Այրարատ

136. ԿՈՏԱՅՔ

ԲԱՐԳԱՒԱՃԱԳՈՅՆ ՚ի վիճակս Այրարատեան  նահանգի, ՚ի նուազել այզգայնոցս պայազատութեան կամ դասական ժամանակի նախնեաց մերոց, մինչեւ ՚ի մեր աւուրս ` հանդիսացաւ գաւառս ԿՈՏԱՅԻՑ կամ ԿՈՏԷԻՑ որ շրջապատեալ է յայլոց յոլովից.  այսինքն են, ՚ի Մտ. Արագածոտն ՚ի Հս. Նիգ եւ Վարաժնունիք, յԵլից ` Մազազունիք եւ փոքր գաւառակք Այրարատայ , ՚ի հարաւոյ ` Ոստանն Հայոց: Բայց որպէս այլոց մերձաւորաց ` եւ սորա չեն քաջորոշ հին սահմանք, մանաւանդ զի յանչքանալ այլոցն ` սա գլխաւորութեամբ մայրաքաղաքին Երեւանայ ` ընդարձակեալ պարունակեալ է եւ զայլոցն բաժինս, եւ ըստ վկայութեան ոմանց, ոչ հնոց այլ ոչ եւ նորոց, յարեւմտից  կողման ` ՚ի Կոտայս համարեալ էր Եղիվարդ գեօղ, յարեւելից ` մինչեւ ՚ի Գառնի ձգէին սահմանքն, որ է ասել ցլերինս անջըրպետս Գեղաքունեաց կամ Ծովուն Գեղամայ:

Մեծագոյն մասն երկրին ` արեւմտակողմն ` դաշտային եւ արգաւանդ է, ոռոգեալ ՚ի Հրազդանայ, որ ՚ի հիսիսոյ խաղայ ՚ի հարաւ ընդ բովանդակ գաւառն, սակաւ ինչ խոտորելով յարեւմուտս, եւ արտաքոյ ՚ի դաշտին Արարատայ թափի յԵրասխ, ընդ մէջ Քասաղ եւ Ազատ գետոց. եւ զի ՚ի ծովէն Գեղամայ անսպառ ունի զօժանդակութիւն Զէնկեայ ` ոչ պակասէ յարբուցանելոյ ըզգեօղս եւ զայգիս, որք առանց այնր ծարաւեալ մնային  արդեօք, հանգոյն այլոց կողմանց նահանգին, քանզի չըկան այլ գետակք ՚ի կողմանսն, այլ վտակք ինչ անբաւականք ՚ի տոկալ տապայ ամարայնի, վասն որոյ մեծ խնամով եւ աշխատութեամբ ` բազում անգամ իշխողաց երկրին ( Պարսիկ խանից Երեւանայ ) եւ կաթողիկոսաց Էջմիածնի, հանեալ է առուս, եւ փողորակօք եւս բերեալ ջուր յարբուցումն անդաստանայ եւ շինից վիճակին: Աջակողմն Հրազդանայ ` այսինքն արեւմտակողմն ` գրեաթէ ՚ի սպառ անջրդի է ՚ի բնէ, ՚ի ձախակողմն ունի ինչ վտակս, լեռնային գոլով այնր մասին, բայց շատք եւս յայնցանէ ` մինչչեւ ժամանեալ ` ՚ի գետն ` սպառին. սակայն թէպէտ եւ այսպէս հետակորոյս լինին յառաջխաղացութեամբ, այլ ՚ի գարնայնի առաջք նոցին կամ աղբերք ` խուռն խաղան եւ ծաւալին ՚ի լեռնակողմանս անդ, եւ յոյժ զբօսալի յարդարեն զվայրսն, որպէս զի ըստ բազմութեան վտակացն ` բովանդակ վիճակն  իսկ ՚ի դարուց հետէ Գըրգ-պուլագ (40 վտակք ) կոչի յայլազգեաց: Զերկոսին եւս հանգամանս յիշէ Զաքարիա Սարկաւագ ` ճառելով զՆաճաֆ խան կուսակալէ Երեւանայ, զի « գնայր  սա յամառան եղանակին ՚ի գաւառն Կոտէս, ՚ի յակունս բազմութեանց աղբերացն ` որ ասէին Խըռխ պուլախ, որ է Քառասուն աղբիւր »: Յորմէ իմաստասիրեալ  Բարաղամ աշխարհագիր ` ասէ. « զի ունի գաւառս այս զվտակաց Քառասուն աղբիւրս անուշահամ ջրոց »:

- Երեւին եւ առ գետովն ձորակք անձուկք երբեմն շարժունք ջրով եւ երբեմն ցամաքեալք. յորոց սակի ՚ի սահմանս Երեւանայ յիշէ Զաքարիա Սարկաւագ ` զԱմիրդարեանց ձոր եւ զՂապոնց ձոր, յանուն նախահարց տոհմիցն որք ՚ի պատանդից Վրաց: - Մի միայն գետակ ՚ի լեռնակողմանց Գեղամայ իջեալ ` խաղայ նախ  յարեւմուտս, եւ առ Ձագ  գիւղիւ խոտորեալ ՚ի հարաւ, իբրեւ զուգահեռական Հրազդանայ խառնի ՚ի նոյն, անցեալ յարեւելից հարաւոյ Երեւանայ, զայս յատկապէս  կոչեմք Գըրգպուլագ ՚ի տեղագիրս, որ եւ Աւան կոչի ՚ի սահմանս համանուն գեղջ, որպէս եւ սահմանս Երեւանայ ` Գետառ: - Ի սպառուած սահմանաց գաւառին, յարեւելից հարաւոյ ` կայ եւ լիճ մի անձուկ կէս մղոն եւ աւելի երկայնութեամբ: Գազըլ-կեօլ անուանեալ. եւ այլք սակաւք եւ յոյժ մանունք: - Գետն Հրազդան բաց ՚ի Մատըռուակութենէ պատուական ջրոյն ` ընծայէ եւ ձկունս համեղաճաշակս, զծանոթ  Կարմրախայտն  եւ զանուանեալսն Կապիտ, Մուրզի, Գոճի, Սարիկեօղ ( գեղնակն ): Թէպէտ եւ կոհակք լերանց են յարեւելակողմն գաւառին, որպէս ասացաք, այլ ոչ եւ լերինք բարձունք վերացեալք յերեսաց դաշտագետնոյն, որոյ հիւսիսակողմն ինքնին բարձր է յերեսաց ծովու իբր 5000', աւելի կամ պակաս, իսկ հարաւակողմն նուազ քան զ՚ 3000. եւ զի երկարութիւն հովտին Հրազդանայ ` ՚ի Բջնոյ ցԵրեւան ` իբրեւ քսան մղոն է, յայտ ուրեմն է զի ընթացք նորին երագ երագ ստորիջուք են, որ է ասել եւ երկիրն յոյժ վայրահակ: Ի լեռնակոհակաց անտի անջատք եւ բարձրագոյնք են ` Ինէկ-տաղ ( Կով լեառն ) ՚ի հիւսիսակողմն ՚ի հարաւոյ Ախտա գիւղից, եւ ՚ի նորին հարաւոյ Շամիրամայ լերինք ` ըստ այլազգեաց Քէօթան կամ Կիւթան տաղ, Մեծ եւ Փոքր, կիսով փարսախաւ հեռիք ՚ի միմեանց, յահեկէ եւ յարեւելից Հրազդանայ եւ ՚ի մտից նորին ` հանդէպ լերինն Արայի. որպէս եւ յարեւելից իւրեանց ` նովին հորիզոնական դրիւք ունին զԱհմանկան ` զմի ՚ի բարձրագոյն լերանց Գեղամայ: - Գլխաւոր կամ բարձրագոյնն  յերկոցուն Կիւթան լերանց ( որք այսպէս ասին կոչիլ ՚ի Թուրքաց ` կամ վասն հերկելի գոլոյ կամ վասն ակօսաձեւ պատառուածոյ Փոքուն ), արեւմտեանն է, հուպ յարքունի պողոտայն որ տանի յԵրեւան եւ ՚ի Սեւան. իսկ հայերէն կոչումնն աւանդի վասն առ նովաւ բանակելոյ Շամիրամայ ընդդէմ Արայի ` այսպէս յանուն սորին անուանեալ ՚ի Հայոց: Այլ ինձ թուի ՚ի բուն իսկ յանուանէ գաւառին Կոտայից ` այդպէս աղաւաղեալ կոչմանն ՚ի Թուրքաց: