Այրարատ

122. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ

Ոչ ծագումն անուան գաւառիս է յայտ եւ ոչ առաջին բնակչացն եւ տերանց. եւ զի ոչ կարի ընդարձակ էր ` հարկ է թէ մերձաւորացն եւ մեծագունից բաղդակից կամ հպատակ եղեւ. սակայն զի եւ փոքրագոյնք քան զնա վիճակք եւ գաւառակք ` ունէին սեփական տեարս եւ տոհմս պայազատս ` ՚ի դէպ էր ունել եւ սմին, որպէս եւ սուղ զկնի ցուցցուք ` ըստ մերս կարծեաց. եւ զի առ կռան կայ Այրարատեան արքայաբնակ մարզից ` նոյնպէս ՚ի դէպ է եւ սմա ոչ անշուք լինել, այլ եւ վեհից կայարան գոլ. առ որ երաշխաւոր համարիմ զաւանն Ապարան. յորոց անուն ՚ի վերջին դարս կոչի հասարակօրէն բովանդակ գաւառն. օրինակ իմն, զոր Առաքէլ պատմիչ ընդ գաւառս Հայոց վարեալս ՚ի գերութիւն ` կարգէ զԱպարան, զՇարապխանէ եւ զՇիրակ, նորին հետեւող Զաքարիա ` փոխանակ այնր ասէ Նիգ, Շարապխանէ եւ Շիրակ: - Երկրորդդ այդ անուանեալ Շարապխանէ ` յատկապէս արեւմտագոյն մասն է գաւառիս, սահմանակիցն Շիրակայ, եւ կոչի եւս Շնրաղալայ: Բայց նոյն Զաքարիա այլուր ( Ա. ԼԵ ) համանուն Նգայ զՔասաղ ասէ, քանզի եւ աւանն Ապարան այդպէս կոչի ` յանուն գետոյն, գլխաւոր գոլով շինից ՚ի հովտի նորին վերնում: Իսկ արեւելեան փոքու մասին գաւառին ` որ ՚ի հովտի Հրազդանայ, չիք առանձնակ կոչումն, այլ Գըրգպուլագայ ( Կոտայից ) կամ Տարաչիչակայ ( Վարաժնունեաց ) մասն համարեալ է: - Ըստ այժմեան վարչութեան Ռուսաց ` գաւառակս այս փոքր ` երից նորոց գաւառաց մասնակից է, Աղեքսանդրապօլի ( Արեւելեան Շիրակայ ), Վաղարշապատու եւ Նոր Պայէզիտայ: Իսկ մեք ՚ի տեղագրութեանս ` Ապարան համարիմք զբոլոր երկիր Քասաղայ գետահովտին, որ ըստ բնութեան է Արագածոտն, վասն այնորիկ եւ ՚ի բառակարգ աշխարհագրի միում ` ասի, « Նգայ-տունն Արագածոտան է ». իսկ զՀրազդանայ գետահովտին մասն ` կոչեսցուք Երեւելեան Նիգ կամ Բջնոյ երկիր, քանզի եւ ՚ի միջին դարս ` յորժամ աթոռ Պահլաւունեաց եղեւ Բջնի ` յիւր անուն եւ շրջակայքն կոչեցան, որպէս է գուշակել ՚ի յիշատակէ երկրակալութեանց Զաքարեանց, ըստ Վարդանայ (26), որ անուամբ գլխաւոր շինին ծանուցանէ եւ զգաւառն, եւ յայտնապէս եւս Կիրակոս կոչէ ուրեք Նահանգ Բջնոյ:

Ի յետին յիշատակէդ ( զորմէ ճոխագոյն ճառեսցուք ՚ի տեղագրութեան ), յայտնի ` արեւելեան Նգայ սեփականութիւն լինել Պահլաւունեաց տոհմի, գէթ ՚ի Ժ կամ յ ' Թ դարէ հետէ. իսկ արեւմտենին կամ Ապարանի, որ է գլխաւոր մասն Նգայ, ո՞արդեօք էր ՚ի հնումն պայազատ ՚ի բազմասեռ տոհմից Հայոց: - Ինձ թուի եթէ Գնթունիք, զորս ` եւ ոչ միայն այսմ կողման Արագածայ ` այլ եւ արեւմտայնոյն, գէթ ըստ մասին, համարիմ իշխեցողս. եւ այս ` քանզի որպէս յիշեցաք ուրեք, Ենանոս ` որոյ տուաւ բնակութիւն ՚ի Թալին յարեւելակողմն Արագածու, ամբաստանեցաւ ՚ի Զօրայէ նահապետէ Գնթունեաց. եւ Ջաջուռ Արծրունի մեծազօր իշխան ` իբրեւ առ նշաւակէ նմին ` ՚ի սահմանս նորա զետեղէր զիւր պաշտպանեալն: Եւ դարձեալ, ՚ի նմին կողման ` ՚ի Մաստարա ` ցուցաւ մեզ ( յէջ 135) արձանագիր Թէոդորոսի կամ Թադէի Գնունեաց եպիսկոպոսի. այլ զի Գնունեաց սահման հեռի յոյժ է ՚ի կողմանցս ` ՚ի դէպ համարեցաք Գնթունի ընթեռնուլ. այն զի եւ ոչ շատ հեռի անտի, յՕղուզլու գեղջ Շիրակայ ` վերծանի արձանագիր Հասանայ Գնթունւոյ. եւ յայտնագոյն եւս ` յաւերակ եկեղեցւոջ միում առ Քասաղաւ ՚ի Հս. Արայի լերին, որ է բնիկ սահման Ապարանի կամ Նգայ, գտաւ արձանագիրս այս.

Քրիստոս Աստուած յիշեա զԳրիգոր Գնթունեաց տէր:

Միւս եւս փաստ. զօրաբաժինն Գնթունեաց յարքունի բանակին ( երեքհարիւր արանց ) անընդմէջ դասի զկնի Աշոցեան գնդին, եւ գիտեմք զԱշոցս սահմանակից Տաշրաց, որ է եւ Նգայ: Եւ դարձեալ, ՚ի նուաճել Սմբատայ Ա յելս դարու ` զայն կողմանս Տաշրաց ( զՇամշոյլտէ ), վերակացուս կարգեաց զերկուս եղբարս Գնթունիս ` զՎասակ եւ զԱշոտ, որք ապստամբեցան յորդւոյ նորա յԱշոտոյ Բ, այլ չարաչար հարեալ վանեցան: Այսոքիկ ըստ իս բաւական հաւաստիք են Գնթունեաց սեփականութիւն լինելոյ Նգայ, որ եւ Նգայ-տուն, ըստ երկուց միայն յերկերիւր գաւառաց Հայոց ` այսպէս կոչեցելոց ( որք են Անգեղտուն եւ Պաղնատուն ), չգիտեմ յինչ սակս: - Իսկ ծագումն Գնթունեաց տոհմի եկամուտ է, այլ եւ յոյժ ՚ի հեռուստ, ըստ Խորենացւոյ ( Ա. ԻԱ. ). ՚ի Քանանիդայ իշխանէ Քանանացւոց փախուցելոց յերեսաց Յեսուայ, ՚ի նուաճել նորա զերկիր Պաղեստինացւոց. եւ թէպէտ նա ասէ, « ստուգեալ հաւաստի … առանց հակառակութեան լեալ, զայս եւ բարք արանց ազգային յայտնեն Քանանացի գոլ », այլ ժամանակագիրն մեր Սամուէլ երկբայելով հարցանէ զվասն է՞րն: Ի Վաղարշակէ, ասէ պատմիչն, այսպէս կոչեցեալ զնոսա յանուն նախահօր ազգի իւրեանց, յորժամ ՚ի կարգ ցեղապետութեան հասոյց զնոսա, կարգելով « զգեցուցանողս իւր զձեռէս ` ՚ի զաւակաց Քանանացւոց »: - Ի պատմութեան մերում սակաւ ուրեք յիշին Գնթունիք, եւ ՚ի նախարարաց նոցին ` բաց ՚ի վերոյիշելոյդ Զօրայէ որ առ Արշամաւ, ծանօթ է երանելին եւ քաջն Տաճատ նահատակակից Ս. Վարդանայ, եւ նիզակակից առ ՚ի նմանէ կարգեալ Թաթլոյ Վանանդեցւոյ ` զօրավարի երրորդ թեւի Հայոց ` յաշխարհախումբ պատերազմին: Յետ վերոյիշատակեալ ապստամբ եղբարցն Գնթունեաց ` Վասակայ եւ Աշոտոյ ` որք ՚ի սկիզբն Ժ դարու, լսի ուրեք անուն Գնթունեաց ՚ի կողմանս Սիւնեաց, եւ թուի անդր վտարեալ սերնդոց նոցին, եւ բնիկ երկրի տոհմին նուաճեալ ՚ի Բագրատունեաց: Իսկ Նախայիշելոյդ  Գրիգորի Գնթունեաց  Տեառն ` ոչ է յայտ ժամանակ, այլ միայն թուի երիցագոյն քան զդոսա, որպէս էր սակաւուք ` եւ Հասան որդի Խագանայ ` թերեւս հայր նոցին իսկ Աշոտոյ եւ Վասակայ, որ « զնախօրինակն վերին Երուսաղեմի » կանգնեաց  զեկեղեցին ` յՕզուղլու  գեղջ: