Այրարատ

124. ՔԱՍԱՂ ԱՒԱՆ. ԳԵՕՂՔ

Ի սկզբան անդ արեւելադէմ ընթացից գետոյն ` յահեակ ափին կայ գլխաւոր չէն եւ անուանատու վիճակին ` Քասաղ կամ Պաշ Ապարան, յ '1930 բարձու,  գրեաթէ յելից հիւսիսոյ Արագածու: Հարկ է թէ նշանաւոր եւ բազմաշէն էր տեղին ՚ի նախնումն, թէպէտ եւ ոչ լսի առ հինս, այլ առ Զաքարիայ  պատմչի, որ եւ յիշէ ՚ի նմին ջրաղաց մի ՚ի կալուածս Յովհաննուվանից ` Խրխնճան անուն, կալս, եւ այլն. եւ այլուր զՏէր Յովասափ Մէլիքն  առ Փիլիպպոսիւ կաթողիկոսիւ, որում ծանոյց, զի երկիրն « ՚ի Քասաղ գեղջէ մինչեւ ցՂփչաղըն `  սուրբ Կարապետին ( Յովհաննավանից ) էր թեմ »:  Աստանոր Նատիր Շահ յամի 1735 ՚ի սկիզբն օգոստոս ամսեան, յաւուրս պահոց Ս. Աստուածածնի, « օթագայեցաւ ՚ի Բաշ-Ապարան անուանեալ տեղին ( ըստ Աբրահամու  կաթողիկոսի ), եւ յերեկոյին հայցին հրաւիրեաց  ՚ի սեղանն, եւ յառաւօտուն դարձոյց  զՊապախանն, եւ զՍէրխանն եւ զԵրեւանայ խանն եւ նախջուանայ խանն յիւրեանց տեղիս, յորում պաշարեալ էին զԵրեւան, եւ զիս տարաւ ընդ իւր մինչեւ ցՃինչի գեօղ կոչեցեալ վայրն. եւ կրկին հրաւիրեաց զիս ՚ի սեղան ». եւ աստի արձակեաց դառնալ յաթոռն յԷջմիածին: Ռուսք ՚ի սկզբան տիրապետութեան  իւրեանց կամելով մեծացուցանել զտեղիս ` կոչեցին  Ապարան-բօլ, այլ արդ չունի առաւելութիւն քան զայլ գեօղեան վիճակին. տունք Հայազգեաց են ՚ի նմա իբրեւ 150, եւ եկեղեցի մի հին Ս. Խաչ, անուն, մեծամեծ խարտեալ վիմօք առանց սեան, որոյ ձեղուն անկեալ է եւ փայտիւ կարկատեալ ՚ի նորումս: - Զուարճագեղ են յոյժ շրջավայրք  Քասաղայ ՚ի գարնանային  եղանակի, որպէս եւ ՚ի սկըզբանդ նշանակեցաք: Մորիէ Անգղիացի որ ՚ի կէս յունիսի 1813 ամի էանց ընդ այն, զառհասարակ լերինսն եւ զհովիտս կանաչազգեստս ասէ, ցսահման տեսութեան աչաց, եւ զանուն Ապարանի համարի ՚ի պարսկայնոյն ամպ, որպէս թէ վասն յաճախ  ամպամած լինելոյ լեռնագագաթանցն. բայց վկայէ եւ զայն ` զի զամիսս երիս ձմերայնոյ  վասն թանձրանիստ ձեան ` անգնալի է տեղին. իսկ ՚ի գալ ջերոտ աւուրց, սփռին ՚ի նմա սեւախորան Քուրդք անթիւն հօրանօք այծեաց եւ օդեաց: Ընդ նոցին եկաց եւ ինքն անդ յամսեան յունիսի եւ յուլիսի, եւ կենդանագրեաց զդէմս այնոցիկ որք նորանշանք  իմն երեւեցան  նմա. մինչ ընդ սէրտարին Պարսից զբօսնայր ՚ի կողս  Արագածոյ:

Իբրեւ  երկու մղոնաւ ՚ի Հս. Ել. Քասաղայ  յաջմէ գետոյն առ փոքու վտակաւ ` որ ՚ի լերանց Վարաժնունեաց բղխէ, կայ Գարանլըգ գեօղ հայաբնակ, 20 կամ աւելի տամբք, եւ Ս. Գրիգոր եկեղեցեաւ , յորմէ իբրեւ մղոնաւ միայն տարակաց յարեւելակողմն ` երեւի ամայի գիւղատեղին  Ճանճիկ, զոր իբրեւ չէն յիշէ Սիմէոն կաթողիկոս ընդ այլ գեօղեան  վիճակին: - Մերձագոյն եւս ՚ի Հր. կողմանէ սորին կայ Հաճի-պաղըր գիւղ, յորում 10 կամ աւելի տունք Հայոց: - Յարեւելից Հր. սորա իբր փարսախաւ ՚ի բացեայ ՚ի նմին լեռնային սահմանի ` Սամատերվիշ գեօղ 15 հայաբնակ տամբք եւ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: - Ի սորա արեւելից Հր. Իմերլիւ գիւղ յեզր վտակի փոքու, 20 հայաբնակ տամբք եւ Ս. Յարութիւն եկեղեցեաւ, յորմէ երկու մղոնաւ հեռի յարեւելակողմն ՚ի գլուխ վտակին կամ ՚ի լեռնոտին կայ Կիւլապլու գեօղ մեծ, 25 տամբք Հայոց եւ Ս. Յովհաննէս եկեղեցեաւ: - Ընդ մէջ վտակիս եւ այլում  զուգընթացի  նմին ` յարեւելից ընդ Մ. ձգի երկայնաձեւ Սու տաղի լեառն. իսկ վտակն այն երկրորդ իջանէ յԱլիպէկ լեռնէ բարձուէ, ունելով յաջմէն ՚ի գոգս լերանց զՏամօլու գիւղ հայաբնակ ` 30 տամբք. յորում կայ հին եկեղեցի մեծ եւ վայելուչ ` կոփածոյ քարամբք անսիւն բարձրակամար, այլ կաթողիկէն քայքայեալ է եւ փայտայարկ յարդարեալ յայժմու բնակչացն, յաջմէ եւ յահեկէ խորանին են կրկնայարկ  մատրունք կամ աւանդատունք, որպիսիք կան եւ յարեւմտակողմն  ՚ի հանդիպոյ, ունի եւ գաւիթ ընդարձակագոյն , չորիւք միաստանի սեամբք, այլ եւ սորա ձեղուն կործանեալ է, ՚ի վերայ դրան սորա որ մուծանէր ՚ի տաճարն ` կայր արձանագիր, որպէս թուի շինութեան եկեղեցւոյն, այլ գրեաթէ ՚ի սպառ եղծեալ եւ մաշեալ. իսկ ՚ի հարաւային որմն արտաքուստ կան արձանք երկու, մին թուականաւ 1208 ամի, յորոց միայն նուիրատուք ճանաչին եւ անուն եկեղեցւոյն ստուգի լինել Ս. Աստուածածին, բայց ոչ եւ անուն գեղջն եւ ոչ վանաց. զորոյ տաճարաւն նշմարին հիմունք պարսպաց, եւ յարեւելից կողմանէ գերեզմանատեղի, եւ ՚ի նմա մնացուած որմոյ մատրան միոյ, առ որում եւ խաչվէմ մեծ եւ գեղեցկաքանդակ, եւ այլ որմն սրբատաշ քարամբք եւ կիսեղծ արձանագրաւս.

ԶՄխիթարիչս Աւշականեցի որ(դի) Վա… յիշէ:

Յարեւելակողմն գեղջս կայ ձորակ ծառաւէտ ` Մահրասա- տէրէսի կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, այս ինքն Վարդապետի ձոր: Կոչումնդ մնացուածք հնաշէն եկեղեցւոյն եւ խաչվէմք ` ցուցանեն յայտնապէս նշանաւոր տեղի մի գաւառին Նգայ գոլ ՚ի նախնումն, զորոյ չկարեմք գուշակել զորպէսն եւ զհայացի անուն. եւ զի ներհակաբար այսմ գիտեմք հնաւանդ գեօղս ` զորոց անգիտանամք   զգիրս. յիշեսցուք առ տեղեաւս զերկոսին մանաւանդ. որք ընծայեցին եկեղեցւոյս Հայոց հայրապետըս ոչ աննշանս. զՓառաժնակերտ որ գրի եւ Փառազնակերտ եւ զԵղիպատրուշ: - Առաջին թուի դաստակերտ Հայկազին ուրումն քաջ հնոյ, յորմէ թուին սերեալ Փառաճունիքն յիշեալք ՚ի Մեսրովպայ ՚ի գահս Հայոց. աստի էր Եզր կաթողիկոս յառաջին կէս Է դարու, որոյ միաբանութիւն ընդ Հերակլի կայսեր եւ ժողով ՚ի Կարին քաջածանօթք են: Երկրորդն ` որ եւ Աղապատրուշ գրի ( որպէս Աղիվարդ ) ընծայեաց  զԵսայի  կաթողիկոս ՚ի վերջնում քառորդի Ը դարու (774 - 87), որ ` ըստ Անեցի պատմչին. « էր միամօր որդի կնոջ այրւոյ, որ վասն աղքատութեան մուրացիկ գոլով ` սանդեայ մանկամբն յարեցաւ ՚ի տուն կաթուղիկոսարանին. եւ ոչ մտեալ ընդ յարկաւ ` խորշակաւ եւ ցրտով տառապեալ պաշտէր զդրունս եկեղեցւոյ, զոր հարցեալ քահանայիցն ` թէ զի՞ այդչափ տառապիս, եւ նա ասէ. Ո՞չ գիտէք ` սակս  կաթողիկոսութեան  սնուցանեմ  զորդեակս իմ. որ եւ սնեալ ՚ի նմին եկեղեցւոջ, լինի նախ եպիսկոպոս Գողթան, եւ ապա կաթողիկոս Հայոց »: - Առ խառնըրդովք վտակին ` յորոյ գլուխ է Տամճլու, կայ Մօլլա-ղասըմ գիւղ, 2 հայ տամբք եւ եկեղեցեաւ յանուն առաքելոցն  Պետրոսի եւ Պօղոսի: - Ի սմին ձախակողման կամ արեւելակողմանն  Քասաղայ ` առ այլով  եւս փոքու վտակաւ, ՚ի Հր. Ալիպէկ լերին կայ Սաչլու գիւղ Հայոց, 2 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Ի Մա. Հր. սորա փարսախաւ հեռի եւ կիսով չափ միայն ՚ի Քասաղ գետոյ եւ յԱստուած ընկալ գեղջէ ` ՚ի հիւսիսային ստորոտս Արայի լերին կայ Գարապուլագ գիւղ հայաբնակ, իբր 25 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Ի բարձրագոյն եւս կողս լերինն այնորիկ ` կայ գիւղ մի ամայի Տիպախլու անուն: