Այրարատ

110. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ

Թողեալ զքննութիւն անյարիր ժամանակագրութեան մերոց պատմչաց, ըստ որոց ` ՚ի թագաւորութենէ անտի Վաղարշու ցմահ թոռին նորա Տրդատայ ողջոյն դար եւ կէս հաշուի (193 - 343), հաւանեսցուք այսմ միայն աներկբայ, զի պայծառագոյն ժամանակ քաղաքին եղեւ առ յետնովս եւ առ հարբ նորա Խոսրովու, որ անդ ընկալաւ կամ ընդ իւր եբեր յՈւտիական ձմերոցէն զդաւաճանն իւր զԱնակ, յորմէ ծնաւ կենսատուն հոգւոց ազգիս Հայոց ` աստուածայինն Գրիգոր Լուսաւորիչ. եւ աստ կատարեցան ողբերգական դէպք ` նոցա սպանութեանցն եւ սորա փախստեամբ ապրելոյ ՚ի ձեռն դայեկացն, որպէս եւ Տրդատայ ` յիւրայոցն, ՚ի գալ հասանել հրոսից Սասանեանն Արտաշրի. եւ զկնի քսանեւհինգամեայ ծառայութեան աշխարհին ` դարձ նորա յաթոռն հայրենի յետ խոստովանողական հանդիսից Գրիգորի եւ վիրաընկէցութեանն. եւ յետ հնգետասան ամաց ` նորասքանչ աստուածախառն հանգէօք Հռիփսիմեանցն նահատակութեան, պատուհասն Տրդատայ եւ աւագայնւոյն, հանումն Գրիգորի ՚ի վիրապէն եւ ածիլ այսր. աւետարանութիւնն եւ լուսաւորութիւն Հայոց, թաղումն կուսական մարմնոյն յարքունական հնձանսն ` ուր վկայեցինն, հիմնարկութիւն վկայարանացն, տեսիլ սրբոյն Գրիգորի իջման երկնաւորին ՚ի միջավայր քաղաքին, ուռնադղորդ ահեղագոչ թնդումն յատակին, յորմէ « ձայնք հնչեցին սանդարմեաք անդնոց », եւ շինութիւնք լուսեղէն խորանացն. եւ ապա մեծի կաթողիկէին, որ գահ քահանայապետութեան Հայոց ազգի եղեւ, ձեռնադրութեամբ Գրիգորի ՚ի Կեսարիա եւ շքեղաշուք դարձիւն այսր: Այս ամենայն եւ որ ինչ ըստ սոցին սակի ` քաջածանօթք են ազգայնոցս եւ ՚ի դէպ պատմութեան եկեղեցականի քան քաղաքականի, որոց իբր թատր սխրալի նկատեալ այժմիկ ՚ի հարեւանցի զՎաղարշապատ, յաշխարհագրականն մատիցուք հետազօտութիւն:

Գլխաւոր դիտումն շինութեան Վաղարշապատի երեւի ամրութիւն նորին, եւ այն յարուեստէ քան ՚ի բնէ, զի ոչ լեառն եւ ոչ պտոյտ խորագնաց գետոյ է զնովաւ. եւ զայս ամրութիւն ` յայտ է թէ յետ Վարդգէսի շինութեանց եւ յառաջ քան զՎաղարայն ` ( եթէ ստոյգ իցէ սորա թուականն ), յարդարեալ էր նորա որ կոչեացն զշէնն ` Նոր-Քաղաք. եւ չիք երկբայել զի յաւելին ՚ի նոյն եւ Հռովմայեցիք, զօրանիստ եւ իշխանանիստ առնելով զայն ըստ վերոյգրելոցս. իսկ Վաղարշ, որպէս տեսաք, հզօր պարսպօք եւ պատուարօք պատեաց. եւ շուրջ զնոքօք ածաւ խրամ լայն, կոչեալն յԱգաթանգեղէ ` Պարկէն փոսին, որ շուրջ գայր զքաղաքաւն. առ որով ` ՚ի հարաւակողմանն կայր առ Տրդատաւ ճախճախուտ տեղի, « ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս », ուրանօր եւ նահատակեցաւ երանելին Գայիանէ երկոքումք ընկերօքն: Ունէր Վաղարշապատ եւ բերդ, ըստ վկայութեան Ագաթանգեղեայ ` զխուժանէն, որոց « կէսքն ՚ի բերդամիջին եւ կէսք զքաղաքամէջն լցին խնճոյիւք », յորժամ ածաւ Հռիփսիմէ առ Տրդատ: - Երկուք ` ի դրանց քաղաքին յիշին, մին ընդ արեւելս կոյս, որ կոչէր Աբեգ դուռն եւ տանէր յԱրտաշատ, միւս ` Դուռն հարաւոյ, ընդ կողմն պողոտային որ հանէր ՚ի Մեծամօրի Կամուրջն », առ որով վերոյգրեալ տեղին մահապարտաց: Ցուցանէ յիշատակդ զի յայնժամ գետն Մեծամօրի մերձագոյնս պատէր զքաղաքաւն ՚ի Մտ. հարաւոյ. եւ կամուրջդ որ յանուն նորին ` կոչէր եւս յատկաբար Կամուրջ Վաղարշապատ քաղաքի, ըստ Ագաթանգեղեայ, որ վասն հետամտիցն Անակայ ՚ի սպանման Խոսրովու ` ասէ. « Կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամօրի կոչեն »: Բայց յունարէն պատմութիւն Ագաթանգեղեայ աստանօր երկուս ցուցանէ կամուրջս, զմին տափերով յատկապէս յանուն Վաղարշապատու, զմիւսն Մաթէոս ? կամ Վաթէոս գետոյ:

Յառանջնակ շինուածոց հին քաղաքին ` միայն արքունի Ապարանքն յիշին, յորոց չմնայ ինչ արդ նշմար, այլ յայտ է թէ առ այժմեան Էջմիածնիւ էին, եւ Հնձանք նորին այգեացն, այլ այս արտաքոյ քաղաքին, որպէս որոշէ իսկ Ագաթանգեղոս, ընդ արեւելս հիւսիսոյ. ուր յանգէտս եկեալ, ղօղեալ դադարեալ կացին Հռիփսիմեանքն, եւ ուր ինքն Հռիփսիմէ բազմութեամբ ընկերացն նահատակեցաւ, եւ ուր շինեալ կայ վկայարան նոցին: Հարկ է թէ հոյակապ եւ մեծագոյն յոյժ էր պալատն այն թագաւորաց ` նմանեաց Խոսրովու եւ Տրդատայ. եթէ եւ այլոց անթիւ ապարանաց բարձրաբերձ շինուածք էին, ըստ վկայութեան Փարպեցւոյն: Զարմանաց է զի ոչ յիշին բնաւ բագինք կամ մեհեանք ՚ի մայրաքաղաքի աստ, յորմէ ելին Ս. Գրիգոր եւ Տրդատ ` կործանել զայլոց քաղաքաց ` մի ըստ միոջէ յանուանէ յիշեցելոց, եւ զսմանէ բնաւ ոչ. մինչեւ տալ կարծիս ` եթէ ըստ քաղաքագիտութեան Երուանդայ ` ոչ կամէին եւ բնակողքն ՚ի սմա թագաւորք ` յաճախել ժողովրդեան անդր ՚ի պատճառս ուխտից եւ տօնից: Ոչ յիշին եւ եկեղեցիք ` բաց ՚ի կաթողիկէէն ( Էջմիածնի ) եւ վկայարանաց Կուսանացն. յանուն առաջնոյն ` առ Տրդատաւ ` արքունի ծախուք շինեցաւ եւ վանք մի յԵրուսաղէմ, որ կոչէր եւս Պանդայ վանք. այլ հարկ է թէ էին եւ առանձին եկեղեցիք եւ մատրունք, եւ դամբանատունք թագաւորականք. քանզի ասէ Խորենացի ( Գ. ԻԷ ), վասն ոսկերաց թագաւորացն առաջնոց ` զոր թափեցին նախարարք ՚ի գերեզմանակրկիտ ձեռաց Պարսից, ոչ կարելով ընտրել զհեծանոսացն ՚ի Քրիստոսէից, « յաղագս այնր ոչ արժանի համարեցան ՚ի դիրս Սրբոցն թաղել ` ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի »: Դիրք Սրբոցն իցեն թերեւս Էջմիածնի եկեղեցիքն, այլ վկայի բանիւդ զի եւ արքայազունք թաղէին յայնժամ ՚ի նոյն գիրս կամ առ նոքօք:

Յետ կատարածի Մեծին Տրդատայ ` որ ՚ի գերագոյն փառս եհան զնիստ իւր ` կառուցմամբ կաթողիկէին, ըստ տեսլեան Ս. Գրիգորի, զոր եւ կացոյց անդ քահանայապետ համօրէն ազգին, վաղվաղեաց անշքութիւն Վաղարշապատու. զի նախ Հիւսիսայինքն կովկասեանք կամ Մազգութք արշաւեալ ՚ի Հայս ` հասին մինչեւ ՚ի դրունս մայրաքաղաքիս. յոր եւ մտեալ իսկ զնոսա ցուցանէ Բուզանդ ( Գ. Է ). զի ասէ վասն սպարապետին Հայոց, « առեալ զգունդն ` Վաչէ, յանկարծակի յարձակեցաւ ՚ի վերայ քաղաքին. եւ մատնեաց զնոսա Տէր ՚ի ձեռս նորա. եւ իբրեւ տեսին զնա յարձակեալ ՚ի վերայ իւրեանց ` փախեան ելին ՚ի քաղաքէ անտի յԱռապարն ՚ի կողմն Օշական բերդին »: Եթէ մտեալ էր բարբարոսացն ` յայտ է թէ եւ աւեր ինչ ածեալ. եւ թերեւս յայն սակս զզուեալ թագաւորին ( Խոսրովու Բ ), որ եւ ընդ Արտաշատ ոչ հաճէր ` վասն պակասութեան ջրոյն, ել ՚ի խնդիր այլոյ կայանի, եւ շինեաց կամ ընտրեաց զԴուին: Ի գերութեան թոռին նորա Արշակայ Բ, ընդ այլոց հարուստ  քաղաքաց, Պարսք առնուին եւ զՎաղարշապատ քաղաք. քանդէին բրէին զքաղաքն, ՚ի հիմանց տապալէին, եւ խաղացուցանէին յայնմ եւս քաղաքէ ` իննեւտասն հազար երգս ». որոց թէ ոչ ամենեքին ` այլ մեծ բազմութիւնն Հրեայք էին, ( ըստ վերոյիշելոցս յէջ 204) ՚ի գերութենէն ածելոյ ՚ի Տիգրանայ Արշակունւոյ, եւ որք յաւուրս մրսոյն Գրիգորի եւ Տրդատայ հաւատացեալք էին ՚ի Քրիստոս », ( ըստ  Խորենացւոյ Գ ԼԵ ): Յետ այսպիսի ծանր հարուածոյ եւ անմարդութեան ` ոչ եւս դարձաւ քաղաքն յառաջին պայծառութիւնն, նա եւ ՚ի հանդարտել երկրին յերեսաց թշնամեաց քանզի նախ իշխանական  աթոռն փոխեցաւ ՚ի Դուին, ապա եւ քահանայապետականն ` յետ նահատակութեան Վարդանանց  եւ Ղեւոնդեանց. այլ ցայն ժամանակ յաջորդք Ս. Գրիգորի նստէին անդ, առ կաթողիկէին. ուր ետես եւ Ս. Սահակ զտեսիլն յառաջ քան զքահանայութիւնն, եւ յետ կիսոյ դարու ` յորժամ հարկ համարեցաւ երթալ դադարել ՚ի Տարոն, զՏարօնացին Ս. Մեսրովպ փոխանակ իւր Րթողեալ խարսխեաց յեկեղեցւոջն  կաթողիկէ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի »: Մի յաշակերտաց եւ յընթերակայից Ս. Մեսրովպայ ` Երեմիա ` էր ՚ի նմին քաղաքէն հայրենեօք, եւ յիշի ընդ Ղեւոնդեայ երիցու ընդունել զերդումն նախարարացն  Հայոց զղջացելոյ: - Յետ Վարդանանց յաւուրս զօրավարութեան եւ մարզպանութեան  Վահանայ ` թէպէտ բազում անգամ յիշի Վաղարշապատ, ուր գայր նա զուխտ իւր կատարել, այլ այն ամենայն հային ՚ի կաթողիկէ եկեղեցին, զոր եւ նորոգեացն  իսկ, եւ զի մի անխնամ մնասցէ յետ մեկնելոյ անտի կաթողիկոսացն, կացոյց կամ վերստին հաստատեաց անդ միանձունս, եւ վանահայր զպատմիչն Ղազար Փարպեցի: - Դուն ուրեք յետ այնր  յիշի Վաղարշապատ ՚ի պատմութեան ` մինչեւ ցվերականգնումն կաթողիկոսական աթոռոյն. որպէս ՚ի սկիզբն Է դարու գալուստ  Փիլիպպոսի զօրավարի Հերակլ կայսեր եւ բանակել ՚ի  դաշտին Վաղարշապատի, յորմէ ընդ հուպ յետս դարձաւ, - գալուստ Կոստանդնի կայսեր թոռինն Հեռակլի յամի իբր 658 ուր հանդիպեալ Ջուանշէր իշխանապետըն Աղուանից ` մեծարեցաւ. որոյ յաջորդ Վարազ-Տըրդատ առաքեաց անդր յետ ամաց զԻսրայէլ եպիսկոպոս  ՚ի խնդիր մասին նշխարաց  Ս. Լուսաւորչին: Յաւուրս Բագրատունեաց պատմէ Թովմա Արծրունի վասն Աբասայ թագաւորի որդւոյ Ա Սմբատայ, յառաջին կէս Ժ դարու, եթէ յարշաւել Արաբացւոյ ուրումն բռնաւորի յերկիր իւր, ելեալ գայ « իջանէ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքն ՚ի դաշտին, կամեցեալ յառաջ քան զգալուստ ( Գագկայ յօգնութիւն )… անձինն ինչ ստանալ պարծանս. իսկ այրն այլազգի քանզի գիտէր ` եթէ ոչ է հմուտ պատերազմականաց, ելեալ հասանէ ՚ի վերայ նորա սակաւ զօրօք, եւ հարեալ զնա ՚ի փախուստ դարձուցանէ, մաշեալ ՚ի սուր սուսերի ՚ի զօրաց նորա իբր չորս հարիւր այր, եւ առեալ զկապուտ զօրաց եւ զբնակչաց երկրին, եւ հրձիգ արարեալ զաշխարհն ամենայն, դառնայ ՚ի քաղաքն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ »: - Ասի եւ վասն Գագկայ Բ վերջնոյ թագաւորի Բագրատունեաց, ՚ի հակիրճ ժամանակի իշխանութեանն ` ՚ի սկզբան անդ, վառեալ նախնեացն նախանձու, զօրաժողով եղեալ գնալ « ընդ կողմանս աշխարհի հայրենեաց իւրոց, ( ուր ) եւ զանհնազանդսն հնազանդեցոյց, եւ զհակառակողսն հալածեաց, եւ երթեալ բանակէր յԱյրարատ գաւառ ՚ի Վաղարշապատ քաղաք, առնուլ զվրէժս յազգացն հարաւայնոց »: Յետին նշոյլ էր այն փայլատակ հին մայրաքաղաքին եւ վերջին թագաւորի տանն Հայոց. յետ որոյ զամս 400 յանյիշատակ անշքութեան մնաց Վաղարշապատ, եւ եթէ էառ եւս շինութիւն ընդ նորոգութեան Այրարատեան աշխարհի յաւուրս Զաքարեանց յ ' ԺԳ դարու, ոչ յիշի առանձինն. այլ մանաւանդ յելս այնորիկ ( յամի 1299) պատմիչն Սիւնեաց ` քերդող եւս կամելով հանդիսանալ, յօրինեաց զծանօթ բարառնական Ողբսն, թէպէտ ՚ի դիմաց կաթուղիկէին քան քաղաքին Վաղարշապատու.

       « Ձայն բարձրագոյժ եւ ահագին …

       Գայ ՚ի դաշտէդ Այրարատին …

       Պակեան լըսողք հանուր ազգին.

       Զարթեան ՚ի քնոյ մահաբերին.

       Փոյթ եւ ըխտապ ընթանային `

       Խուռնեալ ամբոխ կարաւանին

       Խիտ ըզմիմեանց հետ կոխէին,

       ՅԱրամեան տունն երթային.

       ԶԱրարատեան դաշտըն լըցին,

       Ի Նոր-Քաղաք Հայոց հասին,

       Այն որ Վարդգէս կոչիւր նախկին.

       Զոր եւ Վաղարշ արշակունին `

       Ընդարձակեալ գծիր պարըսպին,

       Դընէ ՚ի նմա զիւր արքունին

       Փոխէ յանուն իւր ըզտեղին »:

Համարի ողբերգակն ` եթէ ըստ վերոյգրեալ պատմչաց յիշատակի ` Բագրատունեաց խնամ ինչ տարեալ էր տեղւոյն. քանզի ասէ զսոցանէ.

       Զթագ արքայիցն այն առաջին

       Որպէս պըսակ ՚ի գլուխ եդին,

       Եւ զիս սակաւ կազդուրեցին,

       Թէպէտ առ իս ոչ օթեցին »:

Իղձք հեղինակիս վասն նորոգութեան հայրապետական աթոռոյ եւ եկեղեցեաց Էջմիածնի, կատարեցան յետ 140 ամաց, մեծաջան փութով Թովմայի վարդապետի Մեծոփեցւոյ, զորոյ դբանս կարգեսցուք յետոյ: - Ի ժամանակի նորոգութեան կաթողիկոսական աթոռոյն յԷջմիածին ` առ Կիրակոսիւ եւ Գրիգորիւ, Վաղարշապատ ` զոր պատմիչդ քաղաք կոչէ, հազիւ թէ գիւղաքաղաք արժան էր կոչիլ, եւ էր ստացուած կամ գրաւած Սէիտ-պէկ անուն ուրումն այլազգւոյ, յորոյ գործակալացն գնեաց զայն յամին 1443 Գրիգոր կաթողիկոս, 8040 դենարի, վաւերականաւ դատաւորին Երեւանու ` Զամանդին կոչեցելոյս. այլ զի կին մի այլազգի Մէլիք խաթուն անուն ` ասէր իւր ստացուած լինել գեղջն, կաթողիկոսն կրկին գնեաց ՚ի սմանէ 15, 000 դենարի ՚ի ձեռն Ղեւոնդեայ ուրումն որդւոյ Սեթի որդւոյ Բապիճանի. եւ դարձեալ ՚ի պահանջել այլոց եւս իբրեւ տերանց տեղւոյն ` յաւել տալ այլ եւս 2500 դենար, եւ սեփականեցոյց աթոռոյն Էջմիածնի. այլ յետ երից ամաց Ռիւսդէմ ոմն տաճիկ որդի Ամիր Շքեանի որդւոյ Ամիր Սմբատայ, գրաւեաց բռնութեամբ զՎաղարշապատ, եւ հարկ եղեւ կաթողիկոսին տալ նմա 90, 000 դենար եւս եւ թափել, գնելով ընդ նմին եւ այլ գեօղս ինչ: Եւ թէպէտեւ յետ այնր եւս օտարացուցին բռնաւորք զգիւղն ՚ի ժառանգութենէ աթոռոյն, այլ ՚ի հաստատել իշխանութեան Պարսից ՚ի վերայ Արարատեան նահանգի, Փիլիպպոս կաթողիկոս ( առ որով էր Զաքարիա վարդապետ Վաղարշապատեցի, առաջնորդն Յովհաննավանից ), եւ յաջորդք իւր վերստին թափեցին զայն, եւ գրեցին ՚ի կալուածս Էջմիածնի, զոր նորոգեալ շինէին. եւ զի մերձաւորութիւն շինին եւ վանացն ` շփոթից լինէր պատճառ, Սիմէոն կաթողիկոս ` ըստ վերոյգրելոցս, յամի 1763 քակեալ զյարակից շէնս ինչ եւ պարսպով պատեալ ` զատոյց զգիւղն ՚ի վանացն, թողեալ զսա ՚ի Հր. Ել. կողմն գեղջն. շինեալ ՚ի նմա առանձին եկեղեցի փայտայարկ յամի 1767, յանուն Ս. Աստուածածնի, եւ արձանագրեալ ՚ի վերայ արեւմտեան դրան նորին, այսպէս.

Շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս, եւ հեռացաւ գեօղն յԱթոռոյն ի շինել պարսպի նորին, արդեամբք եւ հրամանաւ Տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին Երիւանցւոյ, ի պատիւ Սրբուհւոյ Աստուածածնին, յորոյ անուն իսկ կառուցաւ, ի ՌՄԺԶ:

Յետ դարու միոյ առ մեօք քակեալ զեկեղեցին ` շինեցին քարակերտ եւ ընդարձակագոյն եւս ՚ի վերայ վեցից սեանց. հաստատեցաւ եւ վարժարան առ նմին ` արդեամբք Յովհաննու Շամքոռեանց:

Չիք այլ ինչ նշանաւոր շինուած ՚ի Վաղարշապատ, եւ ոչ երեւելի մնացուած հնութեան, եւ այս թերեւս վասն մեծաւ մասամբ հողակերտ լինելոյ շինուածոցն ՚ի հնումն, որպէս եւ այժմ են տունքն ՚ի հասարակի, աւելի քան զ 500 թուով: Վասն մերձաւորութեան կաթողիկոսական աթոռոյն եւ յաճախելոյ ուխտաւորաց ՚ի նոյն եւ ՚ի վկայարանս Սրբոց Կուսանացն, յաճախաւոր լինին եւ տօնավաճառք ՚ի Վաղարշապատ, որպէս է գուշակել եւ ՚ի պատկերէդ. ( Թիւ 78):