Այրարատ

147. ՇԻՆԱՀՈՎԻՏ. ՆՈՐՔ. ԽԱՉԱՓԱՐԱԽ. ՆՈՐԱԳԱՎԻԹ

Ի հարաւոյ այգեաց Երեւանայ ընդ մէջ Հրազդանայ  եւ Գետառի ` կան զուգանուն  գեօղքն Վերին եւ Ստորին Շինահովիտ, իւրեանց այգեստանօք, ՚ի վերայ արքունի պողոտային, կիսով մղոնաւ  տարանջատք յիրերաց: Յիշին այգիք եւ հնձանք գեղջս ` յարձանս Չորուտ գեղջ Նգայ (257) եւ Կեչառուաց  ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու, նուիրեալք եկեղեցեաց տեղեացն: Վերին գիւղն բնակեալ է ՚ի Հայոց 100 կամ աւելի տանց, եւ ՚ի սակաւուց  այլազգեաց, իսկ ՚ի միւսումն որ եւ Պայազ մականուանի  խառն բնակեն 40 կամ 50 տունք: - Յելից վերնոյն եւ հուպ նմին կայ Սարվանլար- Խարապա գեօղիկ  այգեկէտ, որ նոյն թուի ընդ Նոր գեղջ: Ի Հար. սորին իբր մղոնաւ հեռի ` Չարպաղ, բնակեալ յայլազգեաց. նոյնպիսիք են եւ ՚ի հարաւոյ նորին մեծագոյն եւ այգեւէտ գիւղն Աղճա-Գըշլագ, եւ որ յարեւելից կուսէ Ճաֆարապատ բազմաբնակն:  Ի հարաւոյ սորին Թեք- գիւմպեր որ եւ մղոնաւ յելից կայ Աղճագըշլագի, եւ բնակեալ է ՚ի Հայոց իբր 50 տանց, եւ ՚ի սակաւուց մահմէտականաց:

- Իբրու փարսախաւ հեռի ՚ի Ճաֆարապատայ ` յելից կուսէ ` առ վտակաւ միով Հրազդանայ եւ առ ստորոտով  քարաբլրոց ` կայ Փարաքար գիւղ այգեւէտ, միջասահման Երեւանայ եւ Էջմիածնի, ուր յաւուրս  Շահ Աբասայ բնակեցոյց Ամիրգիւնէ  խան զգերեալսն ՚ի Կարնոյ որպէս եւ յայլ սահմանակից գիւղորայս:  Աստանոր դադարեցաւ առ վայր մի Թահմազ Ղուլի Շահ Պարսից ՚ի գալն ` ՚ի վերայ Երեւանայ. « Եւ ես, ասէ Աբրահամ կաթողիկոս, ՚ի նոյն օրն գնացի ՚ի բանակն ՚ի Փարաքար ` սակաւ ընծայիւք. եւ կրկին յուսադրեաց եւ դարձոյց զիս ՚ի վանքն. եւ ինքն գնաց ՚ի վերայ Երեւանայ ՚ի յԵղեւարդայ կողմն »: Ի հարաւոյ Ագճագըշլագայ եւ Թէք-գիւմպէթի առ Հրազդանաւ ` մինչեւ ՚ի խառնուրդսն յԵրասխ ` գեօղք են, Արպադ որ եւ Ռապատ թուի կոչեցեալ, գիւղ մեծ իբր 100 տամբք, խառն ՚ի Հայոց եւ յայլազգեաց. որում մերձ յափունս գետոյն ` Գալէլի, գեօղ Հայոց, այսպէս կոչեցեալ վասն փոքրիկ բերդի միոյ յաջմէ գետոյն, յորում կողման հուպ նմին կայ եւ Խաչափարախ գեօղ մեծ, հայանուն, այլ յայլազգեաց բնակեալ: - Նոյնպիսի է եւ մեծ գիւղն Հաճի-Էլիազ կամ Այվազ, մղոնաւ ՚ի բացեայ յահեկէ գետոյն. իսկ յաջմէն Շալլու կամ Շօրլու Մէհմանտար, եւ սա բազմաբնակ յայլազգեաց: Ի նոցանէ բնակեալ է եւ Տօնղուզկեան ՚ի հարաւոյ Հաճի-Էլիազայ, յերկոսին եզերս Հրազդանայ. յորոյ հարաւոյ կան յաջմէ գետոյն Վերին եւ Ստորին Նէճիլի, միահամուռ աւելի քան 200 տամբք, որոց փոքրագոյն մասն է Հայոց: Վերինն է անշուշտ Նետիս գիւղ Հայոց, զոր յիշէ Օրպելեանն յասելն վասն Տարսայիճայ. « այնքան ողորմած եւ գթած եղեւ առ ամենեսին, մինչ զի ՚ի Նետիս գիւղ ` որ է ՚ի վերայ Հուրաստան գետոյ ` զխաչ կանգնէին, եւ անուամբ նորա կոչէին զնա »: - Երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Ստորնոյն առ խառնըրդովն վտակի միոյ օժանդակի, եւ ոչ հեռի յայլմէ Սարը սու կոչեցելոյ ` կայ Սարվանլաթ-Ուլետ ( ստորին ) գեօղ տաճկաբնակ: Ի վտակացդ  յիշեցելոց վարարեալ Հրազդանայ ՚ի ստորեւ գեղջս ` յորդախաղաց իջանէ ընդ դաշտն Այրարատեան  ՚ի ծոց Երասխայ, խոտորեալ զառաջին փոքր մի ընդ արեւելս, եւ ՚ի դարձուածի անդ ՚ի հարաւոյ ( յաջմէ ) գետոյն կայ մեծ մզկիթ մի, յորմէ եւ տեղին անբնակ  Մեճետ կոչի. այլ մերձ է նմին ՚ի հարաւոյ կուսէ Ապուլ-քենտ  գիւղիկ: - Երկու մղոնաւ եւս ՚ի ստորեւ յաջմէ գետոյն է Ռիկանլը, եւ սակաւուք  վերագոյն յահեկէ գետոյն Պուզամլը բերդ փոքր: Եւ հուսկ բնաւից յանկեան խառնըրդոց  Հրազդանայ, յաջմէն ` որ է յարեւմտից , Սարաճալար գեօղ այլազգեաց, որոյ մերձ են եւ նորահաստատ  գեօղք Թաթարաց Հուսանլու, եւ Իշխի - գօրուղի:

Յարեւմտակողմն ` յաջմէ գետոյն, զսահմանօք  Վաղարշապատ վիճակի կան գեօղքս: Վարմազեար ` մղոնաւ  կամ սուղ աւելի յարեւմտից Արպագայ, 10 կամ 15 տամբք այլազգեաց: - Կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. նորին Գարագըշլագ գեօղ ՚ի բարեբոյս երկրի, 25 կամ աւելի տամբք այլազգեաց, յորոյ հարաւոյ ՚ի ճախճախուտ  վայրի  է Չօպան- գարա բերդ: - Յաւարտ սահմանաց վիճակին ընդ մէջ խառնըրդոց Հրազդանայ եւ Մեծամորի ` յեզր Երասխայ միակ գեօղ է Սեիտ-քենտ 20 կամ աւելի տամբք այլազգեաց:

Իսկ յարեւելակողմն  կամ յահեկէ Հրազդանայ ՚ի կողմն Դառնայ ` գեօղք են, նախ ՚ի Հր. Ստորին Շինահովտի  իբր կիսով փարսախաւ ՚ի վերայ արքունի պողոտային որ տանի ՚ի Նախճուան  Նորագաւիթ  մեծ եւ այգելից եւ բարեբեր  գիւղ Հայոց ` աւելի քան 100 տանց: Աստանոր ագաւ զօրոքն Թահմազ քան ` որդի Ամիրգունայ, ՚ի խաղալն ՚ի վերայ Օսմանեանց,  « եւ ՚ի հաւախօսին ելնի եւ անցին զգետն Հուրաստան եւ ելին յԱռապարն », ուր դիմեաց եւ հայր նորա առեալ եւ ՚ի Նորագաւթէ, ոպէս եւ այլ ուստեք ուստեք « արս ընտիրս  եւ կորովիս ` ՚ի գործս թուանքի » ( հրացանաւորս ):

Յետ սակաւուց յաւուրս արշաւանաց Սուլդան Մուրատայ ՚ի վերայ Պարսից, Թաթարք  երկու  կալան  ՚ի գիշերի կին մի Ղզլար անուն ՚ի գեղջէ  աստի  եւ « հանին ՚ի ձի, եւ նա անկաւ ՚ի վայր, եւ դարձեալ  հանին ՚ի ձի, եւ նա դարձեալ անկաւ. եւ երրորդ անգամ նստուցին ՚ի ձի, իսկ սրբասէր կինն դարձեալ անկաւ. իսկ սրբասէր կինն  դարձեալ անկաւ. իսկ Տաճիկք  ձանձրացան, քանզի եւ երկիւղ եւս կրէին ՚ի Պարսիցըն. վասն որոյ սրախողխող  արարին զերանելի  կինն Ղզլար, թողին կիսամահ  եւ փախեան. եւ Պարսիկք ոմանք պատահեցան նոցա, զմին սպանին եւ զմիւսն կալեալ տարան, եւ կինն մնաց աւուրս երկուս, եւ եկեալ քահանայք հաղորդեցին զնա. եւ յետ երկուց աւուրց հանգեաւ ՚ի Քրիստոս: Սա կին էր առն միոյ որ ասէին Սեաւ Զաքարիա, ՚ի նոյն գեղջէն Նորագաւթայ, որ  գայր ՚ի վաճառականութենէ, եւ աւազակք  սպանին  զնա երկու ընկերօք ՚ի Մուշեղաղբիւր գիւղ »: Ի մեծի սասանութեան Երեւանայ ` կործանեցաւ ընդ այլս եւ գիւղս այս, որ եւ Գիւղաքաղաք  կոչէր յայնժամ, զի էր բազմամարդ  եւ բազում եկեղեցիք էին ՚ի նմա, յանուն Սրբոյն Գեորգայ  եւ Սրբոյն Գրիգորի եւ Սրբոյն Սարգսի եւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին, եւ Ս. Ծիրանաւորին  եւ Ս. Նահատակին », ( ո՞ր ), որպէս գրէ ոմն ՚ի նմին ամի: - Էառ մեզ Սաղմոսարան մի գրեալ  ՚ի Մարտիրոսէ ումեքէ ՚ի գեղջս յայսմիկ, յամի 1657 « ՚ի տեղապահութեան Նաճաւ-ղուլի զանին »:

Մղոնաւ ՚ի Հր. Նորագաւթի կայ ՚ի վերայ պողոտային եւ Նորագիւղ, յայլազգեաց ` Թաղաքենտ կոչեցեալ, զուարճալի դրիւք ՚ի ստորոտս բլրոց, այգեօք եւ անդաստանօք, եւ սա յաւերելոցն ՚ի ժաժէն Երեւանայ, որ եւ արդ ամայի է: Եկեղեցի գեղջս որ Նորագեղ գրի յամի 1465 - 6, կոչէր Ս. Գրիգոր, որում Ազիզ ` կին Խերադինի ընծայէ աւետարան մի « գրեալ ՚ի փառաւոր վանքն Եղիվարդայ, ձեռամբ … Մատթէոսի ». սպասաւոր եկեղեցւոյն էր Սարգիս քահանայ. տանուտեարք գեղջն ` Ամիր, Ջանիբէկ, Սօլթանբէկ, Գալիկ, Աւագ, Սարգիս, Մխիթար, Պօղոս, Սիրադեղ, Մանիկ, Էզիզբէկ:

Իբրեւ փարսախաւ միով ՚ի ստորեւ ՚ի վերայ արքունի պողոտային կայ մեծ գերեզմանատեղի ` ոչ գիտեմ որպսիո՞յ գեղջ լեալ անդ յառաջնումն, կամ թէ Ուլուխանլու աւանի, որ յարեւմտից նորին է արտաքոյ պողոտային ` մղոնաւ եւ աւելի, եւ է տաճկաբնակ բազմութեամբ տանց իբրեւ 450, եւ իբր 3000 բնակչօք, երկու մղոնաւ կամ խուն աւելի ` յարեւելից Սարվանլար գեղջ եւ Հրազդան գետոյ: Ցայսվայր համարի արդ յայսմ կողմանէ սահման վիճակիս եւ գաւառին Կոտայից. թէպէտ եւ թուի ինձ եթէ անդրագոյն եւս ընդ արեւելս ձգէր ըստ նախնեաց, ունելով զդաշտավայրն ` ուր արդ վերջք ընթացից Ազատ գետոյ եւ խառնուրդ յԵրասխ: - Առ սոքօք խնդրելի են եւ գեօղք Թաթարաց Ճապաչալու եւ Գարաթէփէ:

Յիշի ՚ի նախնեաց Կաւակերտ դաստակերտ կամ գեօղ առ Հրազդան գետով, որոյ արդ անծանօթ է տեղին, այլ թուի ՚ի մասին գետահովտին որ մերձագոյն իցէ յՈստանն Այրարատայ. զի ընդ Հոռոմոց-մարգի եւ Արտաշատու ` կալուած էր տան կաթողիկոսարանին ( Դւնայ ), եւ գրաւեցաւ ՚ի հարստահարութենէ ոստիկանին Խուզիմայ: