Այրարատ

137. ԱՆՈՒՆ. ՎԻՃԱԿՔ

Հարկ է Կոտայից լինել քաջ հին յազգային մեր լինելութեանս, աներկբայ շուրջ ունելով զբնակութիւնս եւ զդաստակերտս նախահարցն Հայկազանց, զԱյրարատ, զԱրագած, զԳեղամ, զԳառնի, եւ այլն. յորոց միջի գոլով եւ գաւառիս ` հարկ է կամ զուգաժամանակ եւ զուգազարմ նոցին լինել անուանակոչութեամբ միոյ յառաջնոցն մերոց նահապետաց, եւ կամ ՚ի նախահայկեան եւս սփռելոյ մարդկանէ. քանզի զազգի կամ զտոհմի մեծի նշանակ տայ անունդ Կոտայք, որպէս Տայքն եւ Գուգարքն. եւ կոչին ուրեմն բնիկքն Կոտայեցիք. յայտ է ապա զի նախասկիզբն անունն է Կոտ կամ Կոտա, եթէ անձն ոք էր եւ թէ այլ ինչ. եւ աղաւաղանօք համարիմ ուրեք առ նախնիս ` Կոտէից եւ կոտեաց կոչեցեալ, այլ եւ Կուտէից գաւառ, յորմէ ե ' ւս աղաւաղեալ Կուտէուց գաւառ: Բայց զարմանալի այս է ` զի առ հնագոյն նախնիս կամ վէպս ` ոչ յիշի ոչ անուն գաւառիս եւ ոչ յայն անուն տոհմն կամ բարձ եւ պատիւ իշխանական, այլ ՚ի ժամանակի Ոստիկանաց սկսանին հանդիսանալ սահմանք սորին. որում պատճառ թուի ինձ ` լինել երկրին սեփական վիճակ եւ ժառանգութիւն արքունի, եւ տոհմին Կոտայից կամ Կոտայեցւոց ` լինել դրանիկս թագաւորացն. վասն որոյ եւ ոչ ուրեք յիշին յանուանէ իբրու ազգ կամ տոհմն առանձին, այլ ուր ասի « եւ ՚ի տանէն արքունի », ՚ի նմին իմանալի է եւ զԿոտայս: Սակայն զի առանձինն եւ կարի հին տոհմն էր նոցին, վկայէ յառաջ քան զմեր պատմիչս ` աշխարհագիրն Պտղոմէոս, որ յիշէ գրեաթէ հաւասարաձայն հայկականիս գաւառ մի, Cotacene յեղեալ ՚ի Լատինաց:

Յելս կոյս Զ դարու ` ՚ի թագաւորել Բ Խոսրովու Սասանեանց ` օգնութեամբ Յունաց, եւ ՚ի թողուլ ՚ի նոսա զմասն մի յաշխարհէս Հայոց, սահմանորդ երկոցուն բաժնից յիշի գաւառս Կոտայք ` մինչեւ ցաւանն Գառնի. եւ ՚ի սակս այնր բաժանման ` յերկփեղկել առ վայր մի եւ Հայոց ` նաեւ ըստ եկեղեցական տեսչութեան, յայսմ գաւառի յԱւանն գեղջ, ( որպէս նշանակեսցի ՚ի ստորեւդ ), եդաւ աթոռ կաթողիկոսի յունաբաժին Հայոց: Ի նմին կողման դեգերէր եւ սուղ յառաջ քան զմուտս անդր Արաբացւոց, զօրավարն Յունաց Թումաս ` առաքեալ ՚ի Կոստանդեայ կայսերէ, որ եւ խարդաւանօք կալաւ զքաջ իշխանն Թէոդորոս Ռշտունի եւ առաքեաց առ կայսր, յորմէ ` սա արդարացեալ դարձաւ: - Առ նովին ժամանակաւ եւ սուղ զկնի ` հաւաստէ զշինութիւն եւ զբարգաւաճանս երկրին ` վկայաբանութիւն Դաւթի Դւնեցւոյ, որ մինչչեւ մկրտեալ ` Տաճիկ Սուրհանն էր, եւ « հասեալ լինէր յԱյրարատ գաւառ ՚ի կողմն Կոտէից նահանգին, եւ շրջէր ընդ գիւղս եւ ընդ աւանս, եւ տեսանէր զկարգս քրիստոնէից եւ զպարկեշտ վարս աստուածապաշտութեան ». ( եւ յետ մկրտութեանն ) աստ բնակէ … ՚ի Դաշտակողմանն, ՚ի գիւղ մի ` որում « Ձագ անուն կոչէր »: - Ի կէս Թ դարու ` յազգատ առնել Բուղայի զտոհմապետս Հայոց, Վասակ Սիւնի խոյս տուեալ ՚ի կողմանս Կոտայից ` եհար զհետամուտս իւր եւ հալածեաց զերծաւ ՚ի Գեղաքունիս: Յետ սակաւուց յաջողեալ Բագրատունեաց եւ թագաւորեալ ` արկին եւ զԿոտայս ընդ իշխանութեամբ իւրեանց. եւ յետ նոցա կրկին թափեցին յայլազգեաց ` աշխահակալքն  Զաքարեանք. Աթաբէկն Իւանէ ետ մասն ՚ի գաւառէս ժառանգութիւն Օրպելեանն Լիպարտի, զոր եւ յետոյ պայազատ նորին Սմբատ ` վերստին թափեաց հրամանաւ Թաթարաց: Ի սոցանէ հալածեալ, յամին 1235 Ճէլլալէտին  Խորազմ Շահ ` անկաւ ՚ի Կոտայս, ուր եւ յելս սահմանեացն եհար չարաչար  զզօրս Վրաց եւ Հայոց, որոց առաջնորդ էին թագաւոր նոցա Լաշայն եւ վերոյիշեալն Իւանէ: Զարմ Զաքարեանց եւ պաշտպանելոցն ՚ի նոցանէ իշխանազանց  Հայոց ` պայազատեցին, որպէս յԱրագածոտն եւ աստ ՚ի Կոտայս, ըստ ներելոյ Թաթարաց. իսկ ՚ի թուլանայ զօրութեան սոցա, որպէս եւ ՚ի բռնանալ Թուրք իշխանաց, զմերձակայ գաւառաց բաղդ կրեցին եւ Կոտայք, բռնաբարեալ յՕսմանեանց եւ ՚ի Պարսից, մինչեւ ՚ի նուաճել Արարատեան նահանգի ՚ի Շահաբասեանց, որք զկուսակալ համօրէն մասին աշխարհիս Հայոց ` կարգեցին յԵրեւան ` ՚ի շինագլուխ գաւառիս: Որ ինչ յետ այնր անցք անցին ընդ Կոտայս ` ՚ի պատմական դէպս Երեւան  քաղաքի գրեսցին. յորոյ անուն  եւ բովանդակ վիճակն կոչեցաւ յիշխանութեան Պարսից ` Երեւանայ մահալեւ: Ի յետին ժամանակս մերձագոյն սահմանք քաղաքին Երեւանայ կոչէին Սահաթափոս, եւ ըստ Թուրքաց  Չուգուր Սաատ, եւ այսպէս դրոշմէր ՚ի վերայ դրամոց հատելոց աստ, զոյգ ընդ անուան քաղաքին. այլ հասարակօրէն  այժմ ըստ վերոյգրելոցս Գըրգ պուլագ կոչի, եւ այս՚ի բազում դարուց հետէ. բայց ստորին մասնն ` սկսեալ յԵրեւան քաղաքէ մինչեւ ՚ի սահմանս Երասխայ, ՚ի յետնոյ այլազգեաց  Զանկի-պասար կոչի. ըստ այսմ եւ մեք յերկուս յայսոսիկ վիճակս տրոհեմք զգաւառս այս. որոց առաջինն հիւսիսային մասն է նորին, երկրորդն ` հարաւային: Նախադասեմք  այբուբենական  կարգաւ  աստէն զաշխարհահամար շինից նոցուն ` ըստ գրութեան 1873 ամի, ( ոչ ունելով ՚ի ձեռին զնորագոյնն ), յետ որոյ յայտ է թէ աճեցեալ է փոփոխեալ  է թիւ բնակչացն, յորս է բազմութիւն սերընդոց  Թաթարաց, նշանակեալ Թ տառիւ, եւ սակաւաթիւ Քուրդք: Ռուս եւ Մալեական աղանդաւորք ` Ք. Ռ եւ Մ. ուր չիք տառ ` բնիկքն  իմասցին  Հայք: