Այրարատ

130. ՊԱՏՄԱԿԱՆՔ

Այսչափ ինչ մնացուածք եւ հետք ճանաչին մեծահռչակ  վանաց եւ եկեղեցեաց Կեչառուաց, մանր քննութիւն թերեւս յայտնեսցէ ընդ արձանագրութեանց եւ զհետս այլոց եւս եկեղեցեաց կամ մատրանց `  ՚ի վեր անդր նշանակելոց, որք եւ առանց անուան յարձանսն յայտնին բազմաթիւ լինել, ամեն  կամ ամենայն  եկեղեցիք գրելով. անյայտ են եւ շինողք նոցին, բաց ՚ի սակաւուց ` զոր ուսանիմք յարձանացն: Այլ հին ոմն յիշատակագիր  յամի 1184, տայ մեզ կարեւոր ծանօթս զնորոգութեան հնագունին եւ  զվայելութեան տեղւոյն չեւ զնորոգողէն, որ է Հայրն Պետրոս յիշեալ յարձանին Աղուանից կաթողիկոսին. « Իվանս հռչակաւոր եւ հրաշազան հանդիսարանիս Կեչառուս, ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսաւորչիս Գրիգորի, որ եւ պայծառապէս ճոխացեալ ՚ի սկզբանն ` եւ դարձեալ խրթնացեալ ` ըստ յաճախելոյ մեղաց քրիստոնէից, զոր նորոգեաց  սուրբլ Հայրս Պետրոս հանդերձ հարազատաւն իւրով Տեառն Զովսեփաւ: Բայց զերանաւէտ անձին հօր Պետրոսի օրինակ բարեաց եղեալ ով ոք բաւականասցի պատմել զառաքինութիւնս  զի որպէս ճշմարիտ է ասել. վայել իսկ է խնամոցն Աստուծոյ ` այսպիսում քաւարանի լինել այսպիսի նորոգիչ զի բնաւ զպատկեր կենաց առաքինութեան, մանաւանդ զհեզութեան եւ զխոնարհութեան, հանդերձ բնաւ առաքինութեանցն անգամօք յօրինեալ, արար զմարդն Աստուծոյ ` կատարեալ տիպ մարդկութեան եւ պատկեր առաքինութեան. ինքն ` առաջին  ունող բարեաց մաքրափայլ բազմայոլս, զի որ զկնի նորա էաք ` ՚ի նա ամենեքեան նըկրտէաք. եւ թէպէտ անհասանելի էր այրն ` սակայն պատճառս բարեաց հանդիսաւոր շնորհի սուրբ Եղբայրանոցի լինէր. եւ այլն քան ` մինչ զի զամենեսեան  զգեստաւորեալ կրկին պատմուճանօք, եւ ինքն զժամանակս ձմերայնոյ  միով ասուեաւ ` դաժան  եւ դառըն սառամանեաց տեւէր. եւ ՚ի թախանձել եղբարցն ` հազիւ հնով յետնոյն թէ յանձն առնոյր շատանայ: Իսկ վասն ակընառութեան արեան ընտանութեան եւ կամ կողմնաւոր սիրոյ ` այսպիսի էր որպէս  Տէրն վկայէր, թէ իմ եղբարք եւ մարք սոքա են որ զբանն Աստուծոյ լսեն եւ առնեն: Իսկ վասն արծաթսիրութեան, որպէս կամակ եւ ախորժ է գայս փափկասուն արանց, այսպէս գրեսջիր  եւ սորայս բարեսնունդ  հոգի առ երկրաւորս  ամենայն: Իսկ  աղօթիւք ` անշէջ ջահից նմանեալ էր, իսկ օտարասիրութեամբ եւ հիւընկալութեամբ ` յաւէտ գերազանց էր, եթէ ոչ յանդգնութեան է ասել ` ըստ Աբրահամու օրինացն. ըստ Յորայն հայր որբոց եւ հանգուցիչ պանդըխտացելոյ. ըստ Մովսէսի ` հեզ. ըստ Դաւթի ողորմած. ըստ Սողոմոնի ` հանճարեղ քան զամենայն նմանիսն. ըստ Երեմիայի ` գթած, եւ ամենեցուն փարելի, եւ ըստ Պաւղոսի ` ընդ ամենայնի ամենայն, մինչեւ զամենեսին շահել, ըստ Յիսուսի ` վասն ամենեցուն չարչարեալ եւ բնաւից  հանգուցիչ: Եւ այս փոքր ՚ի շատէ գրեցաւ. զի բազումն ՚ի սակաւուցն ճանաչի: Եւ արդ զի յիշատակ արդարոյն աւրհնութեամբ լի է, ըստ Իմաստնոյն, զի որք ընթեռնուք եւ կամ օգտիք եւ ընդօրինակէք, նախ զՀայր Պետրոս բարի յահապով մեր ` յիշեսջիք յաղօթս. եւ ապա զԱնդէ ( կամ Ադդէ ) գծող եւ ձեռնասուն մանուկ մեր, եւ ապա զթշուառ Աստուածատուր պատրաստիչ նիւթոց, եւ զԱռաքեալ համբակ քահանայ, զի յոլովս աշխատեցաւ ՚ի սպասաւորութեան գրոցս: Բայց գրեցաւ ՚ի թուականիս Հայոց ՈԼԳ »:

Յետ դրուատելոյս Հօր Պետրոսի ` առաջնորդ Կեչառուաց ՚ի սկզբան ԺԳ դարու ` եկաց Գրիգոր Մոնոնիկն, որ գտաւ ՚ի ժողովի Լօռւոյ գումարելոյ ՚ի Զաքարիայ Սպասալարէ, որ եւ աստ զանհաւանն իւր զԳրիգոր եպիսկոպոս Հաղբատայ « ըմբռնեաց ՚ի Կեչառուս, եդ զնա ՚ի բանտի »: Պատմիչ իրացս յիշէ եւ « զվարդապետն Ներսէս, զայր առաքինի եւ զողջախոհ, որ յետոյ առաջնորդ եկաց Կեչառուացն, զկնի մահուան Գրիգորի վարդապետին որ Մոնոնիկն կոչիւր ». զոր եւ վասն խոհականութեանն պատգամաւոր ընտրեցին Հարքն ` երկրորդ անգամ կոչեցեալք ՚ի Զաքարիայէ յԱնի, առ մեծ վարդապետն Մխիթար Գոշ, զի նախ քան զերթալն առ Զաքարիա ` եկեսցէ ՚ի ժողով իւրեանց: Յիշատակի սա եւ յարձանագրի ուրեք ժամատան Ս. Լուսաւորիչն որ չէ ընդօրինակեալ. այլ թուի սակաւ ամս կացեալ յառաջնորդութեան, զի յամին 1223` առաջնորդ Կեչառուաց յիշի յարձանս ` Պետրոս ( Բ ): - Յետ սորա թուականաւ յիշին Մխիթար յամի 1248, եւ Աթանաս յամի 1272. իսկ Համազասպ անթուական, թուի յառաջել գէթ քան զԱթանաս: - Յետ սոցա եւ յետ դարու միոյ, ՚ի յիշատակարանս գրոց գտանի « Տէր Յովհաննէս Կեչառաց Ս. Լուսաւորչին, յամի 1364»: Դարձեալ յետ դարու միոյ եւ աւելի, յամի 1491 գրէ ոմն « ՚ի ուխտն Կեչառուս, ՚ի դրան Սուրբ Աստուածածնի եւ Ս. Գրիգոր կաթուղիկէիս, եւ առ Ս. Նշանիս, որ իմովս անարժանութեամբ կոչիմ առաջնորդ սուրբ ուխտիս »… եւ պակասէ անունն, կամ եղծեալ է, եւ փոխանակ այնր գրի անուն եղբօր նորա Յովասափ եւ որդւոյ նորին, եւ այլն: - Դարձեալ յետ իբր դարու միոյ եւս յիշի Փիլիպպոս վերադիտող Կեչառուաց եւ քաջ փիլիսոփայ, յամի 1578. յայտ է զի սա եպիսկոպոս էր, որպէս եւ երկու դարուք երիցագոյնն Յովհաննէս, այլ ոչ է յայտ երբ ուրոյն ՚ի Բջնոյ սկիզբն եղեւ կալոյ եպիսկոպոսաց եւ ՚ի Կեչառուս. բայց զի եւ ՚ի կէս ԺԷ դարու կայր անդ եպիսկոպոս ` վկայէ Ոսկան վարդապետ ՚ի ցուցակի եպիսկոպոսական թեմից: - Ցայս վայր ժամանեն եւ այլ յիշատակք շինութեան եւ պայծառութեան տեղւոյն, որպէս ցուցաւ ՚ի վերդ ` բանիւք Փիլիպպոսի երիցու եւ Թովմայի Վանանդեցւոյ. եւ թուի ՚ի վերջ կոյս դարուն ամայացեալ տեղւոյն, զի ոչ եւս գտանեմ յետ այնր յիշատակ Կեչառուաց:

Յանուն տեղւոյս ծանօթ է Խաչատուր Կեչառեցի յելս ԺԳ դարու եւ ՚ի սկիզբն ԺԴ ին, Բարառնական վիպասանութեամբքն, կամ արձակ եւ չափական վարկպարազի բանիւքն ՚ի կեանս եւ ՚ի մահ Մեծին Աղեքսանդրի. զորոյ զՊատմութիւն ` զերկասիրեալն կամ զթարգմանեալն ՚ի քաջաց նախնեաց ` ըստ իւրոյ խելամտութեան յարդարեալ կամ խանգարեալ է. « զի հեթանոսական գրեալքն ( ասէ ) անմիաբան են եւ անվայելուչ, ՚ի վերոյ ` շաղկապ բանիւք որակացեալ, եւ ՚ի ներքոյ լի սնոտի կարծիւք եւ խաբէութեամբ, որպէս եւ առ Գրասիրաւն  Պտղոմէոսիւ անպատուեցաւ. իսկ զայս Պատմութիւնս  աշխարհակալին Աղեքսանդրու ` զոր գրեցի իմով ձեռամբս, ՚ի մեծ քաղաքն Հռովմ առ Պապն Ֆռանգաց ` ի յաթոռ նստեալ Պետրոսի եւ Պաւղոսի առաքելոցն, սրբագրեալ  ՚ի գրոց  հնոյն, սակս օգտի, եւ զարդարեցի ոսկով եւ անօրինակով եւ ոտանաւորով, ՚ի փառս Փրկչին. եւ բերեալ Ի Հայս ` պարգեւս մեծ վարդապետին եւ քաջ վարպետին իմոյ Եսայեայ ( Նշեցւոյ ), եւ Պարոն եղբարցն իմոց եւ հարցն ` Պռաւշանց տոհմին », եւ այլն: Կարեւոր մեզ աստանոր քան զգրաւոր  վաստակն ` զորմէ յերկարէ  զբանսն. - « զի յընթեռնուլն  իմասցին  պուետիկոք  եւ քարտուղարք եւ ապա գիտասցեն  զիմ աշխատանս ՚ի սմա, զոր լիապէս վաստակեցի ». - Է յիշատակ Պռօշանց տոհմին, յորմէ վկայէ եւ զինքն լինել. յայս կարծիս հաստատէ եւ ճոխանալ նորա ՚ի բանս գովեստի տոհմին ՚ի կարգի Ողբոց իւրոց Վասն աւերման  տանս Արեւելեան, յորում լալով ՚ի յուշ ածէ.

                         « ԶՊարոն Պռաւշըն զարդ հեծելի,

                         Որ զերկաթի դուռն առնէր փոշի,

                         Աջոյ բազուկըն նոր Սիովնի,

                         Հիմըն հաստատ Հայոց ազգի.

                         Կամ դիւր որդիքըն զարմանալի,

                         ԶՄկդէմ, Վասակ, կորիւնքն առիւծի.

                         Զայն զօրաւորն ՚ի պատերազմի

                         ԶԱմիր-Հասան բազուկն քաջի »:

Են Խաչատրոյ այսգունակ ռամկական խոսիւք եւ այլ ինչ քերդուածք, յաւէտ ողբականք, յորս եւ յաճախագրեալն ` սկզբնաւորեալ. « Ես եմ մոլորեալ ոչխար ` կորուսեալ ՚ի  սուրբ քո հօտէն ». եւ « Այս կեանքս է յերազ նըման », այբուբենական կարգաւ տանց: Դարձեալ միւս, « Թէ մարդ ես ու միտ ունիս ` ես տամ քեզ խրատ մի քանի »: Ոչ ՚ի վերնագիրս սոցին եւ ոչ յիւր ուրոյն յիշատակարանս ` չկոչի ոչ վարդապետ եւ ոչ այլով նշանակաւ աստիճանի. այլ ըստ կրօնասէր բանիցն եւ ՚ի Հռովմ գնալոյն ` ճանաչելի է գէթ աշխարհիկ երէց լինել. այն զի եւ խորագիր գանձի միոյ յԱւետիս կուսին ` վկայէ այսպէս,

                         « Երգեաց ըզսա Կեչառեցին,

                         Հայր ` Մկըրտիչ վարդապետին »:

- Ի Գանձարանս գտանին քառասնիւ չափ գանձք, որոց տնագլուխ տառք կապեն Խաչատուր անուն. այլ շատք յայնցանէ վայելչագոյնք Խաչատրոյ ՚ի ճահ գան քան Կեչառեցւոյս: Երկարագոյն քերդուածն է նովին ոճով: Սկսեալ յաշխարհաբար ներածմանց, կարճ ՚ի կարճոյ համառօտ պատմութիւն », Հին եւ Նոր կտակարանաց, յարարչութենէ մինչեւ ՚ի Գալուստ Ս. Հոգւոյն:

Տեսաք յարձանագիրս մեծի եկեղեցւոյն Ս. Լուսաւորչի ` նորոգող զՀասան Խաչենեցի տէր Խոյախան բերդի, միաբանեալ ` այսինքն նուիրատու ուխտին Կեչառուաց, յերկրորդ քառորդի ԺԳ դարու. ՚ի սկիզբն դարուն ( ՚ի մէջ 1210 - 1220 ամաց ըստ Մխիթ. Այրիվանեցւոյ ), ա ' յլ ոմն իշխան այլոյ մասին Խաչենոյ ` յազգէ Վարդանանց վկայեալ, « Վասակ որդի Հաղբակայ եւ երեք որդիք իւր Պապաքն, Մկդէմ եւ Քաջն Պռօշ եկեալ ՚ի Խաչենայ, բազում սրբութիւնս ցուցին յայլասեռս, եւ բազում բարութիւնս առ ազգն քրիստոնէից »: Եւ երիցագոյն քան զնա պատմիչ Կիրակոս ` ասէ. « Սոքա գաւառաւ Խաչենեցիք էին, յերեւելի ազգէ, հաւատով քրիստոնեայք ուղղափառք եւ ազգաւ Հայք: Երեք որդիք էին Վասակայ, Պապաքն, Մկդէմ եւ Հասան ` զոր Պռօշ կոչէին. արք քաջք եւ անուանիք, որ յահէ նոցա դողայր ամենայն զօրն Տաճկաց »: Արդ այս Վասակ կամ ՚ի մնացորդաց տոհմին Պահլաւունեաց, կամ լաւ եւս ՚ի Զաքարեանց ` ( որք հանուրց գրեաթէ Այրարատեան կողմանցս տիրապետեցին ), ստացաւ զսեփականութիւն Կեչառուաց, որպէս վկայի եւ ՚ի բանէ Օրպելեան պատմչին. զի յիշելով զեպիսկոպոսն Նորավանից Սիւնեաց եւ զվանս Օծոպոյ ՚ի Շահապօնս, կոչէ զնա « կողմնակալ այսմ կողմանց ». եւ բռնութեամբ բարձեալ ասէ նորա ՚ի վանաց անտի ` զերիս նշանաւոր խաչս, զաստուածամուխ Աւագ նշանն, զԹիթեղնակապն եւ զԿամարակապն, զորս Ստեփանոս Սիւնեաց եդեալ էր անդ ՚ի գրաւ ` առ եպիսկոպոսի միոյ. եւ Վասակ « առնու բռնաբար զերիսս զայս աստուածացեալ սուրբ նշանքս. եւ տարեալ ` զԱւագ խաչն ընծայէ Աթաբէկին Իւանէի, եւ զերկուսն զԹիթեղնակապն եւ զԿամարակապն ` տարեալ դնէ յիւրում վանսն ՚ի Կեչառուս ուխտի »: Խաչն Աւագ դարձուցաւ անդրէն ՚ի Նորավանս յամի 1218. « իսկ Թեթեղնակապն մնաց անդէն ՚ի կեչառուս »: - Յառաջ քան զայս դէպս ` ՚ի յիշեալ կողմանս Սիւնեաց ` նոյն Վասակ օգնութեամբ այլոց իշխանի եւ հրամանաւ եւ ուժով Իւանէի », հալածեալ էր զՊարսիւս եւ զբերդ մի յԱնապատի վանաց առեալ եւ դարձուցեանել յաթոռ Սիւնեաց, զայնու ժամանակաւ  շինեալ էր անշուշտ զԿաթուղիկե եկեղեցին աստ ՚ի Կեչառուս, եւ բազում կալուածովք յապահովեալ, որպէս ընթերցաք յանթուական արձանագրին: Ի միջոցի 1221 - 30 ամաց, ասէ Տարէգիրն « փոխեցաւ ՚ի Քրիստոս Վասակ իշխանաց իշխան, եւ էառ զդրօշայն որդի նորա Պռոշ ». քանզի երէց եղբայր նորա Պապաք « արիական եւ քաջ նահատակն », ըստ Վարդանայ, յամի 1222, մեռեալ էր ի պատերազմի  Վրաց եւ Հոնաց կամ Ղփչախաց, առ Գանձակաւ, ուր « ըմբռնեցաւ ընդ այլսն եւ Գրիգոր որդի Հաղթակայ, եղբայր քաջին Վասակայ, եւ Պապաք նորուն եղբորորդի … զՊապաքն սպանին ( Պարսիկք ) ՚ի պատերազմի. իսկ զԳրիգոր ` ձերբակայ արարեալ նեղեցին բազում խոշտանգանօք ` զի ուրասցի զՔրիստոս եւ նա ոչ առ յանձն … մինչեւ ՚ի գանելն նոցա ` աւանդեաց զհոգին »: - Պռոշի համբաւ քաջութեան եւ մեծութեան գերազանցեաց զհարբն եւ զամենայն ժամանակակցօքն, եւ որպէս տեսաք ` յամենայն գրչաց ժամանակին մեծաւ գովութեամբ հռչակի, ՚ի Վարդանայ, ՚ի Կիրակոսէ, ՚ի Մխիթարայ, ՚ի Ստեփանոսէ Օրպելեան, ( որ եւ բարեպաշտ եւ մեծարգի իշխան կոչէ զնա ), ՚ի Խաչատրոյ, եւ յայլ յիշատակագրաց: Տարէգրողըն ( Մխիթար ) յետ սակաւ ամաց մահու Վասակայ հօրն            ասէ վասն նորա « մտանէ Պռօշ ՚ի Դվին եւ կոտորէ զԽորազմն եւ զՏաճիկն »: Ընդ յիշատակաց արութեան նորա յաճախեն եւ շինութիւնք կամ օժանդակութիւնք յուխտատեղիս եւ յեկեղեցիս, որպէս ՚ի Բարձրաքաշ եկեղեցի Դսեղ գեղջ, յորոյ շինութիւն տայ քառասուն եւ հինգ դահեկան ( ոսկի ) յամի 1247. եւ որպէս ՚ի Գեղարդայ վանս ՚ի սա եւս առատացաւ որովք յերկարութեամբ կենացն, քանզի յետ 1281 թուականի եւ յառաջ քան զ 1289 կարգէ Տարէգիրն, « մեռան իշխանքն ` Պռօշ Հայկազնի եւ Սադուն Արծրունի ». եւ որպէս տեսաք վերագոյնդ ` թաղեցաւ ՚ի միում ՚ի մատրանց եկեղեցեացն Կեչառուաց, ՚ի Ս. Հռիփսիմէ կամ ՚ի Ս. Սիոնի, թերեւս երկոքին եւս միոյ եկեղեցւոյ մատրունք կամ խարանք. եւ իբրեւ նշանաւոր ինչ յիշեն զգերեզման նորա ` որք զԿեչառուաց բան առնեն յետ այնր: Հռչակ անուանն, որպէս ՚ի ճահ էր ռամկին, աճեաց յառասպելական չափ, եւ եթէ ոչ իսկ գրեցաւ ` այլ արժանաւոր էր վիպասանական բանից. եւ ահա տոհմայինն Խաչատուր յիշեաց զերկաթի դրանց փշրելն ՚ի զօրութենէ նորին: - Բնակիչք կողմանց լճին Խաչլուի ` որ ՚ի սահմանս Մանազկերտոյ, Թագաւոր կոչմամբ աւանդեն բնակեալ զնա ՚ի մերձաւոր Պլեճան լերին, եւ զթուր իւր կայծակնաթափ ընկեցեալ անտի ` ՚ի լճակն այն, զի պատճառս կռուոյ լինէր որդւոցն ` վասն ժառանգութեան, այլ զհետ նորա անկան եւ որդիքն ՚ի ծովն ` առ յափշտակել, եւ հեղձամահք եղեն, բայց ոգիք նոցա ցարդ մրցին կորզել զզէնն յաղթական: Շատ էր քաջին ` զի յիւր անուն Տոհմ Պռօշանց կոչեցաւ զարմն նախնեաց իւրոց, որ յառաջն կոչէր Ազգ Հաղբակայ, եւ Ազգ Վարդանանց, եւ զի ՚ի հոյակապ վանս Պահլաւունեաց ` իբրեւ յիւր սեփական քնարան հանգեաւ: Բայց բնիկ աթոռ զարմին, մանաւանդ սերնդոց նորին, էր ՚ի Շահապօնս, ուստի իբրեւ յիւրական կալուածոյ ` երեւի հօր նորա Վասակայ ` բարձեալ տիրաբար զերեսին վերոյիշեալ Խաչսն: - Արդ որ ՚ի տոհմէ աստի ` Հայկազուն եւս կոչեցելոյ ` ծանօթք իցեն մեզ ` այսոքիկ են.

Ի զարմէ Էաչոյ ասի սերեալ եւ այժմեան ազգատոհմն Խուբովեանց որ ՚ի Ռուսահայս: