Այրարատ

134. ՎԱՐԱԺՆՈՒՆԻՔ

ՊԱՐՍՊԵԱԼ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ լերամբք Ստորին Տաշրաց, յարեւմտից ՚ի հարաւոյ ` գաւառաւն Նգայ, ՚ի հարաւոյ արեւելից եւեթ դաշտացեալ ՚ի սահմանակցութեան Կոտայից եւ ծովուն Գեղամայ, իբրեւ անկիւնակալ երից մեծամեծ աշխարհաց Հայաստանեայց ` Արարատայ, Սիւնեաց եւ Գուգարաց, զետեղեալ կայ ՎԱՐԱԺՆՈՒՆԻՔ. ոչ ընդարձակութեամբ կամ յիշատակօք ինչ նշանաւոր, բայց ըստ բնութեան եւ ըստ դրից երկրին ` կարի բարեշնորհ. քանզի մեծաւ մասամբն գեղեցիկ ձորավայր է լեռնակոհակ, մայրեբուսակ եւ յոյժ առաւել ծաղկաւէտ, վասն որոյ եւ կոչի եւս ՚ի յետին դարս ` ԾԱՂԿՈՒՆԻՔ կամ ԾԱՂԿՈՒՆԵԱՑ ՁՈՐ, որպէս եւ ՚ի Թուրքաց Տէրէչիչէկ ( Դարաչիչակ ): Շրջապատ լերինքն ` ՚ի Տաշրաց կողմանէ, յարեւելից ընդ մուտս գնալով, են Քէօմիւրլիւ, Արխաշան, Խիլիխանա, Տէվէ-դաշ, եւ այլն. եւ ՚ի Նգայ կողմանէ ` խառն սահմանաւ ` Գուրու-պօղազ, Էօրթիւլիւ եւ Զինճիրլի. իսկ ՚ի կողմանէ ծովուն Գեղամայ ` Փիր տաղ, Էշէկ-մէյտան, եւ այլն, ՚ի միջոցի իբր տասն կամ երկոտասան մղոնաց: - Յայսմ անձուկ եւ գեղածիծաղ ծոցի ` վազվազեալ խաղայ յարեւմտից յարեւելս ` զուգակիցն Քասաղայ եւ հզօրն քան զնա ` գետն Հրազդան կամ Հուրաստան, զոյգ զհայութեան եւ զհնութեան բերելով կոչումն եւ ազդումն հեթանոսական ժամանակաց. զերծեալ յանձկութենէ ձորոյն եւ հասեալ ՚ի դաշտավայրն ` ՚ի կողմն Գեղամայ ծովուն, ընդունի զհանեալն անտի առու ` Զանկի, յորոյ անուն կոչի արդ բովանդակ գետն. որ եւ յետ խառնըրդոցն առ Ռնտամալ գիւղիւ, դնդնչելով իջեալ ընդ քարավազս ` խոտորի ՚ի հարաւ կոյս, եւ պատեալ զարեւելեայ մասամբ Նգայ ` յառաջէ ուղիղ ընդ հարաւ ` ՚ի Կոտայս: Ըստ անձկութեան ձորահովտի իւրոյ ` վտակս մանունս ընդունի երկուստեք, եւ առաւել յահեկէն, այն է ՚ի լերանց անջրպետաց Տաշրաց. յորոց զմին ` զիջեալն յԱրխաշան լեռնէ ` համարի ոմն յօտարաց ` գլխաւոր վտակ Հրազդանայ, եւ կարէ Բասխա ? կոչիլ: Թուրքք ` ըստ նոր անուան գաւառին ` եւ զգետն Տէրէչիչէկ-չայ կոչեն, այլ եւ Սօուգպուլագ ՚ի վերնակողմանսն: - Ի միջակողմանս ձորահովտին ` յաջմէ գետոյն կայ եւ լճակ մի Խօշ-պուլագ անուն. իցեն թերեւս եւ այլք մանունք քան զայն. զի ոչ է քաջ քննեալ գաւառակս այս, մանաւանդ բուսեղէնքն եւ կենդանականք, որովք ճոխագոյն գոլ վկայի եւ ՚ի պատմութենէ, ըստ անուանն:

Առ Արտաշիսիւ Ա. թոռամբ Վաղարշակայ ` էր ոմն ՚ի սմա պայազատ Հայկազնոյն Գեղամայ, Վարժ կամ Վարաժ անուն, որդի Դատայ, « պատանի յաջող յորս եղջերուաց, այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգութեամբ նետից կորովի ( կամ, նշաւակ ՚ի նետաձգութիւն կորովութեան ), որում յանձնեաց թագաւորն զորդի իւր Տիգրան ` ուսուցանել զնա. եւ իշխան արքունականացն արարեալ որսոց, եւ շէնս պարգեւեալ նմա առ Հրազդան գետով, յանուն նորա կոչի ազգն Վարաժնունի ». եւ դասի ՚ի բարձս եւ ՚ի տանուտէրութիւնս Հայոց, թէ եւ ոչ ընդ աւագագոյնս: Այլ զի են եւ յաշխարհս Վասպուրականի եւ Տուրուբերանի համանուն գաւառք ` դժուարին է որոշել զսակաւս ոմանս արս յիշատակեալս յայս անուն, բայց միայն ուր ընդ նոսին եւ սահմանակիցքն յիշիցեն տոհմք. որպէս, յամին 652 ՚ի գալ Կոստանդնի կայսեր ՚ի Հայս ` ընդ իշխանս ելեալս նմա ընդ առաջ ` յիշին եւ յԱյրարատեան կողմանց Վարաժնունիք, Գնթունիք, Սպանդունիք, յայտ է թէ սոքա բնիկքն էին այսր գաւառի, այսպէս եւ յարքունի բանակին  կրկին Վարաժնունիք  յիշին, մին ՚ի միջի ցեղից Տուրուբերանի, երեքհարիւր արամբք, եւ միւս Վարաժնունեան, դասեալ մերձ ՚ի  Սպանդունիս հարիւր արամբք, յայտ է թէ եւ սա գաւառիս այսորիկ բաժին է, որ եւ սակաւութեամբն  յայտնէ զտեղւոյն եւ զտոհմին  փոքրկութիւն, որոյ անուն ոչ գտանի ՚ի մնացորդ Գահնամակին Սահակայ. իսկ ՚ի Ներսիսեանն ` Վարաժնունին ընդ յառաջադէմս դասի, ՚ի հնգետասաներորդ բարձի, այլ ոչ զարմէ բանս է. զի յետոյ ՚ի ՀԸ կամ ՀԹ բարձի ` կարգին Ծաղկունիք. եւ այսպէս  համարիմ որոշեալ ըզտոհմ տեղւոյս ՚ի միւսոյն, որով վկայի եւ հնութիւն  երկրորդ կոչման գաւառիս: Սորին տոհմապետ համարիմ եւ զՀմայեակ Վարաժնունի, որ յամի 554 գտաւ ՚ի ժողովի Ներսիսի Միջնոյ. թերեւս նոյնպէս էր եւ « Սահակ Մարզպան Վարաժնունեաց Տէր », զորոյ զմահ տարեգրէ  Մատթ. Ուռհայեցի յամի 1000: - Յանուն Վարուժանեանց կայր յԵրուսաղէմ վանք մի ` ՚ի կողմն Տաճարին Սողոմոնի: