133.
ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ
Յետ
իբրեւ
երեսուն
ամաց
նորոգման
Բջնոյ
՚ի
Զազայ
Զաքարեանց
`
եհաս
նմին
վերջին
հարուած
յաշխարհաւերն
Լէնկթիմուրայ,
որոյ
մի
յասպատակաց
(
յամի
1387)
«
խսարեալ
զամուրն
Բջնոյ
էառ
զնա,
եւ
սպան
զեպիսկոպոս
աշխարհին
զՏէրն
Վանական,
որ
էր
այր
իմաստուն
եւ
գիտնական
եւ
ողորմած
եւ
գթած
ամենայն
աղքատաց
».
եւ
է
յիշեալն
յարձանագրի
անդ
Զազայի
յամի
1358:
Ստացող
ոմն
հնագիր
մատենի
`
գրէ
ուրեք
՚ի
լուսանցսն,
«
Քրիստոս
Աստուած,
փրկեա
զաշխարհս
՚ի
Լանկթամուրէն.
թվ.
ՊԼԶ.
(
եւ
յաւելու
)
Տրէ
՚ի
Ժ,
Իաղմուրն
երեկ
՚ի
Լանկէն
`
Ի
Բջնի
».
յայտ
արարեալ
այսու
զանուն
զօրավարի
ասպատակին,
(
որ
նշանակէ
Անձեւ
).
եւ
զոր
գալստեանն
`
՚ի
23
մարտի
1388
ամին,
մինչչեւ
էր
տեսեալ
գրչին
զպաշարումն
եւ
զառումն
բերդին:
-
Յետ
120
ամաց
յիշի
Բջնի
՚ի
յիշատակարանի
աւետարանի
գրելոյ
՚ի
Գրիգորէ
եպիսկոպոսէ
տեղւոյն,
վասն
Պատրոն
Վարպետի
եւ
Մէլիք-խաթուն
կնոջ
նորին,
«
՚ի
յաստուածաբնակ
եւ
յանառիկ
դղեակս
Բջնի,
ընդ
հովանեաւ
երկնանման
աթոռոյ
Ս.
Աստուածածնիս
…
՚ի
թուականութեանս
Հայոց
ՋԻԷ
»,
1478.
եւ
աղաչէ
յիշել
զհայր
իւր
Հասանբուղա
զմայրն
Թամթա
խաթուն,
եւ
զհամշիրակ
եղբարսն
`
«
զՏէր
Սարգիս
եւ
զՏէր
Յովհաննէս
եւ
զՏէր
Յորդանան,
որ
յոյժ
աշխատեցան
՚ի
կոկել
սորա
»:
Դարձեալ
յաւելու.
«
Ես
Գրիգոր
եպիսկոպոս
Աշտարակեցի,
նստելով
եպիսկոպոս
իմ
՚ի
սուրբ
աթոռս
ԺԷ
ամ
եւ
վեց
ամիս,
գրեցի
զսուրբ
աւետարանս
՚ի
դուռն
Աթոռոյ
Աստուածածնիս
».
յետոյ
յիշէ
զեղբարս
իւր
եւ
զընտանիս
նոցին,
եւ
զԱստուածատուր
քահանայ
եւ
զընտանիս
նորին:
Իսկ
Պատրոն
եւ
կին
նորա
ընծայեն
զԱւետարանն
`
«
՚ի
դուռն
Ս.
Ամենափրկչին
Աշտարակու
»,
եւ
այլն:
-
Անյիշատակմնայ
այնուհետեւ
Բջնի
`
աւերակացեալ,
բովանդակ
դարս
եւ
դարձեալ
դառնութեամբ
յիշատակի
՚ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու,
՚ի
ժամանակի
ասպատակաց
Ճէլալեաց,
յորոց
հինէ
անմշակ
մնացեալ
եւ
երկրին
`
սով
անհնարին
տիրէր
կողմանցն.
յորմէ
եւ
սոսկալի
իմն
գործ
գործեցաւ
անդ,
ըստ
պատմելոյ
Առաքելի.
քանզի
կանայք
ոմանք
մարդադաւք
`
սպանեալ
զնոսա
եփէին
եւ
ուտէին:
Բայց
յառաջ
քան
զկէս
այնր
դարու
սկսաւ
վերստին
շինութիւն
առնուլ
Բջնի,
յառաջնորդութեան
Տեառն
Փիլիպպոսի,
որում
Մովսէս
կաթողիկոս
յանձնեալ
էր
զվանսն
յամի
1631
եւ
պատմէ
ինքնին
Փիլիպպոս
՚ի
յիշատակարանի
ուրեք
գրոց
կարգեալ
՚ի
նմին
հրամանաւ
Մովսիսի
կաթողիկոսի.
«
՚ի
հռչակաւոր
սուրբ
աթոռոյս
Տիրամոր
Աստուածածինս
սպասաւոր
եւ
տեսուչ
ժողովրդեան
վիճակի
սորին,
եւ
իմ
եկեալ
աստ
տեսի
զանշինութիւն
եւ
զանբնակութիւն
սուրբ
աթոռոյս,
միշտ
այրեցեալ
եւ
խորովէր
լեարդ
եւ
սիրտ
իմ
ապա
մեծաւ
յուսով
ապաւինելով
յողորմութիւն
ամենակալին
…
սկսեցաք
միաբանս
ժողովել
ըստ
չափու
եւ
ըստ
արժանաւորութեան
տեղւոյս
մեծի,
թուով
իբրեւ
երեսուն,
աւելի
եւ
ոչ
պակաս:
Յետ
որոյ
կարողութեամբ
եւ
կամակցութեամբ
Տեառն
արարաք
որ
աւուր
շինութիւնք
`
ըստ
մերում
ուժոյ
՚ի
փառս
Ս.
Աստուածածնին:
Նախ
եւ
առաջ
զտանիս
եկեղեցւոյն,
որ
յոյժ
քակեալ
ապականեալ
եւ
աւերեալ
էր
՚ի
բազում
ժամանակաց,
մինչ
զի
սակս
ինչ
անձրեւելով
զամենայնն
`
՚ի
ներքո
դառնայր
հաւասար,
եւ
կաթիլ
մի
ոչ
մնայր
արտաքս,
եւ
մեք
բազում
աշխատութեամբ
շինեցաք
զգլուխ
սուրբ
տաճարին,
նաեւ
ժամատունն
եւս
աւերակ
եւ
փակ
էր
եղեալ,
զորմունս
եւ
զգլուխն
փայտաշէն
արարեալ
հաստատեցաք:
Ապա
յետ
այսորիկ
սկսեալ
շինեցաք
զՁիթհանքն
եւ
զՋրաղացն,
եւ
այլ
ամենայն
հոգեւոր
եւ
մարմնաւոր
պակասութիւն
`
լցաք
ըստ
մերում
չափու
»:
Առաքէլ
պատմիչ
յետ
յաջորդելոյ
Փիլիպպոսի
զՄովսէս,
ասէ
շինել
տուեալ
«
զբարձրաբերձ
եւ
զլայնանիստ
եւ
զմեծաշուք
տաճարն
որ
յանուն
Սրբուհւոյ
Աստուածածնին
շինեալ
կայ
՚ի
նախնեաց
եւ
վաղուց
ժամանակաց
՚ի
գիւղն
Բջնի,
որոյ
տանիքն
ամենայն
աւերեալ
եւ
քայքայեալ
էր.
նորոգեցաւ
հրամանաւ
Տեառն
Փիլիպպոսի
կաթողիկոսի
ծախիւք
եւ
արդեամբք
քրիստոսասիրի
մեծի
պատրկի
Ջուղայեցի
Խօջայ
Պետրոսին,
զոր
մականուամբ
Բդուզ
Պետրոս
ասէին.
եւ
անուն
եպիսկոպոսի
վանացն
էր
Փիլիպպոս,
յորում
ժամանակի
էր
թուական
մեր
ՌՂԲ
(1643):
Եւ
յետոյ
եղեւ
առաջնորդ
նոյն
վանացն
Մովսէս
վարդապետ
աշակերտ
Փիլիպպոսի
կաթողիկոսի,
որոյ
շուրջանակի
պատեալ
զպարիսպ
վանացն,
գեղեցիկ
յարմարութեամբ
եւ
ախորժ
տեսողացն
»:
Ինքնին
իսկ
Մովսէս
յիշատակէ
զայս,
հանդերձ
նորոգմամբ
մատենից
՚ի
յիշատակարանի
ուրեմն,
կոչելով
զինքն,
«
վերջին
յուսումնասիրաց
եւ
երկրորդս
՚ի
խումբս
քարոզողաց
».
եւ
տայ
նորոգել
զաստուածաշունչ
գիրս
մի
յոյժ
հնացեալ,
«
մերոց
աշակերտաց
ձեռօք
եւ
աշխատանօք,
կրկին
Յովհաննիսեանց
եւ
Ստեփաննոսի,
այլ
եղծեալ
տիպ
գծիցն,
նորոգութիւն
ընկալաւ
միջնովք
եւ
վերջնովք
հանդերձ
ձեռամբ
Ստեփաննոսի
քահանայի
Բջնեցոյ.
որոյ
վանից
իսկ
է
մատեանս
այս
սեփական
նախապէս
ստացմամբ.
յորում
եւ
ուրանոր
մեր
անարժանութիւնս
եպիսկոպոս
գոլով
մինչեւ
ցարդ
(1666)
ամս
քսան,
պայծառացուցաք
կստ
կարի
մերում
զաթոռս
զայս
զարդուք
եւ
սպասուք
եւ
գրովք
հարկաւորոք.
կանգնեցաք
եւ
պարիսպս
շուրջանակի
ծագէ
՚ի
ծաղ
բրդօք
ամրագունիւք,
եղաք
եւ
ձեռակերտս
պատշաճաւորս
՚ի
միջոցի
առ
՚ի
բնակութիւնս
սպասաւորաց
տաճարիս,
յաւելաք
եւ
շինուածըս
այլս
արտաքոյս
՚ի
պէտս
անասնոց
պաճարեղինաց,
եւ
զյարդանոցս
եւ
զկայարանս
երիվարաց,
եւ
ըզՁիթաստանսն
եւ
զտունս
աղօրեաց,
այսինքն
ջրաղացուց,
ընդ
որս
եւ
զյոլովս
որք
հակառակին
առ
կենցաղս
մարդկան,
որպէս
եւ
իւրաքանչիւր
պատահողաց
ցուցանի
դէմ
յանդիման
…
Եւ
որք
՚ի
կալուածի
այսր
կենցաղավարիք
վիճակմամբ
մաղթեմ
յիշել
զմեզ
»:
…
Իսկ
նորոգող
գրոցն
Ստեփաննոս
կոչէ
ըզմովսէս
«
մեծ
քաջ
հռետոր
եւ
անյաղթ
փիլիսոփայ,
հոգիացեալ
րաբունապետ,
գիտապէս
եւ
արքեպիսկոպոս
Բջնւոյ
մեծ
նահանգի
Արարադեանս
երկրի
».
եւ
ընդ
բարերարս
նորոգման
մատենին
մաղթէ
«
Մարիամու
բարեպաշտուհի
կնոջ
եւ
եղբօր
նորա
Խէրանի
անյիշատակի
»:
-
Զդրուատեալդ
այդ
Մովսէս
յիշէ
եւ
Վարդան
Յովնանեան
`
ընդ
փափագողս
միաբանութեան
ընդ
Հռովմայ:
-
Առ
սովաւ
յիշէ
եւ
Թովմաս
Վանանդեցի
յուխտագրութեանն.
«
Անտի
՚ի
վանս
Բջնու
եկեալ
Եւ
զԳետարգելըն
համբուրեալ
»:
Ի
սմին
ժամանակի
հանդիպի
եւ
գալուստ
առաջին
եւրոպէացի
ուղեւորի
այսր,
այն
է
բազմաշրջիկ
Շարտէն
փռանկի,
յամի
1673,
որ
եւ
(
՚ի
6
մարտի
)
գիշերօթեաց
՚ի
վանսն,
զոր
եւ
գեղեցիկ
ասէ
եւ
հին
`
7
կամ
800
ամաց,
՚ի
միջոցի
լերին
եւ
աւանին
մեծի,
որպէս
կոչէ
զԲջնի,
եւ
զայն
՚ի
ստորոտս
լերինն
առ
Զէնկեաւ
(
Հրազդան
).
եւ
զեկեղեցին
համակ
քարաշէն
եւ
ամրակառոյց
յոյժ,
տակաւին
կանգուն
եւ
շէն.
յիշէ
եւ
զպարիսպս
վանացն
թանձր
որմովք
կոփածոյ
քարամբք.
եւ
շուրջանակի
աւերակս
դղեկաց,
աշտարակաց,
պատուարաց.
որովք
հաւաստէր
բան
տեղացեացն,
եթէ
Բջնի
մի
՚ի
գլխաւոր
բերդաքաղաքաց
Հայոց
էր,
մեծարեցին
զնա
միանձունքն.
այլ
զի
աւուրք
աղուհացից
էին
`
ոչ
կարացին
ըստ
կամս
իւրեանց
յագեցուցանել
զնա:
Ոչ
պակաս
գովութեամբ
յիշէ
զտեղին
եւ
միւս
ճանապարհորդ
քաջանուն,
բուսաբանն
Դուռնըֆոր,
որ
յայց
ել
տեղւոյս
(
յ՚
31
յուլ.
1700)
եւ
բարեշէն
քան
զամենայն
վանորայսն
ասէ,
եւ
զաւերակսն
մերձաւորս
`
նշանակս
մեծի
քաղաքի:
Ցկէս
անցելոյ
դարու
յիշին
առաջնորդք
Բջնոյ
վանաց,
զի
հին
եպիսկոպոսարանն
փոխեալ
էր
՚ի
վանս.
նաեւ
յաւուրս
իւր
(
յամս
1763
-
80)
իբրեւ
շէն
`
յիշէ
զտեղին
Սիմէոն
կաթողիկոս,
թուելով
յանուանէ
զթեմս
նորին
գեօղս
յիսուն,
՚ի
Կոտայս
եւ
՚ի
Վարաժնունիս,
յառաջնումն
համարելով
եւ
զնոյն
իսկ
զԲջնի
եւ
զայլ
ինչ
գեօղս
`
զոր
՚ի
Նիգ
գրեցաք.
եւ
յընթացս
կիսոյ
դարու
(1688
-
1741),
յաւուրս
հնգից
առաջնորդաց
`
աւելի
քան
զքսան
նուիրատուս
(
շատք
բնիկ
Բջնեցիք
)
վանացն
եւ
եկեղեցւոյն,
որոց
իւրաքանչիւր
յետկարք
եւ
մուրհակք
հաստատեալք
կնքովն
`
պարսկերէն
կամ
հայերէն
`
պահէին
՚ի
դիւանս
աթոռոյն
Էջմիածնի.
հանդերձ
նշանակաւ
սահմանաց
այգեացն
կամ
տեղեաց
տուելոց:
Ապա
յետ
այնր
ժամանակի
թուի
դադարեալ
միաբան
բնակութեան
վանացն,
եւ
եկեղեցւոյն
մեծի
անխնամ
թողեալ,
զոր
՚ի
մերում
ժամանակի
կամք
եղեն
վերանորոգել:
Եպիսկոպոսունք
եւ
առաջնորդք
վանաց
Բջնոյ
Ս.
Աստուածածնին
`
յիշատակեալք
՚ի
գիրս
եւ
յարձանս
`
այսոքիկ
են.
1030
-
50?
Եփրեմ
թղթակից
Գր.
Մագիստրոսի.
1051
Յովհաննէս,
արձանագրող
՚ի
Կեչառուս.
1205
-
9
Վրթանէս,
որ
՚ի
ժողովս
Լօռւոյ
եւ
Անոյ.
1246
Գրիգոր.
1246
-
67
Վանական.
1299
Յովհաննէս,
ձեռնարկող
թղթոյ
Ստեփ.
Օրպելեան
առ
Գրիգոր
Անաւարզեցի.
1306
Սարգիս
որ
ընդ
Յւվհաննու
յիշի
ուրեք.
1358
Դ
1387
Վանական,
սպանեալ
՚ի
հինէ
Թամարին.
1441
Յովհաննէս.
1610
-
24
Մանուէլ
արքեպիսկոպոս,
երաժիշտ.
1631
Փիլիպպոս,
(
յետոյ
կաթողիկոս
).
1643
Փիլիպպոս
միւս.
1646
-
66
Մովսէս
րաբունապետ.
1653
Մանուէլ
1688
Սիմոն.
1690
-
1701
Մեսրովպ.
1708
-
16
Յովհաննէս.
1709
-
1733
Դաւիթ,
ձեռնադրեալ
յԱղեքսանդրէ
Ա.
1741
Կարապետ.
Առաջին
Վանականն
յիշատակի
՚ի
Կիրակոսէ,
զոյգ
ընդ
ձեռնարկողս
կոնդակին
Կոստանդեայ
կաթողիկոսի,
եւ
նախակարգէ
իսկ
զնա.
բայց
Գէորգ
Լամբրունեցի
որ
եւ
Սկեւռացի
`
ցուցանէ
զնա
յայնժամ
իբրեւ
օգնական
Գրիգորի,
զի
ասէ.
«
Հոգէշուք
ալեօք
ծաղկեալ
սուրբ
ծերունին
աստուածապատուեալ
արհիեպիսկոպոսն
Տէր
Գրիգոր,
որ
ունէր
զվերատեսչութիւն
այցելական
դիտման
քահանայական
դասու
կատարողապետութեամբ
Այրարատեան
նահանգին,
ներկայան
ունելով
զամուրն
Բջնի.
որ
՚ի
նուազեալ
ժամանակիս
առաքինասէր
վարուք
պայծառացեալ
իբրեւ
զարեգակն
փայլէ
յաշխարհի
».
յոր
յաւելու
յիշատակագիրն.
«
Ընդ
նմին
եւ
զհամապատիւ
ինքեան
զտէր
Վարդան
հարազատ
եղբարբ
իւրով
նախայիշեցեալն
Տէր
Գրիգորիւ
(
քահանայի
)
եւ
զՏէր
Դաւիթ
քուերորդի
Տեառն
Գրիգորի
…
Եւս
առաւել
Տեառն
Վանականի
վերոյիշեալ
աթոռոյս
վերադիտողի
եւ
ամենեցուն
սոցա
՚ի
Քրիստոս
սնուցողի
»,
եւ
այլն:
Բջնեցիք
՚ի
պատմութեան
յիշատակեալք
`
ծանօթք
ինձ,
են
Յովհաննէս
Աբեղայն
յիշեալ
՚ի
Յայսմաւուրս,
յառաջին
կէս
ԺԳ
դարու,
որ
պատմեաց
Վանական
վարդապետի
զտեսիլ
ինչ
՚ի
Սինէ
լերին.
եւ
Գրիգոր
Բջնեցի
Հայր
Յովհաննավանից
՚ի
ԺԶ
դարու:
Յարեւելակողմն
ամրոցին
Բջնոյ
`
կարկառի
ոստ
մի
լերին,
յորում
գերեզմանք
են,
եւ
յեզեր
սարաւանդին
մատուռն
փոքր
գմբեթաւոր,
բայց
արձանագրութիւն
ինչ
ոչ
յայտնեցաւ
՚ի
նոսին:
