116.
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ԴԷՊՔ.
ԱՅՑԵԼՈՒՔ
Վասն
վրդովական
վարչութեան
երկրին
եւ
վասն
ոչ
գալոյ
Էջմիածնի
՚ի
վերայ
վաճառականաց
ճանապարհի,
կարծեմ
վրիպեալ
յաչուց
եւրոպէացի
ուղեւորաց
ԺԵ
եւ
ԺԶ
դարուց.
գէթ
իմ
չէ
հանդիպեալ
այնպիսեացըն
գրուածոց.
եւ
կարծեմ
ուղեւորութեամբ
Ստեփանոսի
կաթողիկոսի
յարեւմուտս
`
հռչակեալ
նախ
անուան
Էջմիածնի
եւ
ապա
պատգամաւորութեամբ
Արդարու,
եւ
որդւոյ
նորին
Սուլդանշահի
(
Մարդ-Անդոնիոյ
կոչեցելոյ
յԻտալացւոց
)
յերկար
բնակութեամբն
՚ի
Հռովմ,
իբրեւ
ազգապետ
Հայոց:
Նախայիշեալ
եպիսկոպոսն
Սիդոնիոյ
`
նուիրակ
Պապին.
կամէր
յամի
1583
երթալ
յԷջմիածին,
այլ
զանգիտեաց
յամբոխից
ժամանակին,
եւ
թըղթով
վճարեաց
զպատգամաւորութիւնն:
-
Ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու
մեծ
քաղաքական
կամ
վարչական
յեղափոխութիւն
Այրարատայ
`
աշխարհակալութեամբ
Շահաբասայ,
(
որ
արկ
ընդ
իշխանութեամբ
Պարսից
զԵրեւան,
որով
եւ
զԷջմիածին,
եւ
բանագնացութիւնք
նորա
ընդ
պետութեանց
քրիստոնէից
յարեւմուտս
),
դիւրեցին
զերթեւեկս
դեսպանաց
եւ
վաճառականաց
եւ
զքարոզչաց
սոցին:
-
Յամի
1604
յարշաւել
նորա
յառումն
Երեւանայ,
էր
ընդ
նմա
եւ
դեսպան
Ռոտոլփոսի
կայսեր
Գերմանացւոց.
որոյ
ուղեկիցն
Տեկտանդեր
գրեաց
զանցըս
ուղեւորութեանն .
եւ
խնդրել
հրաման
՚ի
Շահէն
`
եկն
՚ի
քնին
Էջմիածնի,
զոր
եւ
ասէ
՚ի
Թուրքաց
կոչիլ
(
Իւչ
գիլիսէ
)
Երեք
եկեղեցիս
հինս,
երկուքն
աւերեալք
մեծագոյնն
չէն,
եւ
երբեմն
մեծ
ուխտատեղի:
Պատուով
ընկալան
զիս,
ասէ,
միաբանքն,
եւ
մուծեալ
յեկեղեցին
ցուցին
ինձ
զչորացեալ
աջ
Ս.
Գրիգոր
Նազիանզացւոյ
(
փոխանակ
ասելոյ
Լուսաւորչի
),
յոսկեղէն
պահարանի,
չքնաղ
եւ
հոյակապ
է
եկեղեցին
սրբատաշ
քարամբք
եւ
գեղեցիկ
գմբեթաւ,
լուսամուտ
բոլորչի
՚ի
միջին
ունելով.
չկային
պատկեք,
որպէս
եւ
ոչ
զանգակք
առ
ահի
Թուրքաց:
Յետոյ
մուծին
զուղեւորն
առ
կաթողիկոսն,
որ
պատուեաց
զնա
եւ
խնդրեաց
բարեխօսել
յռ
կայսր,
զի
տացէ
Հայոց
ազատօրէն
պաշտել
զկրօնս
իւրեանց
եւ
զիրաւունս
բռնաբարեալս
յայլազգեաց:
Չասէ
զանուն
կաթողիկոսին,
որ
յայտ
է
թէ
Դաւիթ
էր
կամ
աթոռակիցն
Մելքիսէդ:
-
Յետ
կիսոյ
դարուն
՚ի
վերջին
աւուրս
կենաց
Փիլիպպոսի
կաթողիկոսի
(1655)
յամսեան
փեբրուարի,
յայց
ել
վանացն
եւ
բնակեցաւ
անդ
տասնօրեայ
աւուրբք
`
անուանի
ուղեւորն
փռանկ
Դաւեռնիէ
(Tavrenier),
որ
ոչ
միայն
զեկեղեցին
յիշէ,
այլ
եւ
զսեղանատունն
հանդերձ
զահաւորակաւ
կաթողիկոսին,
եւ
զճոխ
խրախունսն
՚ի
վերջնում
աւուր
բարեկենդանի.
եւ
զի
՚ի
վաղիւն
միանգամայն
Տեառնընդառաջ
էր,
զհանդէս
հրավառութեան,
այլովքն
հանդերձ
եւ
որ
զարմանալի
է,
հրաւիրեաց
զնա
կաթողիկոսն
՚ի
նմին
աւուր
`
յառաջ
քան
զերեկոյի
ժամասացութիւնն,
՚ի
տես
ցլամարտի
կամ
ոգորման
գոմշոց
՚ի
շրջափակի
պարսպապատ
տեղւոջ,
ուր
մուծեալ
էին
գոմէշս
ութ,
յորոց
երկուք
`
յառաջնում
բաղխմանն
ընդ
իրեար
`
տապաստ
անկան,
եւ
այլքն
ամենեքեան
խեղեցան:
Իսկ
վասն
ճոխութեան
սպասուց
եւ
զարդարանաց
եկեղեցւոյն
(
՚ի
նուիրաց
Հայոց
)
ասէ,
ոչ
ուրեք
հաւասար
նմին
տեսեալ
յեկեղեցիս
քրիստոնէից.
բովանդակ
դասն
պճնեալ
էր
վենետկեան
ոսկեէդիպակաւ.
եւ
գետինն
ընտիր
կապերտիւք.
՚ի
վերայն
սեղանոյն
բազմէր
խաչն
՚ի
միջի
վեցից
ոսկեղէն
աշտանակաց,
իսկ
՚ի
վերայ
աստիճանացն
չորք
մեծ
աշտանակք
արծաթիւք
`
հինգ
ոտնաչափ
բարձրութեամբ:
Ի
մտանելն
առ
կաթողիկոսն
՚ի
սենեակ
մի
փոքր,
նստեալ
էին
ըստ
արեւելեան
տարազու
առաջի
նոցա
չորք
արքեպիսկոպոսունք
եւ
ինն
եպիսկոպոսունք,
եւ
յանկարծ
եմուտ
՚ի
ներքո
ճգնաւոր
մի
գձձակերպ
եւ
տգեղատես,
որոյ
՚ի
քսանեւերկուց
ամաց
հետէ
չէր
բնաւ
խոսեցեալ
ընդ
ումեք
ումեք,
եւ
յայնմ
աւուր
հրամայեաց
նմա
կաթողիկոսն,
եւ
նա
հնազանդեալ
ժամայն
բարբառեցաւ:
Շարտեն
(Chardina)
հայրենակից
Դաւեռնիէի,
յետ
իբր
ութեւտասն
ամաց
յայց
ել
եւ
քննեաց
զԷջմիածին,
զորոյ
եւ
զպատկեր
ձեւագրէ,
զվանացն
եւ
զեկեղցւոյն
ճառելով
մանրապատում,
եւ
գովութեամբ
զտեղւոյն
եւ
զգանձարանէ
սպասուց
եւ
սրբութեանց.
յորս
յիշէ
զատ
յայլոց
ծանօթագունից
`
զնշխարս
իրանաց
Ս.
Հռիփսիմեայ,
զբազուկ
եւ
զբարձանս
Ս.
Գայիանեաց,
եւ
զբարձեալսըն
անտի
`
երկու
Բեւեռս
խաչափայտին
Քրիստոսի,
զԱնկար
պատմուճեանն
եւ
զԳեղարդն,
զորս
Շահաբաս
տարեալ
էր
՚ի
Պարսս,
եւ
այլն,
զնորաշէն
Զանգակատունն
`
վեց
զանգակօք.
իբր
ութսուն
միաբանից
բնակարանս
ասէ,
այլ
՚ի
ժամուն
սակաւաւորք
էին
եւ
ոչ
գովելիք
վասն
տգիտական
ինչ
բանից
նոցին,
որպիսիս
եւ
ինքն
յիւրմէ
յաւելու
`
ընդ
գիտնականացն:
Յետ
երկոտասան
ամաց
(1684
-
7)
եկին
յԵրեւան
Յիսուսեան
Հարք
քարոզիչք.
զորս
`
զառաջինն
ոչ
ընկալաւ
Եղիազար
կաթողիկոս,
այլ
յետոյ
թոյլ
ետ
նոցա
պատարագել
եւ
քարոզել
յեկեղեցիս
Հայոց,
եւ
՚ի
վախճանել
հօրն
Րու
(Roux)
արար
մեծահանդէս
յուղարկաւորութիւն
եօթնոէիւք.
նոյնպէս
յօժարութեամբ
ընկալաւ
զյաջորդ
նորա
Տիւ
Բիւի
(Du
Puis)
այլ
յետոյ
դարձոյց
զերեսս
իւր,
եւ
հազիւ
թոյլ
ետ
թաղել
զնա
՚ի
հեռաւոր
գերեզմանի,
վասն
որոյ
եւ
դադարեցին
առ
ժամն
Յիսուսեանք
՚ի
քարոզութենէ
յԵրեւան.
այլ
յետ
ամաց
վերադարձան
եւ
գտին
շնորհս
յաչս
Նահապետի
կաթողիկոսի,
մանաւանդ
ունելով
զկողմն
նորա
ընդդէմ
Ստեփանոսի
որ
հակառակաթոռ
եկաց
զամ
մի,
եւ
յայնմ
ժամանակի
եղեն
թղթակցութիւնք
Նահապետի
ընդ
Իննովկենտեայ
ԺԲ
Քահանայապետի
Հռովմայ:
Ւի
սկիզբն
օգոստոսի
անցելոյ
դարուն
(1701)
եկն
եւ
ագաւ
յԷջմիածի
մեծ
անկարանն
Դուռնըֆոր
(Tournefort)
եւ
ըստ
նախորդին
`
զարմանայր
ընդ
ճոխութիւն
սպասուք
տաճարին,
եւ
ընդ
այն
`
զի
Պարսիկք
թոյլ
տային
այդոցիկ,
յաւելու
ընդ
խորհրդածութեանցն
եւ
աղուական
զրոյցս
`
զձեւագրողէ
տաճարին.
որպէս
եթէ
ըստ
աւանդութեան
Հայոց
`
Քրիստոսի
ինքնին
ճառագայթիւ
լուսոյ
շրջագծեալ
իցէ
զտեղին,
՚ի
կալն
Ս.
Լուսաւորչին
յաղօթս
՚ի
վերայ
վիմին
Իջման:
Եւ
զի
ինքն
առաւել
բուսաքնին
աչօք
նկատէր
զսահմանսն
`
սքանչանայ
ընդ
բուսաբերութիւն
նորին
եւ
յանկագոյն
քան
զամենայն
երկիր
վարկանի
առ
՚ի
լինել
վայր
դրախտին,
եւ
ոչ
ուրեք
այնպիսի
բարեբեր
կամ
ջրառատ,
զատ
յամենայն
ազգ
պիտանի
բերոց
`
յիշէ
եւ
զընդարձակ
անդս
ծխախոտոյ.
եւ
սիրաբանէ
հարցանել,
եթէ
գո՞յր
եւ
՚ի
դրախտին
Ադինայ
`
բոյսն
այնքան
ախորժելի
բազմաց:
«
Մնացեալ
դաշտ
Էջմիածնի
`
լի
է,
ասէ,
բրնձով,
բամբակով,
կտաւատով,
ձմերըկով
եւ
սեխիւ
եւ
ազնիւ
այգեօք
».
զորոյ
գինի
գովեն
եւ
նոր
ճանապարհորդք.
իսկ
Դուռնըֆոր
գովէ
եւ
վերադասէ
քան
զամենայն
երկրի
`
զսեխենիսն
եւ
զմեղրապոպս.
գովէ
եւ
զգեղեցիկ
պարտէզս
վանացն
որ
յահեկէ
եկեղեցւոյն,
զարդարեալս
Անթառամ
կամ
Հաւակատար
ծաղկօք
եւ
Շահոգրամաւ.
այլ
յաւէտ
հաճի
եւ
պատկերագրէ
զՆուարտակն
գռուզ
կոտեմատերեւ:
Դաշտն
Էջմիածնի
որ
այդքան
ամենաբեր
ամենազուարճ
երեւեցաւ
քաջի
բուսաբանին,
այլում
ուղեւորի
ոչ
աննշանի
`
յոյժ
տխրորակ
եւ
ամայի
թուեցաւ,
վասն
որոյ
եւ
ստգտաւ
յայլոց.
թերեւս
նուազութիւն
ծառոց
յապաւէր
եւ
զգեղեցկութիւն
վայրացն.
զորոյ
զթերին
լնուլ
կամեցեալ,
միանգամայն
եւ
շահաւէտ
առնել,
Ներսէս
Ե
յամէ
1847
եւ
անդր
`
ետ
տնկել
Ծառաստան
բիւրաւոր
կաղամախեաց
եւ
ուռենեաց
`
արտաքոյ
վանացն
`
յելից
հարաւոյ,
ուր
են
արդ
աւելի
քան
250,
000
ծառք,
յորս
եւ
40,
000
թթենիք
՚ի
պէտս
շերամոյ.
ետ
հատանել
եւ
աւազան
մեծ
կամ
ծովակ
ձկնաբոյծ
160
Չ.
երկայն,
60
լայն.
քարեղէն
շրթամք,
ածեալ
ջուր
՚ի
Շահ-արխ
առուէ.
կամէր,
ասեն,
տնկել
միլիոն
մի
ծառոց:
Քաջ
իսկ
արժան
էր
եւ
է
`
խնամ
տանել
տեղւոյ
այսպիսւոյ
մեծի
աթոռոյ,
որոյ
կլիմայ
ձմերանի
ցրտով
եւ
ամարանի
տօթով,
եւ
մանաւանդ
մոծակօք
եւ
մժեղօք
`
ոչ
թեթեւ
տագնապ
հասուցանէ,
յամենայն
քննող
ուղեւորաց
նշանակեալ.
մարթ
էր
եւ
վաղագոյն
արդեօք
դարմանել
եւ
ըստ
տեսութեան
բուսաբանին
`
դրախտացուցանել
զվայրն
`
անխոնջ
ջանիւ
կաթողիկոսացն,
որպէս
տեսաւ,
եթէ
եւ
քաղաքական
ամպրոպք
ոչ
անդադար
տեղային
՚ի
սահմանսն,
՚ի
սակս
մերձաւորութեան
Երեւանի,
որոյ
կանխեալ
էր
քան
զնորոգութիւն
աթոռոյն
Էջմիածնի
`
լինել
ամուր
քաղաքագլուխ
Այրարատեան
աշխարհի,
եւ
յինքն
ձգել
զաշխարհակալս
եւ
զաշխարհաւերս,
որպէս
յիշեսցի
եւ
՚ի
տեղագրի
քաղաքին,
որում
բազում
անգամ
վիճակակից
եղեւ
եւ
Էջմիածին
`
փոքր
՚ի
շատէ
աւերմամբ
եւ
աւարմամբ,
եւ
բազում
անգամ
՚ի
մերձաւոր
սահմանս
իսկ
նորին
մղեցան
մարտք
ընդ
Թուրքս
՚ի
Պարսից
եւ
՚ի
Ռուսաց,
որպէս
յամի
1725.
իսկ
յետ
տասն
ամի
`
(1735,
՚ի
յունիսի
2
-
13)
եկն
՚ի
տեսութիւն
Էջմիածնի
ահեղն
Թահմազ
Ղուլի
խան,
որ
աւուրբք
յառաջ
բանակեալ
էր,
«
մերձ
Քանքանին
յեզերս
գեղին
(
Վաղարշապատու
)
՚ի
յանդն.
որ
եւ
զցորեան
եւ
զգարին
՚ի
սպառ
հատուցին
՚ի
դաշտէ
անտի
…
Եւ
մտեալ
՚ի
սուրբ
տաճարն
`
առաջի
սուրբ
Իջման
տեղւոյն
կանգնեցաւ,
եւ
եհարց
թէ
ի՞նչ
տեղի
է,
եւ
վասն
է՞ր
կաթողիկոս,
նոյնպէս
եւ
վասն
պատկերացն,
եւ
վասն
մեծի
կաթուղիկէին,
եւ
շինմանն
եւ
շինողացն,
եւ
ըստ
պատշաճի
տուաք
զպատասխանին
(
ասէ
կաթողիկոսն
Աբրահամ
Գ
).
եւ
եդեալ
առաջի
աւագ
խորանին
աթոռ
եւ
խալիչայ
…
նստաւ.
եւ
հրամայեաց
մեզ
ժամ
ասել,
եւ
ասացաք
զերեկոյեան
ժամն.
զի
էր
՚ի
տօնի
սուրբ
Հռնփսիմեանցն
յօրն
երկուշաբթի.
եւ
ինքն
նստեալ
հայէր
եւ
ուրախանայր
…
եւ
յետ
արձակմանն
ելեալ
արտաքս
յեկեղեցւոյն,
եւ
ետ
ձեռամբ
միրզէին
իւրոյ
ողորմութիւն
եւ
գնաց.
գնացի
եւ
ես
մինչեւ
՚ի
դուռն,
եւ
յետս
դարձոյց
զիս,
եւ
ինքն
գնաց
՚ի
բանակն:
Եւ
՚ի
նոյն
գիշերին
մինչ
չեւ
էր
լուսացեալ
`
արձակեաց
եւ
զընտանիս
իւր,
որք
եկին
եւ
նոքա
՚ի
տեսութիւն
սուրբ
Իջման
տեղւոյն.
եկն
եւ
ինքն
կրկին
անգամ
՚ի
լուսանալն.
եւ
ուրախացեալ
՚ի
մէջ
տաճարին,
զուարճացուցեալ
զիւրայինսն,
պատմելով
նոցա
զամենայն
զոր
լուեալ
էր,
եւ
վայելեալ
զքաղցր
-
ջուրն,
զծխանելիսն,
եւ
զկուլապն,
եւ
զայս
պատրաստութիւն.
ելեալ
արտաքս
՚ի
վանից
`
առաջի
գերեզմանացն,
իսկոյն
կոչել
ետ
զիս
առաջի
իւր
եւ
շնորհակալեցաւ
եւ
մխիթարեաց
…
Եւ
թէպէտ
(
ասաց
)
զանդս
ձեր
երիվարաց
զօրաց
իմոց
կերցուցի,
բայց
զփոխարէնն
ձեզ
հասուցանելոց
եմ
՚ի
ժամանակին.
եւ
մտրակեալ
զերիվարն
`
գնաց
խաղաղութեամբ
եւ
սիրով
՚ի
ճանապարհս
իւր,
՚ի
վերայ
Փարաքարու
`
եւ
անդ
բանակեցաւ
»:
-
Յետ
սակաւ
ամաց
էառ
Թահմազ
յՕսմանեանց
զԵրեւան,
որ
մնալով
այնուհետեւ
՚ի
ձեռս
Պարսից
`
խաղաղացան
եւ
սահմանք
Էջմիածնի
զամս
եօթանասուն,
մինչեւ
՚ի
սկիզբն
դարուս.
յորում
`
յամի
1804
՚ի
ծագել
մարտի
ընդ
Ռուսաց
`
Պարսիկք
առաջնորդութեամբ
Ապպաս-Միրզայ
արքայորդւոյ
շուրջ
պատեալ
բանակեցան
զԷջմիածնաւ
յարեւելից
՚ի
հարաւոյ
եւ
յարեւմտից,
(20
յունիսի
-
2
յուլիսի
):
Ցիցիանով
զօրավար
Ռուսաց
հաստատեաց
զբուն
բանակին
՚ի
հիւսիսակողմն
`
՚ի
բլրակն
անուանեալ
Որ
յանէից
կոնդ,
եւ
յարձակեալ
ցրուեաց
զբանակն
Պարսից.
եւ
թողեալ
՚ի
վանս
Էջմիածնի
զհիւանդս
եւ
զվիրաւորս
եւ
զկարասին,
պնդեցաւ
զկնի
փախստէիցն
՚ի
Քանաքեռ:
Այլ
իբրեւ
ստիպեցաւ
լքանել
զպաշարումն
Երեւանայ
`
վասն
ճարակելոյ
ախտից
՚ի
բանակին,
եւ
դարձաւ
եկն
յԷջմիածին
(10
-
12
սեպտեմբեր
),
եբարձ
անտի
զմասն
սպասուցն,
հանդերձ
մասամբ
միաբանից,
զի
մի
'
մատնեսցին
՚ի
վրէժ
Պարսից,
որք
հրձիգ
առնէին
զանդս
եւ
զծառատունկ
սահմանացն,
եւ
տարաւ
՚ի
Վիրս.
ուստի
յետոյ
ոմանք
դարձան
եւ
այլք
մնացին
՚ի
Տփղիս
եւ
՚ի
Տաշիրս:
-
Նշանաւոր
դէպք
պատերազմի
եղեն
եւ
յերկրորդում
նուագի
մարտին
Ռուսաց
ընդ
Պարսս
`
յամի
1827,
՚ի
սահմանս
աստ
Էջմիածնի,
յորոյ
պաշտպանութիւն
հնարեցաւ
Ներսէս
(
յետոյ
կաթողիկոս
)
ածել
գունդ
մի
Ռուսաց,
որք
հարան
եւ
հարին
զՊարսս
առաջնորդութեամբ
Քրայենսքի
գնդապետի.
եւ
՚ի
վերայ
անկելոցն
`
յետոյ
յամի
1833
Եփրեմ
կաթողիկոս
կանգնեաց
մահարձան
կոթող
յիշատակի:
-
Որպէս
յայտ
է
ամենեցուն
`
վերջինն
այն
պատերազմն
(1827
-
8,
ամաց
)
վիճակեցոյց
զԱյրարատեան
աշխարհ
եւ
ընդ
նմին
զաթոռն
կաթողիկոսական
`
պետութեան
Ռուսաց,
եւ
աներկեւան
արար
յայնմհետէ
՚ի
նեղելոց
յանքրիստոնէից
եւ
՚ի
հինէ.
որ
եւ
մեծահանդէս
շքով
եւ
ցնծութեամբ
ընկալաւ
յամի
1837
(
՚ի
5
-
17
հոկտ.
)
զյաղթական
կայսրն
Նիկոլայոս
Ա,
եւ
զհրամայող
հաստատութեան
Սիւնհոդոսին.
եւ
կայսրն
արժանապէս
պատուեաց
յայցելութեան
իւրում
զկաթողիկոսն
(
Յովհաննէս
)
եւ
զայլս
`
ըստ
պատշաճի.
եւ
յայնմհետէ
անդորրացաւ
Էջմիածին:
