Այրարատ

121. ՆԻԳ = ԱՊԱՐԱՆ

Փոքրագոյն գաւառաց Արարատայ եւ սակաւայուշ ՚ի պատմութեան է ՆԻԳ կամ ՆԳԱՅ-ՏՈՒՆ. որոյ եւ ըստ դրիցն անկ էր բաժին լինել Արագածոտան եւ Վարաժնունեաց, յարեւմտից եւ յարեւելից փարելոց զնովաւ. քանզի հիւսիսային արեւելեան մասն Նգայ ` յոտին կայ լերին Արագածու, եւ ունի զվերնահովիտ Քասաղ գետոյ. վկայէ եւ հին աշխարհագիր մեր, եթէ « ըստ ելից ( Արագածոտան ) Նիգ, յորմէ բղխեն աղբիւրք Քարսաղ գետոյ ». իսկ արեւելեան կողմն երկրին ` մասն է գետահովտին Հրազդանայ, երկարաձիգ գօտեաւ լերանց բարձանց անջրպետեալ ՚ի մեծէ մասնէ նորին: Յայսմանէ տեսանի ոչ բնական ` այլ բռնական իմն օրինօք զատուցեալ Նգայ յառանձին գաւառ, եւ ըստ անուանն նգօրէն մխեալ ընդ մէջ շրջակայիցն գաւառաց. սահման ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ունելով զՏաշիրս ( կամ զԲամբակ ), եւ զՎաժնունիս, որպէս եւ ՚ի հարաւոյ արեւելից զսոյն. իսկ յարեւմտից հարաւոյ ` զվիճակն Կարբոյ. ինքն իսկ միջին մասն Հրազդան գետոյ ձեւէ եւ զսահմանն ՚ի նշանակեալդ կողմանէ: - Բովանդակ արեւելեան կողմն գաւառին ՚ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ ` լեռնավայր է, որպէս եւ անմիջական ստորոտք Արագածու ` յարեւմտից. իսկ ՚ի միջավայրն ` ուր ընդլայնի հովիտն Քասաղայ ` դաշտանայ եւ գետինն, բայց բլուրս բազումս ունի, եւ անջրպետք սահմանակից գաւառացն ` լերինք են բարձունք. որդոն, սկսեալ յարեւմտեան սահմանաց Տաշրաց, Դաշպուլագ, Քէմէրասխ ?, Քէմէրլիւ-Բամբ 8448', Տէվէդաշ, Գուրուպօղազ 8625', Էօրթիւլիւ, Զինճիրլի 8716', Ալիբէկ 8800'. այսոքիկ ՚ի Հս. եւ յԵլից. իսկ ՚ի Մ. եւ ՚ի Հր. երկոքին անուանի լերինքն ` Արագած եւ Արայի լեառն ` ՚ի կռան կան: - Յառաջնոյն ` յայնմ կողմանէ, եւ ՚ի լերանց Բամբակայ ՚ի Հս. Ելից ` իջանեն վտակք յոլովք եւ յորդեն զՔասաղ ` արբուցանելով քաջ զերկիր այնր կողման. նոյնպէս եւ ՚ի Վարաժնունեաց սահմանաձիգ լերանց իջանեն վտակք ինչ մանունք օժանդակել զՔասաղ, եւ վտակ մի ( Կեչառուաց ) ՚ի Զինճիրլի լեռնէ ՚ի Հրազդան: - Այսպէս բարձրադիր եւ ջրառատ գոլով մեծագոյն մասին երկրին ` յայտ է թէ ունի զբնութիւն ալպեան վայրացն եւ զնոցին լեռնաբոյսս ` արժանիս քննութեան, եւ զուարճագեղ եւ հովասուն վայրս, յորս զբօսնուին ամարանի սէրտարք Պարսից յիշխանութեան իւրեանց, ՚ի կողմանս Ապարանու, որպէս եւ այժմ Ռուսք ՚ի կողմանս Կեչառուաց: Յիշէ իսկ Զաքարիա ՚ի Պատմութեան իւրում վասն Նաճաթ խանի ` յամի 1660, զի սովոր էր գնալ « յամառան եղանակին ՚ի գաւառն Կոտէս, ՚ի յակունս բազմութեանց աղբերացն ` որ ասէին Խլախ-պուլաղ. եւ անդ գովեցին զակունս Քասաղ գետոյն եւ զբարութիւն գաւառին Նգայ. եւ հրամայեաց զինքն տանել անդ բանակօքն, զի անդ անցուսցէ զամառն. եւ մնացին անդ աւուրս ինչ. եւ լուաւ թէ ահա Օսմանցիքն որ են ՚ի Կարս ` ժողովեալ են զի յանկարծակի անկեցին ՚ի վերայ քո », եւ փախեաւ իւրայովքն, թողեալ եւ զկիսեփեաց կերակուրսն, վասն որոյ կոչեցաւ յՕսմանեանց ` Փիլաւ-տէօքէն-խան, այլ եւ ՚ի հեռանալն եւ ՚ի տարագրիլ ՚ի Շամախի, « զզբօսանաց տեղիսն եւ զամենայն վայրքն յիշէր եւ գովէր »: - Իսկ դաշտակողմանք Քասաղայ յայտ է թէ խորանիստ գոլով ` արգաւանդահողք են եւ բարեբերք ըստ ոռոգման նոցին, կամ բաւելոյ ջուրցն ՚ի պէտս մշակութեան: - Սահմանակից գոլով Տաշրաց եւ համանման կազմութեամբ երկրին, ՚ի դէպ է թէ եւ ըստ այնմ ` մետաղական նիւթս ունիցի ՚ի լերինսն, որպէս եւ յայտնի իսկ են Պղնձահանքն լքեալք ՚ի հովտին Հրազդանայ ՚ի սահմանս Կեչառուաց: