Այրարատ

141. ՁԱԳ. ՁԱԳԱՎԱՆՔ

Մերձ ՚ի Մէհուպ ՚ի հարաւոյ կուսէ եւ յարեւելից Պտղօնից մղոնաւ կամ դոյզն  եւս հեռի, առ եզերբ Գըրգպուլագայ յահեկէն, կայ միւս անուանէ  գիւղ առ Հինս ` Ձագ անուն, զոր նախ յիշէ վկայագիրն  Ս. Դաւթի Դունեցւոյ, որում եւ պարգեւեալ էր զտեղին Գրիգոր  Մամիկոնեան  Հայոց իշխանապետ: « Ի սոյն հաստատեալ բնակէ, ասէ  պատմիչն  յաշխարհիս  Հայոց ` ՚ի դաշտակողմանս, ՚ի գիւղ մի որում Ձագ անուն կոչէր, ( ուր ) եւ յետ սակաւ ժամանակի  ստացաւ իւր կին եւ որդիս մաքրապէս վարուք … եւ կացեալ զամենայն ժամանակս իւր ՚ի բարութեան, եւ հասեալ ՚ի խոր ծերութիւն »: Ի գեղջէ աստի էր Զաքարիա այր ըզգօն, որ յաշխարհական  կարգէ ընտրեցաւ  ՚ի կաթողիկոսութիւն, յամի  853 եւ ՚ի միում եօթնեկի ընկալաւ զամենայն աստիճանսն, եւ կալաւ զաթոռն ամս քսան եւս երկուս, յաւուրս իշխանապետութեան  Աշոտոյ Ա. որ թագաւորեացն յետոյ: Զարդիս  գրեաթէ ամայացեալ  էր իսպառ գիւղ, որպէս եւ քարաշէն եկեղեցին հին կիսաւեր, ՚ի ստորոտ բլրակի միոյ. այլ պետութիւն Ռուսաց զօրանիստս մեծամեծս հաստատեաց անդ, յորմէ եւ Հայք հաստատեցին  բնակութիւն իբրեւ 20 տանց, ՚ի շինութեան նոցին ՚ի պեղելն զերկիր գտան սափորով բիւզանդական դրամբք: - Բարգաւաճ է բուսաբերութիւն սահմանաց Ձագայ եւ առատապէս բերէ զպարարտահամ  բանջարն Բող, վասն որոյ եւ Բոզի լերիմք կոչին շրջակայքն: Գերմանացին Քոխ որ էանց ընդ այնս, եւ յընթանալն կառօք միայն կարաց քննել, զբարգաւաճութիւն  բուսոցն  նմանեցուցանէր Քապարտայ նահանգի Կովկասի, եւ սխրանայր ընդ հովանոցաձեւ տեսակ ծաղկանց Երպատուրի (Herbatura) կամ Երիցու  աղցանի, զորմէ  Բժըշկարան մեր գրէ. « Ինքն խոտմն է ` որ տերեւն եւ որձան նման է ըռազիանային, եւ շատ մազմզուկ ունենայ, եւ ՚ի վերեւն  ծաղիկ ունի, եւ տակն սեւ լինի, եւ հոտն ծանր, եւ ՚ի վերեւն  կպչուկ լինի. ՚ի լեառն եւ ՚ի շուք տեղեր կու բուսնի. որ զտակն կու ճեղքեն եւ ըզջուրն կու հանեն. եւ ՚ի շուքն կու չորացընեն »:

Հռչակաւոր քան զգիւղն եղեւ ՚ի յետին դարս մենաստանն Ձագավանք, որ ՚ի հարաւոյ գեղջն կայ ` սակաւուք հեռի ՚ի նմանէ, ՚ի ստորոտս այլոյ բլրակի, եւ հռչակեցաւ իբր ուխտատեղի մեծ, վասն անդ հանգուցանելոյ զգերահռչակ  Գետարգել խաչն, յորմէ եւ տեղին ցարդ կոչի Գետարգել, որպէս յիշի ՚ի պատմութեան նշանին ` այլ ոչ նշանակի որոշակի ամ փոխադրութեան նորին այսր. թուի ոչ յետոյ քան զ ' ԺԴ դար. զի յիշէ Վարդան աշխարհագիր, ( որ եւ ընդ նմին զՍ. Սարգսիեւ զՍ. Կիրակոսի  աջն ) եւ պատմագրութիւն  իսկ խաչին չէ կրտսեր քան զայն ժամանակ, այլ թուի եւ ոչ յառաջ քան զայն, քանզի ՚ի սկզբան  այնր դարու ` յիշին Ձագավանք առանց յիշատակի Գետարգել խաչին, որպէս Մխիթար Այիվանեցի վաղագոյն եւս յերրորդ քառորդի ԺԳ դարու, առ Յակոբաւ կաթողիկոս ` ասէ ժողով իմն լեալ ՚ի Ձագավանս, եւ զվասն էրն ոչ յայտնէ: Յամս 1317 - 20 յիշի Հայր Թադէոս ոմն Ձագավանեցի ` բոկիկ ճգնաւոր, զոր յոյժ երախտաւոր իւր կոչէ յիշատակագիրն: Առ նորոգութեամբ աթոռոյն Էջմիածնի ( յամի 1441) ընդ միաբան ժողովականսն էր եւ առաջնորդ Ձագավանից  Սարգիս վարդապետ, որ թուի յիշեալն ուրեք յամի 1427 իբրեւ գրիչ գլխատառից մատենի միոյ: Ի նմին ժամանակի, ըստ այլում յիշատակագրի, Սիմէոն ` րաբունապետ « ամենայն գովութեանց արժանաւորեալ սուրբ եւ քաջ հռետորն », որ նորոգեաց  զկարգս բազում վանորէից Այրարատեան  նահանգի, եւ բնակէր յաճախ յԱյրիվանս անտի « եկեալ բնակեցաւ ՚ի սուրբ ուխտն  Ձագավանք, եւ վերստին կարգեաց զամենայն բարի  կարգս եւ օրէնս յերկրին Կոտէից, ՚ի կարգաւորս, յազատս եւ յաշխարհականս, վասն զի շատ անկարգութիւն եւ անօրէնու թիւն մտեալ էր յեկեղեցի …: Զամենայն սահմանս եւ զկարգ վանիցն ` ուղղեաց ըստ առաջնոյն … այլ եւ զվանքն պարսպեաց եւ ամրացոյց եւ որոշեաց ՚ի յաշխարհականցն . զի աբեղայ ՚ի շուրջ պատի կողմն բնակեսցէ, եւ սանամայր մի արասցէ, եւ քոյրաքոյր եւ մայրաքոյր, եւ ամառն եւ ձմեռն ՚ի մի վայր ժողովին ՚ի քնոյ ժամն ըստ առաջնոց սահմանին: Եւ հինգ մեծամեծ խաչ կանգնեաց ՚ի մէջ պարսպին, կամէր զեկեղեցիս  շինել, եւ այլ բազում արդիւնս առնել. եհաս հրաման յԱրարչէն կոչել զվարդապետն առ ինքն, ՚ի թու. ՊՀԷ » (1428 - 9): - Ի կէս ԺԷ դարու ընդ այլ ուխտատեղիս Այրարատու  յիշէ Թովմաս  Վանանդեցի եւ զսա, յետ Բջնոյ վանաց. « Եւ զԳետարգելըն համբուրեալ ». էր յայնժամ եւ եպիսկոպոսանիստ  աթոռ, որպէս յիշէ Ոսկան վարդապետ  ՚ի Թեմս Հայոց, յամի 1670 եւ թէպէտ յետ ոչ բազմաց ՚ի մեծի սասանութեան 1679 ամին կործանեցաւ եւ Ձագավանքն, այլ տակաւին չէն էր ՚ի յետագայ դարուն. յորոյ ՚ի սկըզբան յամի 1708 առաջնորդն կոչի Յովհաննէս վարդապետ. եւ յամի 1733 եկեալ կայր յուխտի անդ Աբրահամ  Գ Թրակացի, մինչ եհաս առ նա կոչ ՚ի համանուն նախորդէն հիւանդացելոյ ՚ի մահ: Բայց այժմ ՚ի սպառ աւերեալ եւ ամայացեալ  է տեղին եւ հազիւ հետք երեեւին մեծ ի քարաշէն եկեղեցւոյն  եւ պարսպաց վանացն, զի զքարինսն  վարեցին ՚ի շինութիւն զօրանստացն Ռուսաց: Բայց մերձ նմին ՚ի հիւսիսոյ ելից կայ կիսականգուն մատուռն Գետարգել Նշանին, եւ գմբէթն անկեալ առ նմին, յոր ցարդ գան ուխտաւորք  յաւուրս Յինանց. յարեւմտակողմն  առ դրանն կայ արձանագիր ` թուականւ 1325 ամի, այսպէս.

Թվ. ՉՀԴ ի պարոնութեան Զաքարիա թոռ(ի)ն Աւագին  մեք Դաւիթ եւ Վահապ Եփաթա եւ որդիք մեր Սատրիկ եւ Բահագին եւ Ավդուլա, վասըն յուսոյն որ առ Աստուած եւ մեր արեւուս համար թողաք զվանաց կոռս` զմարգո, եզին, իչո, զամենայն ցեղ կոռ եւ զհասարա… քո միացուցաք. Թէ ոք ի տերանց կամ աւտարաց խափանել ջանայ` մեր ազգի մեղացն պարտական է եւ յերից սուրբ Ժողովոյն նզոված. զԿայենին եւ զՈւդային ժառանգէ եւ ամենայն ազգաց նալաթ լինի. Կատարիչքն աւրհնին  յԱստուծոյ:

Կայ եւ ՚ի հարաւային որմն արձան Գրիգորի ուրումն  կաթողիկոսի, որոյ թուականն  եղծեալ է.

ԹՎ… Կամաւն Աստուծոյ ես Գրիգոր ԿԹ ամենայն Հայոց, ամենայն  վարդապետաւք  եւ եպիսկոպոսաւք  շնորհեցաք  զՁագ  ընծայ Գետադարձ Սուրբ Նշանիս, մի' ոք իշխեսցէ  հակառակիլ հրամանաց մերոց:

Կայ եւ նորագոյն եւս քան զայն արձան ` յամի 1558, ՚ի հիւսիսային որմն արտաքուստ:

Կամաւն Աստուծոյ ես Մոծակենց Մկրտիչս Ձագավանաց հանգն գնեցիեւ ետու վախմ Գետարգել սուրբ նշանիս, ով ոք ետ եւ առաջ տանէ` ԳՃԺԸ հայրապետացն նզոված լինի, Թվին ՌԷ…

Զայս արձան ընդօրինակեալ  է Սիմէոն կաթողիկոս ՚ի Ջամբռ մատենին, եւ այնու զօրութեամբ ասէ վկայագիր եւ բազմակնիք գրեալ Հայոց եւ Տաճկաց, եթէ մուլք ( բերք ) Ձագավանուց գեղջն ` Գետարգելու վանաց են. եւ ինքն թեմ նորին նշանակէ բաց յայնմանէ ` զգեօղս Աւան, Շահապ, Արամունս, Աղասօր, եւ Արախուս  եւ զայս այսպէս որիչ յԱրամուսայ  ( Արամօնից ) գրէ. դարձեալ. եւ « Բազարաշեն կոչեցեալ մեծ հողն, որ է ՚ի մէջ Ելղաւան եւ Շհապ գեօղօրէիցն, որոյ վերի կողմն ` առուի բանտն. ներքի կողմն ` թնդոցներն, մէկ կողմն գետն, եւ միւսն կողմն ճանապարհն  ՚ի բնէ սոյն վանիցս է. » զոր հաստատեալ է Նատիր Շահ ( Թահմազ ) աղերսագրով Վարդան վարդապետի: Նոյն կաթողիկոս  յիշէ եւ զայլ կալուածս վանացն, զԱլատաղ հող ` ՚ի մէջ Ձագայ եւ Աւան եւ Տաճարափակ գիւղից, զԿեչուտ  ՚ի ճանապարհին Աւանայ. հող մի եւս ՚ի Շհար գեղջ մերձ ՚ի Կամուրջն Ծաղկեուտհող յԷլառ. եւ այլ ոչ սակաւ հողք եւ այգիք յԵրեւան եւ ՚ի մերձաւոր գեօղս նորին: - Եւ ինքն Ձագավանք գեօղիկ ` այժմ կալուած է աթոռոյն Էջմիածնի, զոր ` Թուրքք Չայքօրօրան ( Չայ քուտուրան ) կամ Չայղայթարան կոչեն:

Պատմէ  Զաքարիա Սարկաւագ դէպս ինչ քաջութեան ազգայնոյ միոյ, յաւուրս պատերազմաց Սուլդան Մուրատի Դ ընդ Պարսից, առ սահմանօք Ձագավանից, ի պնդել երից Թուրքաց կամ Թաթարաց հեծելոց զհետ նորա, մտեալ « ՚ի ներքոյ ջրաղացի միոյ ` զոր Ցրտօն կոչեն. եւ անդ մի ըստ միոջէ ըմբռնեալ զերկուս ՚ի նոցանէ եւ խեղդեալ, եւ զերրորդն  հարեալ թեւով կնդոյ ջրաղացին, եւ զգլուխս նոցա տարեալ առն խանն Պարսից յԵրեւան, որ « զամենայն ինչ Տաճկացն ետ նմա, եւ զնա ազատ արար ` մինչ ինքն խան էր »: