուրսուն, են ՚ի գեղջս յայսմիկ կալուածք Էջմիածնի, այգիք, պարտէզք եւ ծառատունք: Նոյնպէս եւ այլք ՚ի յիշեալ  գիւղորայիցս ունին ընդարձակ անդաստանս եւ այգիս: - Մերձ ՚ի Վաղարշապատ ՚ի Մ. Հս. են գեօղ, նախ մերձագոյնք  երկոքին Այլանլու Վերին եւ Ներքին, հայաբնակք մին Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ, միւսն Ս. Սարգիս: - Սամազար ` Ս. Յարութիւն եկեղեցեաւ: - Կրամփա կամ Գրամբա ` Ս. Աստուածածին կամ Սարգիս եկեղեցեաւ: - Մուղանճուգ եկեղեցին Ս. Սարգիս կամ Ս. Աստուածածին, - Հայթաղ, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Իսկ ՚ի Հր. Էջմիածնի ` են մերձ նմին ` Շօրլու գիւղ Թուրքաց, եւ բացագոյն առ Քասաղաւ ` Ալիբեկլու, Ս. Աստուածածին կամ Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցեաւ: Խոնարհագոյն եւս մերձ ՚ի խառնուրդս Մեծամորի եւ Քասաղայ ` թուրքաբնակ գեօղքն Քեօլանի եւ Արալըխ յարակիցք, Սեֆիապատ, Միրզա Հիւսեին, Քեմերլիւ կամ Ղամարլու, Գարկապաղար կամ Գարաշիրին, որում մերձ բերդն Ախզիվար գալեսի. եւ ՚ի միջի սոցա երկոքին հայաբնակ գեօղքն Վերին եւ Ներքին Խաթուն-արխ, երկրորդն մեծագոյն է, եկեղեցին յանուն Ս. Գեորգայ կամ Ս. Սարգսի, իսկ վերնոյն ` Ս. Աստուածածին կամ Ս. Բարթողիմեոս: Գեօղքս այսպէս կոչին ՚ի սակս կնոջ Սէֆի խանի Երեւանայ, ( յամս 1670 եւ 80) ազգաւ Վրացի, զի երկոքին եւս հանին առուս, ( արխ ըստ Պարսից ) ՚ի Մեծամոր գետոյ, ՚ի կողմանց Ալիբէկլու գեղջ, եւ շինեցին գիւղորայս, կինն զերկոսին զսոսա, այրն ` զՍէֆիապատ եւ զայլս, եւ բարի խորհեցեալ թողին զտասանորդ հարկի սերմանեաց ( մուլք անուանեալոյ ), զոր ըստ օրինաց պարտաւորեալ էին տալ հերանց առուին.

Միջոցի որ ՚ի խառնըրդոց գետոցն Մեծամորի եւ Քասաղայ մինչեւ ցԵրասխ, երկուստեք անշէն է եւ արօտավայր Չօպա h քեարտ Թուրքաց, որոց մեծամեծ հանգրուանք են յարեւելակողմն վերոյգրեալ գիւղորայից ՚ի սահմանակցութեան  Կոտայից, իսկ Քրդաց տոհմք տըւարածք ` կոչին ՚ի կողմանքս ( ըստ Շահխաթունի ) Գաւշանլու, Դըրխերլի, Միլանլի, Ռատըքցի, Հասընց, Բեզիկցի, Բուսուկցի եւ Կեալթուսցի: - Յիշին եւ այլ ինչ գեօղք Թուրքաց մերձակայ սահմանացս այսոցիկ, որպէս Քիւչիւկ-քենտ, Եասախլու, Մեհմանտար, զորոց ոչ գիտեմ զգիրս:

Վերոյիշեալ առուք Սոֆիապատի եւ Խաթուն-արխից շրջան առեալ ՚ի միջոցս խառնըրդոց երկոցուն գետոցն ` նոքոք հանդերձ գործեն կղզիաձեւ երկիր յուռթի յանդաստանս բրնձոյ, սեխենեաց, արմտեաց եւ արոտից, զոր յամի 1718 Աստուածատուր կաթողիկոս գնեաց յարօտ անասնոց Էջմիածնի, եւ այլք կաթողիկոսունք ` Աբրահամ Գ եւ Յակոբ  Զ վերստին հաստատեցին, այլ Հիւսէին Ալի խան գրաւեաց յաւուրս Սիմէոնի կաթողիկոսի, փոխանակ այնր տուեալ զԽանլը-ղօռուխ կոչեցեալ խոտահարս ՚ի սահմանս Վաղարշապատու, ուր ձիաբոյծք խանին շինեալ էին երբեմն անկունս, եւ կոչէր Իլխիճի-քեանտի ( Ձիապանաց գիւղ: