Այրարատ

135. ՆԱԽԱՄԱՐՔ. ՆՈՒՌՆՈՒՍ. ՌՆՏԱՄԱԼ. ԾԱՂԿՈՒՆՔ

Որպէս ոչ յիշին պատմական դէպք փոքու գաւառիս, եւ ոչ չէն կամ գիւղ ՚ի նմին. այլ մի միայն, եւ այն առ յետին պատմչին Զաքարիայ Սարկաւագի, թէպէտ կարի հնանիշ կոչմամբ ` Նախամարք, որոյ չեն յայտ այժմ դիրքն, անդ ասէ եկեալ զՅովհաննէս եպիսկոպոս  Կարբեցի զառաջնորդն Յովհաննավանից, վասն ժողովելոյ արդիւնս ՚ի պէտս վանացն, յետ մարտից Օսմանեանց եւ Պարսից յամս 1636 - 8. « եւ էին անդ ( յայնժամ ) երկու երէցք, մինն ՚ի Կեչառուաց  եւ մինն ՚ի նոյն գեղջէն Նախամարուց ». որք զառաջինն ոչ ճանաչելով զեպիսկոպոսն ` արհամարհեցին, եւ իբրեւ ծանեան ` առաջի անկեալ շրջեցան զերկիրն եւ ժողովեցին բազում ցորեան, եւ ինքեանց գրաստովն առաքեցին ՚ի վանքն »: Եթէ եւ գիւղն ցորենաբեր էր ` ՚ի դէպ է կարծել զայն յարեւելեան մասին գաւառին, այսինքն ՚ի հովտի Զանկի գետոյ, որ ըստ հարթութեանն եւ բազմաբնակ թուի եղեալ. ընդ այլոց սահմանակցաց ՚ի գաղթ տարաւ եւ զնոսա Շահ-Աբաս, եւ յետոյ Ճէլալիքն  ճարակեցան յերկրի անդ:

Ի գլուխ գաւառին, այսինքն եւ յարեւմտակողմն, առ ակամբք Հրազդանայ ` ընդ մէջ Տէվէգաշ եւ Գուրու պօղազ  լերանց, ՚ի բարձրաւանդակի անդ են հանգըրուանք  տուարածից եւ փոքրիկ չէնք, շատք անուան, եւ ոմանք անուանեալք ` Միսխանէ, Շուրախ կամ Շօրախ եւ յանկեան խառնըրդոց  վտակի միոյ իջելոյ յԷօրթիւլիւ լեռնէ, յաջմէ գետոյն ( ՚ի հարաւոյ ) Գարագալե, եւ հուպ նմին Փայաչուխլու , յորոց  իբր մղոնաւ հեռի ` յահեկէ գետոյն կայ թուրքաբնակ  գիւղն Թաքեարլու  ( կամ Թաքեալուխ ), եւ ՚ի հիւսիսոյ նորին փարսախաւ վերագոյն ՚ի ձորեզեր գետակի միոյ ` Ուլաչիկ, նոյնպէս թուրքաբնակ.

- Մերձ ՚ի խառնուրդս այլոյ վտակի ՚ի Հրազդան ` ՚ի նմին ձախակողման ` Տետե-գըշլագ ( Դատաղըչլախ ), յելից նորա մղոնաւ հեռի ` ՚ի ձորեզեր  այլոյ եւս վտակի ` Թայչաբուխ ` բնակեալ ՚ի Հայոց գաղթականաց  Արծափայ գեղջ Կոգովտի, իբր 50 տանց, որոց եկեղեցի կոչի յանուն Ս. Աստուածածնի: - Հեռի ՚ի սմանէ կիսով փարսախաւ առ վտակաւն յԱրխաշան լեռնէ իջելոյ ` կայ Նուռնուս ( որ զՆռնենիս յիշեցուցանէ ) գիւղ Թուրքաց, իբր 15 տանց: Նոյնքան կամ աւելի հեռի ՚ի սմանէ յելից հարաւոյ ` առ այլով եւս վտակաւ ` Բարաքիշի գեօղ Հայոց 20 տանց, Ս. Յովհաննէս եկեղեցեաւ: - Փարսախաւ հեռի ՚ի յետնոյս եւ ՚ի Հր. արեւելից ` առ միւսով եւս վտակաւ ` Ֆառուխ գիւղ Հայոց ` իբր 30 տանց, Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: Աստի եւ անդր հարթածաւալ դաշտանայ գետինն, եւ հովիտ Զանկի գետոյ:

Իսկ յաջմէն Հրազդանայ կամ ՚ի հարաւոյ ` յետ Գարագալէի ` չորիւք մղոնօք բացագոյն յելից նորին  յանկեան խառնըրդոց վտակի միոյ ` Ալլահվէրտի գիւղ փոքր թուրքաբնակ. եւ յելից նորին փարսախաւ հեռի ` Փաշաքեանտ կամ Տէլիփաշա թուրքաբնակ, իբր 20 տամբք: Յելից եւ ՚ի հարաւոյ ՚ի լեռնոտին մինչեւ ՚ի խառնուրդս Հրազդանայ եւ Զէնկեայ ` գոն հանգրուանք եւ շէնք մանունք, յորոց մի է Մաման: Մերձ ՚ի խառնուրդսն առ Զանկեաւ ` յահեկէ, որ է յելից կուսէ, մեծ աւանգեօղն Հայոց Ռնտամալ իբր 120 տամբք, եւ Ս. Կարապետ եկեղեցեաւ: - Առ սովաւ մնայ կիսաւեր եկեղեցին ` Կիւրճի Գիլիսէ ( Վրաց եկեղեցի ) կոչեցեալ յայլազգեաց, պատկերեալ ՚ի Թիւ 110:

Հովիտն Զէնկեայ, մանաւանդ միջոցն որ ՚ի գետակցացն մինչեւ ՚ի Շահրիզ, ( իբր եօթն մղոն ընդ երկայն եւ ընդ լայն ), ՚ի Հս. կուսէ շրջապատեալ բոլորակաձեւ հրաբղխի լերամբք, համակ եւ ինքն հրաբղխեայ է կազմութեամբ, բլրակս ունելով ցրիւ ` չեչոտ պասալտ կամ սրածայր հերձոտ խանձաքարիւ, յորոյ միջի սփռեալ են փոքրագոյն կոշտք կամ կոշկոռք թխորակ. ՚ի ծակտիս պասալտին գտանի տեսակ իմն հայկաւոյ: - Ընդ առուն ( Զէնկեայ ) ՚ի վեր խաղալով ընդ արեւելս ՚ի Գեղաքունեաց կողմն, են գեօղք, Եայճի ՚ի Հս. Ռնտամալայ մղոնաւ կամ աւելի հեռի, 30 տամբք եւ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ : Յելից նորին կիսով փարսախաւ հեռի Դդմաշէն գիւղ մեծ, յորում կայ եւ եկեղեցի հին քարաշէն կամարակապ, այլ զի կործանեալ էին տանիքն ` փայտայարկ  արարին բնակիչքն ` տունք աւելի քան զ՚ 60, եւ կոչեցին Ս. Թադեոս: - Յարեւելից սորին փարսախաւ հեռագոյն ՚ի ստորոտս Փիրտաղ լերին եւ առ գետեզերբըն ` Չիչակլու Թուրքաց, ըստ Հայոց ( իբր  45 տանց ) ծաղկունք գիւղ յորմէ եւ անուն գաւառին Ս. Ս. Յարութիւն եկեղեցեաւ. ՚ի դէպ է սմա լինել գլխաւոր չէն  ՚ի հնումն, այլ ոչ նշմարին արդ նշանք մեծութեան ՚ի նմին:

Փարսախաւ հեռի ՚ի Ծաղկունեաց ` յարեւելից կուսէ, եւ նոյնքան հեռի ՚ի ծովեզերէն Գեղաքունեաց, յահեկէ ( ՚ի հարաւոյ )  Զէնկեայ ` կայ Շահրիզ գիւղ, 45 կամ 50 հայաբնակ տամբք, եւ Ս. Յովհաննէս եկեղեցաւ : - Ընդ մէջ Շահրիզայ  եւ ծովեզերին  ՚ի նմին  կողման գետոյն ` է Վարսեր գիւղ ըստ Հայոց, Չըռչըռ կոչեցեալ յայլազգեաց, իբր 30 տամբք, եւ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ. զայս գիւղ հանդերձ Գոմաձորիւ  եւ այլովք մերձակայիւք ` Աշոտ Ա. մինչչեւ թագաւորեալ ( յամի 874), եւ դուստր  իւր Սոփի տիկին Սիւնեաց ` ետուն ՚ի կալուածս Ս. Առաքելոց եկեղեցւոյ Սեւան կղզւոյ: Իսկ գեօղն Գոմաձոր  արդարեւ ՚ի փոքու ձորավայրի  կայ, իբրեւ քառորդաւ ժամու եւեթ հեռի ՚ի ծովէն ՚ի ստորոտս լերին, 15 տամբք եւ եկեղեցեաւ  յանուն Ս. Յակովբայ Մծբնայ հայրապետի: - Ի սմանէ մղոնաւ հեռի ՚ի Հր. կուսէ յանկեան Զանկեայ եւ ծովեզերն կայ մեծ գեօղն Ելենովքա ` Մալոքան  աղանդաւոր  Ռուսաց, եւ մերձ նմին պատհակատուն պետութեան, ՚ի վերայ մեծի արքունի ճանապարհին ` որ տանի յԵրեւան եւ ՚ի Տփղիս: - Երկումղոնաւ հեռի ՚ի հարաւոյ սորին եւ ՚ի հարաւային արեւմտեան ծայր վերին կամ հիւսիսային մասին ծովուն Գեղամայ ` կայ Պրտակ, ըստ այլազգեաց Օրտակլու ( Էօրտեկլիւ ) գիւղ Հայոց, իբր  80 աղիւսաշէն  տամբք եւ հին եկեղեցեաւ, զոր նորոգեալ արդ ` կոչեն Ս. Յովհաննես: Գոն առ նմին եւ հին գերեզմանք եւ խաչվէմք, ընդ որս եւ  տապան Նահատակի միոյ: Յերի գեղջս ՚ի քարափունս ծովուն Գեղամայ ` յայտնեցաւ բեւեռաքանդակ արձանագիր իննտողեայ, յամի 1883: - Ի դէպ էր արդեօք ՚ի Գեղաքունիս համարել զյետին յիշեալ գեօղսդ, այլ զի արդ պատշաճեալ է վիճակին ` յորում եւ այլք ՚ի գեօղից Ծաղկունեաց, եւ զի հարթ հաւասար է երկիրն յայնմ մասին միայն շրջափանց ծովուն, ըստ Շահխաթունի եւ մեք այսպէս նշանակեցաք. այլ ոչ հաւանիմք նմա ` եւ զՑամաքաբերդ եւ զՃապստիկ ( Չիպուքլու ), որք առ ծովեզերն, լերամբ եւ ուրոյն գետակաւ զատուցեալք, եւ ոչ զԱյլաբերս ` որ ՚ի հարաւոյ Իգայ, ընդ սոսին ՚ի Վարաժնունիս զուգեալ, այլ զյետինքդ ՚ի Կոտայս գրեմք եւ զծովեզերեացն  ՚ի Գեղաքունիս: Իսկ առ Հրազդանաւ ` այսմ գաւառի Վարաժնունեաց  վերագրեմք  եւ զԿարաւանի գիւղ ( Քէրվանսէրայ ) որ ի Գառնեկին ՚ի հարաւոյ Ռնտամլի  եւ ՚ի հիւսիսոյ Մայրավանից (270), 50 տամբք Հայոց եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Ի հարաւոյ գեղջն առ գետեզերբն  կայ ապառաժ մի մեծ ` Սուտեօկեն անուանեալ, վասն շուրջ պատելոյ եւ բաղխելոյ  զնա ջուրց, որք երբեմն յորդեալ արգելուն եւ զանցս ճանապարհին: - Իբր երիւք մղոնոք ՚ի հարաւոյ Կարաւանի գեղջ եւ սուղ ինչ պակաս յարեւելից Մայրավանից կայ լճակ մի ՚ի հարթ վայրի մերձ յարքունի պողոտայն, առ որով Ախտա Ստորին գիւղ եւ իջեւանատուն, իբր 70 տամբք Հայոց եւ Ս. Խաչ հին եկեղեցաւ, եւ երկու մղոնաւ ՚ի հարաւոյ նորին ` Վերին Ախտա, 60 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցաւ: - Յարեւելից սոցին է Ճաման-կեօլ հանգրուան, թերեւս ՚ի սակս վերոյիշեալ լճակին այսպէս կոչեցեալ:

Ի վերնակողմանս Վարաժնունեաց թուին լինել եւ փոքր գեօղք տաճկաբնակք Օզանլար, Ղօռուխ-գիւնեի, Ղօրչալու, Ալիչօփուր եւ Ախվերան, զորոց գիրս ստուգել ոչ կարացաք, որպէս եւ ոչ զեկեղեցւոյն եւ զմատրան զորս յանդիման առնեմք ( ՚ի Թիւս 109 - 112) եւ ոչ զանուանս սոցին եւ որ ՚ի Կարաւանի գեղջն ( Թ. 113):