Այրարատ

ԹՈՒՐՔՄԱՆ ՏԻՐԱՊԵՏՈՂՔ Ի ՀԱՅՍ Ի ԺԵ ԴԱՐՈՒ

148. ԽՈՅԱՆՇԱՆ ԹՈՒՐՔՄԱՆՔ ՏԻՐՈՂՔ

Որպէս նշանակեցաւ ՚ի ստորագրութեան Էջմիածընի, ազգային պատմիչ գործոց Լանկթիմուրի յերկրի մերում ` Թովմաս Մեծոփեցի , առանց զ ' ուստան եւ ըզտոհմն յիշելոյ, իբրեւ յանկարծերեւեաց իշխոց կենդրոնի  Այրարատեան նահանգիս, եցոյց մեզ ՚ի նախ քան զհասարակել  ԺԵ դարու, զԵաղուպ ոմն, որ տայր հրաման խնդրողացն ` հաստատել յԷջմիածին  զաթոռ կաթողիկոսութեան, եւ ինքնին  արքայակերպ  հանդիսիւ եկեալ մուծանէր զընտրելան ` ՚ի Վաղարշապատ: Իբրեւ  յայտնի իւրոց ժամանակցաց ` զանց արարեալ է նորա տալ ծանօթս զիշխանէն, այլ մեզ յետագայիցս  թէպէտ եւ ոչ ցանկալի ` այլ այնքան եւս առաւել կարեւոր է գիտել զքաղաքական հանգամանս կամ զիշխողութիւն տեղագրեալ  կողմանցս, որչափ զի մի ՚ի մթագոյն  կամ մանաւանդ բազմաշփոթ յեղանակաց է դարն ԺԵ յերկիրս Հայոց. յորում ` եւ գրեալք գտանին ցարդ ոչ սակաւ մատեանք, յորոց յիշատակարանս  ստէպ անուանին տիրապետք կողմանցն,  մերթ բանաւոր եւ մերթ աշխարհակալ, եւ բազում անգամ պարոն, աղայ, սուլդան, խան, փաթշահ, թագաւոր, միր, միրզա, եւ եւս հնչողագոյն ` Շահ- Արմէն ՕԹագաւոր Հայոց ) կոչմամբ, այլեւայլ անձինք, Օթման, Եուսուֆ  ( Յուսուֆ, Ուսուֆ ), Իսքանտար Շահ Ռուհ, Միրանշահ, Ճիհանշահ ( Ջհանշայ ), Եաղուպ, Հասան, Ռոստոմ , եւ այլն եւ ամենեքին թուին ինքնագլուխ եւ հզոր իշխանք, առաւել  կամ նուազ  ծանօթք եւ անծանոթք  առ օտարս եւ առ մեզ. զորս ` պատշաճ եւ պիտանի վարկանիմ ծանուցանել փոքր ՚ի շատէ ընթերցանելեացս, եւ առ ՚ի գիտել եթէ որպիսիք ոմանք ձեռն ամբառնային ՚ի վերայ հարազատագոյն  գաւառացս Հայաստանեայց, եւ առ հասու  լինել բանից յիշատակագրաց մերոց, եւ յայս սակս ` հաճոյագոյն  համարիմ յաւէտ զնոցին իսկ զմերոց գրչաց հարեւանցն բանս ` յեռուլ ՚ի հիւսուած դոյզն դրուագիս, զոր ըղձալի է թէ լրացուսցեն ապա այլ եւս յիշատակք  մատենից ` ինձ անծանոթք ` որք գտցին առ այլս:

Գիտեմք ՚ի ստոյգ պատմութենէ ` զի յ ' այն ինչ բառնալ արքունի հարըստութեան Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց Հայոց, հասին հրոսք նորոց Սկիւթացւոց, Սէլչիւկեան Թուրքաց, եւ տիրեցին ՚ի ծովէն Կազբից մինչեւ ՚ի Միջերկրականն, ՚ի ԺԱ-Բ դարս. յորոց շառաւիղեալ սուլտանք ` նաեւ յԺԳ դարու արքայակերպ տիրէին ՚ի Բերիա, յԻկոնիոն եւ յայլ հին քաղաքամայրս արեւմըտեան Ասիոյ. ընդ որոց ոչ փոքր գործ եղեւ մարտի կամ հաշտութեան Ռուբինեանց մերոց ` տերանց Կիլիկիոյ, այլ ՚ի կոտորել միահեծան իշխանութեան յաջորդացն Ալփարսլանայ եւ Մէլիքշահի ` ՚ի վերին  Հայս եւ ՚ի կողմանս Այրարատայ, զօրացեալ տարածեցաւ առ վայր մի իշխանութիւն թագաւորաց Վրաց ` գործակցութեամբ Հայոց, եւ յաւէտ առաջնորդութեաբ երկուց հզոր եւ ձեռներէց  տոհմից, Օրպելեանց ճենականաց եւ Զաքարեանց Մարահայոց, յառաջադէմն ՚ի սոսա Զաքարիա Սպասալար ` զմեծ մասն աշխարհիս Հայոց թափեաց յայլազգեաց եւ թէպէտ ՚ի սպասու Վրաց թագաւորին կամ թագուհւոյ կայր, ալ որ ինչ նուազ յարքայականէն վարէր իշխանութեամբ  եւ փառօք, որպէս եւ առ նովաւ եւ յետ նորա ` եղբայր իւր Աթաբէկն  Իւանէ. որոց ծառայք անգամ մեծամեծ իշխանք էին կողմանց, որպէս տեսաք ՚ի տեղագրութեանս  Այրարատայ, Վաչուտեանքն եւ Պռօշեանք, եւ որոց զարմ իշխանափայլ ընդ Օրպելեանցն եւ յայսմ աշխարհի եւ ՚ի Սիսականն ` պայազատեցին եւ ՚ի ԺԳ դարու, եւ ցմերս իսկ դար գտանէին  պայազատք  պայազատացն այնոցիկ ` վաւեր կամ անվաւեր ազնուականութեամբ:

Բայց չեւ կէս դար բաւեալ գերիշխանութեան  Վրահայոց, ՚ի լրման առաջնոյ քառորդի ԺԳ դարու ` նոր ասպատակք արեւելից ` անթիւ գումարտակք Մողոլից կամ Թաթարաց ( զորս Նետողք կամ Ազգ Նետողաց կոչեն մերային գրիչք ժամանակին, եւ ոմանք Խարա Թաթար ), ողողեցին զբովանդակ արեւմտեան Ասիա- արկեալ  ընդ լծով իշխանութեան Խաքանին իւրեանց զամենայն պետ, սուլտան եւ թագաւոր, ընդ որս եւ զՀայոցն ` որ ՚ի Սիսուան, եւ զԻկոնիոյ սուլտանն, զոմանս ընդ հարկաւ կացուցեալ, եւ զոմանս բանկին ՚ի բաց բարձեալ, մինչեւ ՚ի սկիզբն ԺԴ դարու յարեւմտեան ծագս սահմանաց իւրեանց ` հզոր դիմակալութեամբ սուլտանայ Եգիպտոսի,  եւ յարեւելս ` բազմամասն հերձմամբ եւ հակառակութեամբ զանից իւրեանց տկարացեալք ` սկսան նուագիլ. այլ տակաւին անդր քան զկէս դարուն ( ԺԴ ) զանն նստոց ՚ի Դաւրէժ ` յաջորդ աշխարհակալին Հուլազունի ` համարէր տէր երկրին Հայոց, եւ տոհմն նորա եւ տէրութիւննֆ Իլղանեան կոչմամբ բաւեաց, թէպէտ եւ յոյժ նուազեալ եւ կապտեալ  յիշխանութենէ `  մինչեւ ցկատարած ԺԵ դարու.

Այլ ՚ի ժամանակի նուազութեան նոցին յարեւմուտս, յարեաւ յարեւելս նոր զօրութիւն, նոր ոմն Ճինկիզղան, Կաղն Թիմուր, զի զայս նշանակէ ծանոթ  անունն Լանկ որոյ ծանոթագոյն  եւս են աշխարհակալութիւնք եւ աշխարհաւերութիւնք, յորոց ` զարկածսն  ՚ի Հայս ` պատմէ նախայիշեալս մեր Մեծոփեցի, եւ բազում յիշատակագիրք ՚ի վերջին քառորդի ԺԴ դարու եւ յառաջնում ԺԵ, որպէս ոմն ` զասպատակս  նորին կոչէ « Խուժադուժ այլակերտ  ազգ ». եւ այլ ոմն զսահմանս արշաւանացն ` « յարեւելից դռնէն մինչ ՚ի դուռն Մարաց » եւ անդրագոյն, որպէս յայտ է. մինչեւ ՚ի Փոքր Ասիա, ՚ի սահմանս Պոնտոսի եւ ՚ի Սեբաստիա ( որոյ ցայսօր Սեւ հողեր ` ողբան  զանպարտ ընթագրեալսն  ամեհի երիվարաց  ամեհագոյն  հեծելոցն ) ծանօթք են եւ աղիտալի  դէպքն որ ՚ի Վան, յԵրնջակ եւ ՚ի կողմանս Վրաց, այլովքըն հանդերձ, զորոց երկարագոյն եւս քան զմերայինս ` դրեցին ժամանակակից  պատմիչք նոցին իսկ Թուրքացն կամ Պասրից եւ աարաբաց, եւ աւելի է մեզ երկրորդել:

Կարեւոր յիշելի եւ նպատակ բանիս է ` զուգաժամանակ  նաեւ երիցագոյն եւ կրսերագոյն քան զիշխանապետութիւն Թիմուրեանց ` այլոց ոմանց Թուրք տոհմից իշխանութիւն կամ բռնակալութիւն յերկրիս Հայոց եւ ՚ի սահմանորդսն ` յԱսորիս եւ յԱտրպատական: - Ի դրդել եւ ՚ի դղրդել առաջնոյ աշխարհակալին արեւելից ( Ճինկիզ ղանի ) զշուրջակայ սահմանսն եւ զտոհմս, ոմանք ՚ի սոցանէ ` ազատասէրք ոչ պակաս քան զՄողոլս ` զբուն ազգայինս բռնաւորին, ոչ ընդդէմ կալ նմա հանդուրժեալ եւ ոչ հնազանդել, խոյս ետուն յարեւմուտս կոյս, եւ անցեալ յայս կոյս ծովուն Կազբից ` եկին մտին յաշխարհս Հայոց. ոմանք անդր անցեալ եւ քան զսահմանս սորին ` յԱսորիս, եւ ՚ի Փոքր Ասիա, որպէս նահապետ այժմեան մեծի ինքնակալութեան Օսմանեանց, այլք կացին մնացին յերկրի մերում ` ձեռն արկանելով կողմանց կողմանց. այսպէս եւ այլ եկք յարեւելից ` յաւուրս յաջորդաց Ճինկիզ ղանի: Ի սոցանէ երկու տոհմք հզօրագոյն գտան եւ տիրողք երկրի մերում, զուգանուանք եւ զուգանշանք, Ագ-գօյունլու եւ Գարա-գօյունլու ( Աղղօյունլի եւ Ղարաղօյունլի ) կոչեցեալք, ըստ նշանի դրօշուց իւրեանց, Սպիտակ եւ Սեաւ Խոյ, զորս համառօտիւ կոչեմ ՚ի կարգի բանիս ` Սպիտակախոյ եւ Սեւախոյ. առաջինքն կոչին եւս Բայինդուրեանք, երկրորդքն Եուսուֆեանք. երկոքին եւս ՚ի Մահան գաւառէ Պարսից ասին վտարեալ ՚ի վերջ կոյս ԺԳ դարու, եւ առ փոքր փոքր սփռեալ զգաղթական իւրեանց եւ զիշխանութիւն ` ՚ի Մեծ եւ ՚ի Փոքր Հայս, յԱտրպատական եւ յԱսորիս, յԱսորեստան եւ ՚ի Բաբելոն ( Բաղտատ ): Ոչ է ծանօթ գործ նոցին ` ցվերջ կոյս ԺԴ դարու կամ ցժամանակս արշաւանաց Լանկթամուրի, որում նուաճեցան կամօք Սպիտախոյքն:

Սոցա երիցագոյն յիշատակեալ նահապետ է Ճէլայիր սուլտան, այն որ ետ վիճակ Խօճայ Էլփայ ` հօր Էրթօղրուլի ` նահապետին Օսմանեանց ` զկողմանս Խլաթայ ՚ի Հայս. առ Թիմուրիւ ` տոհմապետ նոցին էր Գարա Օսման ` յաճախ Օթման գրեալ, որ կոչի եւս Գարա Եուլուգ, որդի Թուր Ալիպէկի. զոր ` սոսկ Ալի կոչէ ոմն ՚ի մերայոց ( յամի 1433), եւ զորդիս նորա Օթմանն եւ Գութլուշայ, ( զոր օտարք կոչեն Գութլուպէկ ), եւ զորդի յետնոյս Եաղուպ աղայ: Սա է անշուշտ իշխողն Երեւանայ եւ ծանօթն պատմչի մերում Թովմ. Մեծոփեցւոյ, եւ մարթ է համարել զհայր իւր նախ քան զինքն կացեալ յայնմ իշխանութեան, մինչ եղբայր նորա երէց Գարա Օսմանն արշաւէր ՚ի Փոքր Հայս, առնոյր զՍեբաստիա եւ սպանանէր (1398) զԱհմէտ Պուրհանետտին, զնահատակողն Ստեփանոսի եպիսկոպոսի քաղաքին, ապա եւ զմիւս բռնաւոր տեղւոյն ` զԱպուլ Աբաս, այլ եւ զՓիր Էօմեր ` զտէրն Եզնկայ, եւ գամ քան զգամ բռնացեալ ունէր զկողմանս Ասորւոց, եւ շնորհս  գտեալ յաչս  Լանկթիմուրի եւ որդւոց  նորին ` տարածանէր զիշխանութիւնն, եւ հաստատէր զաթոռ իւր յԱմիգ. ուր ` գրիչ ոմն մեր մաղթէ, յամի 1433, « տացէ նմա տէր յաղթութիւն ընդդէմ թշնամեաց իւրոց, եւ տացէ խաղաղութիւն ազգիս Քրիստոնէից, ամէն », Ասէ եւ Մեծոփեցին. « Օթման անուն ` Աղղօինլու, սիրող յոյժ ազգիս Հայոց, քաջ զօրական, որ եւ ասեն, թէ եօթանասուն եւ երկու պարոն սպանեալ էր, եւ զԴիարպէկն ( Տիարպէքիր Ամիդ ) յինքն գրաւեալ »: Առեալ էր սա ՚ի կնութիւն զդուստըր Ալեքսի կայսեր Տրապիզոնի. յոր ակնարկէ ժամանակակից ոմն գրիչ մեր, յամի  1425. « Ի ժամանակս Օթման պակին, եւ օգնականութեամբ Դեսմինա  Խաթունին ( Տեսբոնիա, տիկին ) եւ Իաղուբ աղային, որ ( էր ) եղբոր հօրն որդի ` Պարոն Խութլուշին, եւ Պարոն Սուլէմանին »: - Տոհմ Սպիտախոյիցս վասն ընտանութեանն ընդ Թիմուրեանց ` իբրեւ համացեղ  նոցին ` Թաթար կոչի յոմանց եւ ՚ի կարգէ Նետողաց, իսկ Սեւախոյքն յատկապէս Թուրմանք կոչին: Տոհմապետ սոցա ՚ի ժամանակի  առաջին արշաւանաց Լանկթիմուրի ` յարեւմուտս, էր Գարա Մուհամմէտ, որոյ սակաւ ինչ ծանօթ է յիշատակ, այլ թուի մեծաւ զօրութեամբ  տիրապետեալ  բազում գաւառաց. թերեւս սա իցէ նշանակեալն համառօտիւ ՚ի ժամանակագրաց, Թուրքն ( որ ) էառ զՈրոտն ՚ի ՊԼԵ (1387) թուականին »: Ոչ կամեցաւ սա հնազանդել Թիմուրի, որ յետ տիրելոյ  այրարատեան կողմանց եւ ամուր բերդին Բջնոյ (1387) « ՚ի գարնանային  յեղանակին առեալ  զզօրս իւր գաղտաբար եկն ՚ի վերայ Թուրքմանին ` Ղարա Մահմուտին, եւ նորա գիտացեալ  փախեաւ ՚ի նմանէ, եւ նա արագընթաց արշաւմամբ իբրեւ  զայծեամն, զբազում աւուր ճանապարհն ՚ի սակաւ աւուրս, եհաս ՚ի վերայ նորա ` ՚ի գաւառն Ճապաղջրոյ. եւ նա ( Մուհամէտ ) յետս դարձեալ ` մտին ՚ի պատերազմն  եւ զարմանալի գործ  գործեցաւ. զի հարեալ վանեցին զպիղծ բռնաւորն, եւ զգլխաւոր զօրաց նորա Լօղմա զան անուն սպանին, եւ այլ բազում զորս ընդ նմա: Եւ նա ( Թիմուր ) յետս դարձեալ եկն յերկիրն Տարօնայ Մուշ կոչեցեալ »: - Յետ այսր քաջութեան գործոյ ` ոչ եւս երեւի Մուհամմէտ, զի եւ յառաջ քան զամն 1390 մեռեալ է, թողեալ իւր յաջորդ զհռչակեալն եւ թերեւս կորովագոյն քան զինքն զորդի իւր Գարա Եուսուֆ (1390 եւ 1421). որ յետ մեկնելոյ զօրաց Թիմուրի ՚ի Տարօնայ, ասպատակ սփռեալ կողոպտեաց զբազմութիւն Հայոց եկելոց ՚ի կողմանց Վասպուրականի, եւ զմասն գերւոյն եւ աւարին յանձն արար յամիրայն  Խութայ  ( Շէյխ  Շարաֆ ) վարեալ ՚ի լերինս իւր, որպէս եւ արարն, անդր դիմեալ էր եւ Փիր Հասան ոմն ՚ի զարմէ Սեւախոյից, որոշեալ ՚ի Ղարա Մահմուտէն », ասէ Մեծոփեցին, եւ յաւելու « այն որ յետ ժամանակի սպան զնա եւ զորդին Բայրամ անուն ». զորոց զհետ մտեալ գային զօրք Թիմուրի, եւ անդ ՚ի վերայ լերանցն բարձանց  բաղխեալք  ընդ միմեանս, « Խորտակեցաւ զօրութիւն Չաղաթային ( Թիմուրեանց ), զի մին մարդ  ՚ի Թուրքմանէն հարիւր ոգի սպան, Մարուֆ անուն. եւ զօրացն արեւելից ՚ի փախուստ դարձեալ … ՚ի վախից ՚ի վայր մղեալ գահավէժ եղեալ սատակեցան ՚ի կորուստ զոր եւ ասէին ` եթէ աւելի էր քան զ՚ 2000 ոգի »: ( Ա ' յլ ազգ ազնուական եպկիւղիւ եւ աներկիւղութեամբ ` յայսմ խռան մարտի ` ծանօթն ՚ի պատմութեան ` կինն Մշեցի ` գահավէժ արար զանձն ընդ վախսն. զենեալ յառաջագոյն զմանկիկ իւր, զի մի հաւատք  եւ սրբութիւնն վտանեսցին ), Յերկրորդում աւուր կոտորածին  հասեալ Լանկթիմուրի, ել ՚ի լեռանն եւ տեսեալ զնախճիրն ` յապուշ հարաւ, եւ ոչ վստահացաւ  հետամուտ լինել Թուրքմանին, որ ընդ բարձր բարձր կոհակս Մարաթու լերանց ` այծմնանման վազիւք անցեալ երթայր եւ հեռանայր:

Հ հեռանալ Լանկթիմուրի ՚ի կողմանց աստի ` համարձակ տիրանային Սեւախոյքն, այլ ՚ի դառնալ նորին միւսանգամ (1394 - 5) յետ բազում աւերածոց եւ արեանհեղութեանց ` « աւերեալ քակեալ զաշխարհս ամենայն »: գրէ ոմն, կարգեալ էր զՍահանդ իշխողն Արճիշոյ տեսուչ շուրջակայ գաւառաց ծովուն  Բզնունեաց, յարձակեցաւ Եուսուֆ ՚ի վերայ այսր քաղաքի, սպան զոստիկանն ( Հիմաթ ). պատերազմեցաւ եւ  հաշտեցաւ եւ ընդ ամիրային Ոստանայ, որում յօգնութիւն գայր գունդ մի ՚ի զօրաց Թիմուրի ՚ի կողմանց Բասենոյ, եւ լուեալ զհաշտութիւն ամիրային ` դառնայր յետս, յետս  կողոպտելով  եւ գերելով զգիւղն Ագի: Զայն լուեալ Եուսուֆի ( յերագոտն բանբերէ միոյ    Յովհան  անուն ), առաքեաց  զեղբայր իւր Արալի կամ Եար Ալի, թափեաց զաւարն եւ զառաջնորդ գնդին ( Ասլամեշ ) կապեալ առաքեաց յԵգիպտոս ՚ի պատանդ. ուր  եւ ինքն  ստիպեցաւ անկանել:  Քանզի լըւեալ Թիմուրի զեղեալսն ` առաքեաց 15, 000 այր ՚ի վերայ նորա, եւ նա խոյս ետ յարեւմուտս, մինչեւ ՚ի Փոքր Ասիա ` ՚ի սահմանս Օսմանեանց, եւ զի խնդրէր զնա Թիմուր ՚ի սոցանէ, էանց կամ վարեցաւ  անդր ՚ի Մսըր  (1395 - 6) ուր եւ եկաց ՚ի դիպահոջ մինչեւ ցմահ  Թիմուրի:

Յետ այնորիկ դարձ արարեալ  եւ մտեալ ՚ի Հայս ` ըսկսաւ գոռալ ոգորեալ ընդ որդիս  Լանկին եւ ընդ Սպիտակախոյս, հարուածս մեծամեծս հասուցանելով նոցա մինչեւ գրել ուրումն ժամանակակցի ` չափազանցութեամբ եթէ « Ազգն Նետողաց անջինջ կորաւ, եւ փոխանորդ նորին իշխեաց աթոռոյս Ատրպատականի ` թորգոմածին  « Գարա Ուսուֆ անուամբ, որ եւ մարեաւ երկու անգամ  եւ յաղթահարեաց զոմն ՚ի թոռանց  չար  գաւազանին ` Թամուրին, չարաբարու ահեղատեսիլ  եւ չարասիրտ ` անուամբ Արաքր » այսինքն է Էպուպեքիր  որդի Միրանշահի ` որդւոց Թիմուրի որ զհայր իւր ( Միրան ) գահընկէց  արարեալ էր ՚ի Տէրութենէ Ատրպատականի , յանձնելոյ ՚ի հօրէն ` ՚ի դառնալն ՚ի Սըմըրղանդ. իսկ Միրանշահ զայլ որդի  մի իւր ` Էօմէր ` եդեալ էր փոխանակ իւր ՚ի Դաւրէժ: ( Այս այն Էօմէր  է ` որ Խաբէութեամբ  կոչեալ  առ ինքն զիշխանս Օրպելեանց զԲուրթել եւ զՍմբատ եղբարս, եւ զՏարսայիճ  տէրն Եղէգնաձորոյ Սիւնեաց զՂիտան իշխանն Աղցից եւ զՍօրղաթմիշ տէրն Մակուայ ` ՚ի միաբանից  ընդ Հռովմայ, եւ զայլս ոմանս, ՚ի նեղ արկ եւ եհան ՚ի հաւատոց այլ նոքա « յետոյ զղջացան եւ եղեն ճշմարիտ հաւատացեալք Քրիստոսի », ասէ Մեծոփեցին: Բայց Միաբանշահ անյիշաչար լեալ ապերախտ որդւոյն ( Էպուպէքրի ), մարտակից եղեւ նմա ընդդէմ Եուսուֆի, եւ անկաւ ՚ի մարտին (1408): - Զերծեալ յոսոխէն մեծէ ` նուաճեաց Թուրքմանն զկողմանս Վանայ եւ Բաղիշու (1409). բաղխեցաւ ընդ ախոյենին իւրոյ Գարա Օսմանայ ` ՚ի դաշտին Մշոյ, եւ վանեաց, բայց զիջաւ ՚ի պայմանս հաշտութեան (1410), միջնորդութեամբ  Փիր Օմարայ տեառն  Եզընկայի, զի նուաճեալ էր Եուսուֆի եւ զայս քաղաք: Ի դեգերել նորա ՚ի կողմանքս ` սուլդան Ահմէտ որդի Իւվէ. իսի Ճէլայիրան ` յԻլղանեանց անտի, ժամ դիպող գըտեալ անդրէն  տիրացեալ էր Դավրիժու. եհաս Եուսուֆ ՚ի վերայ նորա (1411). յԱսատ գեղջ եհար եւ սպան, եւ նստոյց ՚ի գահ Ատրպատականի զորդին իւր Փնրպուտագ. « եւ արար խաղաղութիւն վերին կողմանց աշտագ ». եւ արար խաղաղութիւն վերին կողմանց աշխարհիս Հայոց, ասէ Մեծոփեցին: - Յետ ամաց ինչ (1416) մինչ նստեալ կայր ՚ի Վաղարշակերտ Բագրեվանդայ ` բանսարկութեամբ Իւանէին որդւոյ Ազբուղայ ՚ի զարմէ Զաքարեանց, դրդեալ խաղաց ՚ի վերայ Վրաց, ՚ի կողմանս Ախալցիխեայ, « եւ զամենայն աշխարհն գերի առեալ … գերութեամբ լցին զաշխարհ ամենայն Հայկազեանս սեռի », եւ վաճառէին ծանրագնոյ, մինչեւ ՚ի 10 եւ ՚ի 20, 000 դահեկան, այլ եւ յ՚ 30, 000. վասն բազմութեան գերեացն ասէ եւ Խլաթեցին,

       « Ոչ մին հազար, կամ հինգ վեցին

       Այլ քան ըզբիւրն էր աւելին.

       Նոյն սպանելոցն էր բազմութիւն

       Եւ անհամար  որ ոչ թըւին »:

Դարձ արար Եուսուֆ (1417) ՚ի կողմանս Ասորւոց, ՚ի վերայ Ամդայ եւ Դամասկոսի, բայց զի ՚ի նմին ժամանակի մեռաւ որդի իւր Փիրպուտագ ` իշխանացեալն Ատրպատականի, յետս դարձաւ « իբրեւ  զաղուէս եւ զջղջիկան տկար », ասէ Մեծոփեցին, եւ Գարա Օսմանոյ պարապ գտեալ ` էառ զԵզընկայ ՚ի Փիր Օմարայ եւ սպան զսա: Զհամբաւ աշխարհակալութեանց Եուսուֆի լուեալ Շահ Ռուհի որդւոյ եւ յաջորդի Լանկթիմուրի, որ բռնաւոր եւ յափշտակող համարէր զնա, շարժեցաւ ՚ի հեռաւոր աշխարհէն ` գալ ՚ի վերայ նորա, որպէս երբեմն հայր իւր. եւ այն ինչ անցեալ ընդ Սուլթանիա եւ մերձեցեալ ՚ի Դավրէժ ել ընդդէմ նորա անվեհերն  Եուսուֆ, այլ յորժամ մերձ եղեն միմեանց ` զի այսօր եւ վաղիւն մարանշէին … հիւանդացեալ ( մեռաւ յԷօճէն, մերձ ՚ի Դաւրէժ ), եւ զօրաց նորա զինքն անթաղ թողեալ ՚ի բաց գնացին … եւ ՚ի գնալն իւրեանց զամենեսեան կողոպտէին. եւ որդի նորա Ասպահան անուն ` բազում ջանս եղեալ ՚ի վերայ հաւատացելոցն  եւ ողորմութիւն արարեալ ` ազատեաց զամենեսեան »: Այս եղեւ ըստ ոմանց ՚ի ժամանակագրաց մերոց ` ՚ի ՊԿԸ թուին (1420) ըստ այլոց ՚ի ՊԿԹ (1421) այլ հաւանագոյն եւս ՚ի ՊՀ. որ է միջոյ դեկտեմբեր ամսոց 1421 եւ 1422 ամաց, ըստ վկայութեան արժանահաւատ Ծերենց Գրիգորի Խլաթեցւոյ, որ ականատես իսկ եղեւ մասին գործեցելոց իրացն այնոցիկ:

Յետ դարձի Թիմուրի յերկիր իւր ` Եուսուֆ համարէր ինքնիշխան տէր երկրիս Հայոց եւ Ատրպատականի. որպէս զի մի ոմն ՚ի ժամանակագրաց մերոց ` ՚ի կարգել զչար տիրապետողաց սորին, յետ Իլղանեանց դնէ զԼանկթիմուր, եւ յետ սորա զԵուսուֆ, 17 ամ թագաւորեալ. եւ այլք ` զորոց քաղէ զբանս Աւետիք Ամդեցի, ասեն. « Արձակեալ ( նորա յԵգիպտոսէ ) եկն ՚ի վերայ աշխարհիս Հայոց, եւ արար շատ աւեր ՚ի Կարփոյ երկիրն, եւ գնաց ՚ի Թավրէզ, եւ այլ յառաջեաց. եւ մլքեաց բազում տեղիս, մինչեւ ՚ի Սուլթանիա եւ Օրէլ ( Արտաւիլ ) քաղաք, եւ հալածական արար զամենեսեան »: Ըստ իշխանութեանն ` ոմն ասէ, « ՚ի բռնակալութեան Ուսուֆին ». ա ' յլ ոմն ` « ՚ի թագաւորութեանն Ուսուֆի ». միւս ոմն « Մեծն Յուսուֆ » կոչէ զնա: Իսկ ըստ բարուցն եւ գործոց ` վերոյիշեալ հեղինակն Գր. Ծերենց ` զառաջինն գովէ զնա, իբրու թէ,

       « Արար բազում խաղաղութիւն

       Եւ յաջողումն մարդկային.

       Էր էմնութիւն եւ աժնութիւն,

       Ամենեւին անգողութիւն ».

բայց յետ մահուանն ` սրտառեալ պարսաւանօք խօսի.

       « Սատակեցաւ, ըստ արժանին.

       Խաղք խայտառակ որպէս տեսին `

       Անկեալ յերկիր մարմին պղծին.

       Զի շփոթեցաւ զօրքըն չարին,

       Եւ յիրերաց փախուստ առին.

       Ուռեալ նեխաւ գէշ գարշելին.

       Ագռաւք հանին զազիր նորին.

       Իսկ յետ երից աւուրց եկին

       Բարձին ըզգէշն եւ թաղեցին:

       Իսկ զօրք չարին Միր Ուսուֆին `

       Ընդ որ գնացին ` աւերեցին.

       Չար անըզգամ մարդիկ էին

       Եւ անառակ ազգ Թուրքմանին »:

Յաջորդեաց զնա հօրամոյնն Իսքէնտէր կամ Սքանդար (1421 - 38), Թագաւոր Հայոց եւս կոչեցեալ ( Շահ-Արմէն ), անհաշտ թշնամի Թիմուրեանց եւ Սպիտակախոյից. զցեղապետ սոցին Գարա Օսման ` հալածեալ ՚ի սահմանաց Արճիշու եւ Արծկէոյ, եւ մխեալ ՚ի բնիկ սահմանս իշխանութեան նորին, եհար զնա եւ զնիզակակից նորին տէրն Հըսնքէյֆի, առ Սաֆան ? գետակաւ. որպէս եւ յետ բազում ամաց (1535) յարեւէ իսկ էարկ զնա: Բայց յառաջ քան զայսոսիկ ` մինչ ՚ի կողմանս Բաղտատայ էր, լուեալ զմահ հօր իւրոյ եւ զգալուստ Շահ-Ռուհի ` փութացաւ զօրաժողով լինել, « եւ առեալ զզօրս հօր իւրոյ եւ զքաջս Հիզանին, եկն ՚ի Բագրեւանդ գաւառ, մերձ սուրբ ուխտին ( Յովհաննու ) … կամէր գնալ ՚ի վերայ Շահռուհին ». հասեալ եւ սորա յԱրճէշ ` ետ անդ փոս հատանել, որպէս եւ » յԱսպսակ, մինչ ՚ի լեառն Աղու, եւ միւս օրն … ՚ի դաշտն Ապահունեաց ՚ի Խանագահն յահէ զօրացն յիմարին եւ զօրեղ զօրականին Սքանդարին: Եւ հասեալ ՚ի Վաղարշակերտ ` ՚ի դաշտն Բագրեւանդայ, ճակատ առ ճակատ բանակեցան, եւ մըտեալ ՚ի պատերազմն ` հարկանէին զմիմեանս, եւ արի եւ քաջ պատերազմողն մտեալ ' մէջ անթիւ զօրացն Շահռուհին, եւ զբազումս սատակեալ ՚ի զօրաց Չաղագային, եհաս զռնկունս փղին, եւ մին կին ՚ի ծառայից նորա յափշտակեալ, արկ ահ եւ երկիւղ ՚ի վերա արեւելեան գնդին: Իսկ Շահռուկն այն … ելեալ ՚ի խորանէն ` հրամանաւ ետ ետ զուղտ եւ զանասուն տանել զառաջեաւ  եւ գոչեցին առ հասարակ միաբերան, եւ կախարդքն ձգեալ զթուղթն վեր ՚ի յերկինս եւ հանեալ զսուրս  իւրեանց  ՚ի վերայ նոցա դիմեցին  եւ վաղվաղակի եւ առ ժամոյն ՚ի սուր սուսերի հարեալ կոտորեցին զզորք անհնազանդ Թուրքմանին … Եւ երկու եղբարքն ` Սքանդարն եւ Ասպահանն ` մազապուրծ եղեալ գնացին փախստական սակաւ զորոք ` ՚ի ներքին կողմն աշխարհին ` ՚ի Մերտին եւ ՚ի Մօսլ, եւ ամենայն զորքն եւ Հիզան ` անկան ՚ի ձեռս Չաղադային: Այս էր ՚ի թուականիս մեր ՊՀ սմին (1422): Եւ Չաղադայն առեալ զառ եւ զաւար ` գնաց ՚ի Խորասան ` ուստի եկեալ էր: Եւ փախուցեալ որդիք Յուսուֆին ` գիտացեալ զերթալ նոցին: Ասպահան ` ճանապարհաւն Բաղիշու գնացեալ ՚ի Թաւրէզ ` նստաւ անդ սակաւ զօրօք ` աւուրս ինչ եւ միւս եղբայրն Սքանդարն ` Բաղտատու ճանապարհաւ մտեալ ՚ի Թաւրէզ, փախոյց զեղբայրն եւ էառ զաշխարհն ամենայն, եւ նստաւ թագաւոր ՚ի վերայ կողմանց մերոց աշխարհաց եւ եղբայր նորա եկն ՚ի Բասէն, եւ էառ զամուրն Աւընկայ »: ապա երթեալ ՚ի Բաղտատ հալածէ անտի զմիւս եղբայր իւր ` Շահ Մահմուտ, եւ տիրէ  հարաւային Ասորւոց, դիմէ եւ ՚ի վերայ Մէրտինու, այլ հարեալ ՚ի տիրողէ նորին Համզէէ ` հալածական լինի: - Իսկ Սքանդար յամին 1423 եկեալ ՚ի սահմանս Խլաթայ ` էառ զԱղուանիցն անուանեալ բերդ, նախճիր մեծ գործեալ ՚ի բնակիչսն ` վասն ծաղր առնելոյ նոցա զինքն եւ զորս իւր. նոյնպէս եւ առ Խլաթաւ եւ առ Վանայ բերդու ասպատակեալ, գնաց յԵրնջակ բերդ. եւ սպան անդ զԱհմատ սուլդան տէրն Ոստանայ եւ դարձ արարեալ եւ պաշարեալ զՎան (1426) էառ, անձնատուր լինելով իշխողի նորին, յետ այնր յարձակեալ ՚ի կողմանս Որմոյ եւ Սուլթանիայ արար կոտորած անողորմն յայլազգիս ` իբրեւ ՚ի կուսակիցս Չաղադային: Զառաջինս միայն ՚ի շահատակութեանց աստի սորա ետես եւ ողբալով չափաբանէ Խլաթեցին.

                         « Իսկ Իսկանդար աւագ որդին

                         Ղարայ Ուսուֆ Բախատուրին `

                         Նա ՚ի Թաւրէզ տիրեաց թաթխին,

                         Ի ասախ արար շատ բարութիւն.

                         Բայց մեզ աւաւր ած եւ խաւար,

                         Եւ չարութիւն դառն եւ դըժար:

                         Հեծել արար շատ բազմութիւն

                         Ու եկն ՚ի վերայ Խլաթայ բերդին,

                         Բերդին վնասեալ ոչ կարացին,

                         Այլ ըզքաղաքըն այրեցին:

                         Ի յԱղուվանք արշաւեցին,

                         Եւ չար ղազայ անդ արարին.

                         Զբերդն  առին կոտորեցին

                         Շատ քրնստոնեայք  անդէն աղանին.

                         Քան զերերիւրն այլ աւելի

                         Զոր անդ ՚ի սուրըն քարշեցին,

                         Թող զորս ՚ի ծովըն խեղդեցան

                         Եւ քարավէժ եղեալ կորան,

                         Ո ' հ գեղեցիկ կերպ ու սուրաթ

                         Այն մանկտեկացն ` որ կորուսան,

                         Լաւ հարկեւոր տանուտիրայք

                         Համեստ աղւոր տանտիկնայք,

                         Բարձրահասակ աղէկ տեսակ

                         Գուն ու կերպով ճոխ կըտըրճակք,

                         Այսք ամենայն ՚ի սուր անցան,

                         Գերեզմանի չարժանացան.

                         Կանայք  աղայօքըն գերեցան,

                         Քան զհինգ հարիւրն այլ աւելան.

Զի ՚ի միոյ գեղջէ չէին,

Այլ ՚ի բազում տեղեաց էին,

Ի Հիզանայ, ՚ի Բաղիշոյ,

Որք հասկաքաղ եկեալ էին

Ծըղաք Աղաղ ամենեւին

Շատք յԱգիթայ անդէն էին `

Որք՚ի սուրըն քարշեցան,

Կանայք որդւովքն գերեցա:

Այս ամենայն ՚ի պատճառէ

Այն Շամըզտին ամիրայէ …

Որ նա արար հըպարտութիւն,

Չհնազանդեցաւ Նսքանդարին,

Շատ ոք ըսպան. անթագ մնացին,

Ոչ հաց հոգւոց, ոչ գրամ հողին »…

Ի շփոթս ժամանակին ասպատակ սփռեցին եւ Քուրդք կորղմանց Բաղիշու ՚ի վերայ Արծկէոյ եւ զատ ՚ի բազմաց սպանելոց յարձակեալ եւ ՚ի Ցիպնայ վանս որ ՚ի ծովեզերն, նահատակեցին զսոյն ինքն զվկայասէրն զԳրիգոր ` ծեր, եւ անուանեալ Ծերենց, որոյ յիշատակ էանց ՚ի գիրս Յայսմաւուրաց ` զոր ինքն իսկ կարգաւորէր, յաւելլով զնահատակութիւնս նորոց վկայից, ընդ որոց եւ դասեցաւ ըստ բաղձանաց իւրոց, ( ՚ի 29 մայիսի, 1426 ամի ):

Հնչեաց եհաս բողոք տառապելոցն ՚ի Սքանդարայ ` առ Շահռուհ, որ չորիցս եկն ՚ի Թուրքմանին ( տես յէջ 288). յերկրորդում նուագին եկեալ անհամար զօրօք ` պատահեցաւ նմա ՚ի կողմանս Սալամաստայ, եւ նստաւ ՚ի վերայ նորա, ասէ պատմիչ մեր, ճակատ առ ճակատ եւ թիպ առ թիպ. եւ ոչ ետ թոյլ զօրաց իւրոց փախչել ՚ի բարկութենէ զօրաց Չաղաթային, վասն զի կախարդութեամբ կապեցին զնա. մինչ զի ոչ նետ մի կարաց հանել ՚ի կապարճից թարքաշին իւրոյ, այլ խոյս ետ եւ փախեաւ … ( եւ Չաղաթայն ) գերեաց զամենայն Թուրքմանն եւ բազումս ՚ի քրիստոնէից, եւ առեալ տարաւ ՚ի ձմերանոցն Ղարաբաղ, եւ անդ անցոյց զդառնաշունչ աւուրս ձմերայնոյն », մինչ զերծեալ զօրն Սքանդարայ ասպատակէր ՚ի ծովեզերեայս Բզնունեաց. յորոց վերայ եհաս եւ Գարա Օսման ` բարեկամ Շահռուհի. իսկ Սքանդար փախստական լեալ « աստ եւ անդ գաղտագողի շրջէր, երբեմն ՚ի Թաւրէզ, երբեմն ՚ի յամուրն Երնջակայ եւ յայլ տեղիս. ապա եկն նստաւ ՚ի վերայ Արծկէ քաղաքին … եւ յանկարծակի չար զօրքն Չաղաթային 20, 000 ոգի ` առաջնորդութեամբ որդոյ Շահռուհին ` Ջօնգա անուն, իբրեւ զարծուի սրընթաց ՚ի վերայ քաղաքին հասին, եւ տեսեալ զօրաց Սքանդարին ` ահաբեկ եղեալ մեռանէին ». խոյս ետ Սքանդար « իբրեւ հազար ոգւով, աւելի կամ պակաս, ճանապարհաւ Կորոյ ձորոյ ` ( որ ) յետ լերին սուրբ ուխտին Սքանչելագործին » Արծկէոյ: … Զհետ պնդեցան նորա Չաղաթայք, այլ իբրեւ եհար նա որով եւ ճեղքեաց զոմն ՚ի նոցանէ ` որ ախոյեանարձակ լեալ ՚ի մենամարտ կարդայր զնա, զարհուրեալք յետս դարձան, եւ նա գնաց անկաւ ՚ի Բասեն: Դարձ արար ապա վերստին յԱրծկէ (1431), եւ զիջեալ յաղերս քրիստոնէից քաղաքին ` էառ զայն եւ ոչ վնասեաց նոցա, բայց զտէր քաղաքին Սաւալ անուն եսպան: - Զայսու ժամանակաւ (1433) Էմիր Նազար ՚ի զարմէ Եուսուֆի յարձակեալ էառ զՄէրտին եւ ՚ի կապանս արկ զիշխան նորա Համզէ ` որդի Գարա Օսմանայ, որ փութացաւ պաշարեաց զքաղաքն. ել Նազար ընդդէմ նորա. այլ քաղաքացիքն հանին ՚ի բանտէ զՀամզէ, եւ Նազար փախստական գնաց ՚ի դաշտակողմն. յետ բազում ամաց (1457 - 8) վերստին եկեալ էառ զՄէրտին եւ զԱմիդ. այլ ՚ի վերայ հասեալ նորա Հասանբէկ ` սպան զնա առ դրան Ամդայ: - Յետ ամի կամ ամաց ինչ ` ասպատակ սփռեաց Սքանդար յերկիրն Շամախու, անխնայ աւերելով. քանզի տէր նորին առաքեալ էր առ Շահռուհ զԱրալի որդի Սքանդարայ ` զապաւինեալն առ ինքն յահէ հօրն, որ կոչէր զնա առ ինքն, լուեալ ամբաստանութիւն զնմանէ, զի կարգեալ էր իշխան Վանայ եւ հարստահարէր զժողովուրդն. դարձ արարեալ աւարաւն եկն Սքանդար յերկիրն Սիւնեաց, զհետ իւր բերելով եւ զկառափունս 360 դանիշմանաց, եւ գերի սակաւ, զոր Հայք զերծուցինՍ իսկ տէրն Շամախոյ Շէյխ Իպրահիմ Խալիլուլայ, անկաւ առ Շահռուհ, եւ գրգռեաց զնա միւսանգամ ընդդէմ Թուրքմանին, եւ էած հզօր բանակաւ ՚ի Սուլթանիա, ուր ակն կալեալ նորա գալոյ Սքանդարի, իբրեւ դերեւ ել ՚ի յուսոյն ` խաղաց ՚ի վերայ նորա եւ պաշարեաց յԵրնջակ բերդի. եւ մինչ մայր նորա եւ որդին աղերս արկանէին Շահռուհի վասն նորա, նա հնարս գտեալ ել զերծաւ ՚ի բերդէն 150 տամբք, եւ եկն յԱրծափ գիւղ Կոգովտի, եւ անտի ՚ի քաղաքն Կարնոյ (1435). ուր տիրողն Եզընկայ եւ բազում անգամ յիշատակեալն Գարա Օսման 20, 000 զօրօք եհաս ՚ի վերայ նորա. իսկ Սքանդար չորիւք միայն հազարօք անկաւ ՚ի վերայ նորա եւ սպան ՚ի մարտին երկոքումք որդովքն նորին ( Պայէզիտ եւ Ալիբէկ ), որոց միւս եղբայրն Համզա յաջորդեաց հէրն: Այլ իբրեւ լուաւ զի գայ ՚ի վերայ իւր Ջանգա ` որդի Շահռուհի 30, 000 զօրօք, խոյս տուեալ գնաց ՚ի Փոքր Հայս, եւ շրջան առեալ ՚ի կողմանս Ագշահրի, Եւդոկիոյ, Սեբաստիոյ, Խարբերդու, Դերջանու, իբրեւ գազան զայրացեալ անխնայ կողոպտէր, կոտորէր, գերէր եւ գերփէր. մինչեւ դարձեալ եկն եւ սողոսկեալ անկաւ յառաջին որջ իւր յամուրն Երնջակ (1436): Բայց զայս նուագ ձանձրացեալ ընդդէմ դարձան նմա եւ տհմայինքն եւ ընտանիք. եւ մինչ խորհէր նուաճել եւ սպանանել զեղբայր իւր Ճիհանշահ, որպէս երբեմն (1427) զմիւս եղբայր իւր Բուսայիտ կամ Էպուսուտ, սա փութացաւ պաշարեաց զնա ՚ի բերդին Երնջակայ, ամրոցս եւ պատնէշս շուրջ բոլորեալ. եւ թէթպէտ եգիտ բռնաւորն հնարս հանել արտաքս եւ առաքել դեսպան առ սուլտանն Եգիպտոսի ՚ի խնդիր օգնութեան, այլ այն ինչ հասեալ սոցա ` իբրեւ 60, 000 արանց, ըստ Թովմայի, լուան զմահ նորա. քանզի որդի իւր Շահուրաթ մարբն հանդերձ ` դաւաճանեցին եւ սպանին զնա (1438). « եւ խաղաղեցաւ երկիր սակաւ աւուրս, ասէ պատմիչ մեր. զի ՚ի Խորասանու մինչեւ ՚ի Մսըր ՚ի խռովութեան վրդովմանց կայր աշխարհ ամենայն ` որքան նա կենդանի էր ՚ի վերայ երկրի … անհաւատ եւ հաւատացեալ »: Ոչ հանդուրժէ  պատմիչս ` ՚ի յիշելն զնա չյաւելուլ եւ մակդիրս անողորմն, անագորոյն  գազան, չարաբարու, յիմար, կարապետ Նեսին, որդի սատանայի, եւ այլն. ըստ այսոցիկ եւ յիշատակագիրք, դասն եւ նեղ ժամանակ կոչելով զաւուրս իշխանութեան նորա կամ « ՚ի բռնակալութեան չարին Նսկանդարի, յորում բազում գաւառք Հայոց աւերեալ  եւ հալածեալք լինէին, հայրենազուրկ  եւ տարաշխարհիկ »: Թէպէտ գտանին որք ըստ դիւրի ինչ հասելոյ ինքեաց ՚ի նմանէ ` գովութեամբխոսին. որպէս Ագուլեցի ոմն ասէ. « Յոյժ ողորմած էր Հայոց ազգիս, ( զի զգիւղ իւր ) Խաս ( արքունի ) արար, եւ մէկ տարի բարեխան ( ապահարկ ) արար, զոր Տէր Աստուած զինքն ընդ երկայն աւուրս արասցէ, եւ այս կերպիւս պահեսցէ զսիրտ նորա, ամէն »: Բայց պատմիչն կշտամբէ զայսպիսիս, ասելով « Տգէտք ոմանք վասն սակաւ սիրելոյն զհաւատացեալս … յերկարութիւն կենաց խնդրէին ( այնմ, որոյ աղագաւ ) կարծիք է մարդկան ` թէ քան զաստեղս աւելի մարդիկ մեռեալք եղեն ` վասն սորին անհնազանդութեանն եւ հպարտ բարուց »: Եւ պատմէ, զի յորժամ ՚ի վերջնում նուագի վարեալ բերէր զգերեալսն յարեւմտից (1437), յաւուր դառնաշունչ ձմերայնոյ, եւ 700 ոգիք ՚ի քրիստոնէից անտի մեռան ՚ի ցրտոյ, « եւ ոչ գոյր ժամանակ թաղելոյ զնոսա … եւ վերակացուաց նոցա հատեալ զականջս նոցա ցուցանէին … նա ծիծաղելով ասէր. Աստուած արար, ինձ զի՞նչ է փոյթ, թող չէր տուեալ զսոքա ՚ի ձեռն ( իմ ) եւ ոչ ձիւն առաքեալ ՚ի յերկնից »: - Իսկ զսահմանաց բռնակալութեան նորա ` գրեն, « Տիրեաց Պարսից եւ Բաբելացւոց, Հայոց եւ Միջագետաց Ասորոց, յԱյրարատեան  տանէն Հայոց ` մինչ յԵզնկայն, ՚ի Մէրտին, ՚ի Բաղտատ, ՚ի Սօլթանիա եւ ՚ի Գանձակ շահաստան Թաւրէզ, եւ մինչ ՚ի մեծ գետն Քուռ. զայս ամենայն ՚ի բռին ունէր Իսքանդար միրզայն »: Յաւելու Ամդեցին  ( Աւետիք ), Եւ սա էառ զբերդն Մակուայ յերկաբնակաց, եւ  զՆուան ՚ի Քրդաց, եւ այլ եւ սպան զՇմզտին պարոնն Քրդաց … եւ աւերեաց զերկիրն, եւ զՎան քաղաք եւ զՈստան ` անմարդաբնակ  արար, այլ եւ յառաջեաց  եւ էառ զՀաքարու երկիրն », որ ՚ի հարաւոյ Կորդուաց աշխարհի Հայոց: - Ի նոյն կամ ՚ի մերձաւոր սահմանս ասպատակէր ` ՚ի նմին ժամանակի (1437 - 8) եղբայր նորա Ասպահան, այլ մարտուցեալ ընդ Համզէի որդւոյ  Գարա Օսմանայ ` եւ պարտեալ, դարձաւ աւերեաց զսահմանս Նահարւան քաղաքի  Պոհդան երկրի:

Խաղաղասէր  երեւեցաւ քան զսոսա եղբայր նոցին եւ յաջորդ Սքանդարայ ` Ճիհանշահ, արքայակերպ ճոխութեամբ գահակալեալ զամս երեսուն (1437 - 67) հաւանութեամբ Շահռուհի, ստէպ յիշատակի սա ՚ի մերոց գրչաց ժամանակին, « յաշխարհակալութեան  կորովի եւ յաղթող Ջհանշահի միրզին, որդւոյ  Մեծին Յուսուֆին », որպէս գրէ ոմն եւ այլ ոմն « Մեծ եւ յաղթող » կոչէ եւ ըստ իշխանական պատւոյն զան, սուլթան եւ թագաւոր: - Յամի 1444 - 2 առաքեաց սա զարդի իւր Նուր Ալվանդ ( Էլվէնտ ) ՚ի վերայ Արճիշու, եւ « թալանեաց զամենեսեան », մինչ ինքն « ելեալ ՚ի թաղտէն Թաւրիզոյ ` եկաւ ՚ի վերայ Եզընկայ քաղաքին էառ զԵզընկայն, եւ բազում նեղութիւն էած ՚ի վերայ ազգին քրիստոնէից, եւ Խութլուշահ պարոնն ( գուցէ հայր Եաղուպի իշխողին Երեւանայ ) ոչ հնազանդեցաւ Ճիհանշին, որ հրաման ետ զորաց եւ զօրավարաց իւրոց, զոր գնացեալ առին աւար եւ գերի բազում, եւ դարձեալ անտի եւ չուեալ ՚ի Կամախ, եւ առին աւար եւ գերի բազում, եւ զխեղճ եւ զողորմ զոր եղաւ քրիստոնէից » ( ո՞ կարասցէ պատմել ): Գրեցին զաղէտիցս եպիսկոպոսն Եզընկայ եւ առաջնորդ Ս. Լուսաւորչի վանա ` շրջաբերական թըղթով եթէ « Ճիհանշին հեծելն զԿամախն էզարկ, եւ զայս ողորմելիս Ամիրխերիս ( թուի տանուտէր ոմն ), զդուստր ` երկու տղայով գերի տարաւ »: - Ի նմին ժամանակի կամ սուղ ինչ յառաջ. « Թագաւորն Թաւրիզոյ եւ բռնաւոր իշխանն Ջհանշահ անուն ` զոր ժողովեաց գունդս կազմեաց, եւ զչար առաջնորդն Արտւելու եւ զամենայն զատի եւ զմուտառի առեալ ` եկն ՚ի վերայ տանն Վրաց … յաւուր մեծի զատկին յանկարծակի  եւ յանապատրաստ ժամու, եւ զանկեալն ՚ի ձեռս իւրեանց գերեցին եւ զմեծամեծսն  սպանանէին, եւ խսար արարեալ նստան ՚ի վերայ Շամչուլտէ քաղաքին. եւ առեալ յաւուր պենտեկոստէին …. 1664 մարդոյ գլուխ ՚ի դուռն քաղաքին մնիրայ շինեցին, եւ 9400 գերի առին. թող զայն որ ՚ի յանտառաց եւ ՚ի մայրեաց յափշտակեցին, եւ 60 այր եւ սրբազան ոգի ՚ի կարգաւորաց քահանայից, աբեղայ եւ իշխան ՚ի դուռն քաղաքին զենեցին … եւ լցաւ երկիր եւ աշխարհ ամենայն գերով եւ լալով, ոգով եւ կոծով մանաւանդ միջասահման գաւառս մեր հայրենի, զի ամենեքին փախուցեալք էին եւ անդ երթեալք … զի զամենայն գերի ՚ի հազար թանկայ վաճառեն: … Անտի չուեալ գնացին ՚ի վերայ Տպխիս Փայտակարան քաղաքին, եւ զամենայն եկեղեցիսն  հին եւ նոր շինեալ յառաջին թագաւորաց ՚ի հիմանց տապալեցին », եւ այլն:

Ոչ միանգամ այլ երկիցս եւ երիցս կրկնեցան  արշաւանք Ճիհանշահի ՚ի յիշեալ կողմանքս, ըստ ժամանակագրաց  մերոց, զի եւ յամի 1450, գրէ ոմն. « Ելեալ սուլթանն Թաւրիզու Ջհանշահ անուն ` բազում եւ անթիւ զօրոք ` վաթսուն հազարաւ, եկեալ էառ զԵզընկայն, յազգէն Թուրքմանաց ( Սպիտակախոյից ) որ էր ազգաւ Պայընտուր եւ կալեալ զիշխանն Եզընկայ քաղաքին եւ 40 անուանի ամիրայ զհետ նորա, եւ տարեալ յարեւելս կորուսին, եւ զԿամխայ աստուածաշէն երկիրն եւս հասարակ գերեաց իբրեւ անձինս ԺՌ (10, 000) ընդ այր եւ ընդ կին, թող զայն որ մաշեցան, եւ զՆերքին Դերջանն եւ զՎերին Դերջանն, զԲարսեղ, զԿեղի, զԿոճակն եւ զԳայլգետն, զՇէռեան, զՍատաղ, առ հասարակ գերեաց … Եւ գնացեալ նստան ՚ի վերայ Ամթայ եւ ՚ի վերայ Արղնու եւ ՚ի վերայ Մէրտինու, հինգ տարի բոլոր, եւ յամենայն աւուր մարտնչէին եւ կռուէին ընդ նոսա, եւ իջեալ բնակիչքն բերդորէից ` կոտորէին զթշնամիս … եւ ինքեանք դարձեալ ՚ի բերդըն ամրանային: Եւ հասեալ ՚ի բարեկենդանեաց յետին շաբաթ օրն, ՚ի տօնի Ս. Հայրապետացն, ելեան գաղտագողի ՚ի հեծելէն ` որ յԱմթոյ վերայ էր նստեալ ` եւ շուրջ պատեցին զերկիրն Արզնու մինչդեռ  առաւօտն զայգն չէր մերկացեալ ` եւ չորս գեղ ՚ի ծառայութիւն վարեցին, իբրեւ ԵՃ (500) հոգիս, եւ սպանին անձինս 40, եւ դարձան ՚ի բնակարանս իւրեանց: Եւ դարձեալ ՚ի Ծառզարդարն հաշտեցան, եւ արարին խաղաղութիւն ընդ միմեանս, եւ ազատեցան գերեալքն Աղզնու, Քրիստոսի  շնորհօք եւ ողորմութեամբ, եւ ոչինչ կարաց առնել, կամ զԱրզնի կամ զԱմիթ կամ զՄէրտին, այլ դարձաւ յաշխարհ իւր: - Ըստ այսմ յիշի եւ երկրորդ արշաւանք Ճիհանշահի ՚ի կողմանս Վրաց. ըստ ոմանց յամի 1449. « Ի թվին Հայոց ՊՂԷ, Ջհանշա փատշահ արեւելից զԱխլցխա գերեաց, եւ ՋԱ (1453) եկն եւ էառ զԵզընկայն ». բայց այլ յիշատակագիր տասն ամաւ եւս յետոյ ասէ. « Չար Ջահանշէն դիմեց ՚ի վերայ երկրին, եւ զբազումս գերեց եւ կոտորեց, եւ զմայրն իմ ( Սիմիկ ) իբրեւ զԱկովիկ ` հատեցին զերկու ձեռն, յարիւն թաւալեցուցին, ՚ի տօնի Սրբոյն Գէորգայ. զհատեալ մարմինն ՚ի գերեզման թաղեցի »:

Զայսու ժամանակաւ (1460 - 1) Զաքարիա կաթողիկոս Աղթամարայ գնաց առ նա ՚ի Դավրէժ, մեծարեաց եւ մեծարեցաւ. եւ էառ հրամանաւ նորին եւ զկաթողիկոսութիւն Էջմիածնի. եւ որ ինչ յետ այնր ` ծանօթ է: Ի նմին ամի (1460 - 1) Ճիհանշահ զորդի իւր Հասան-Ալի կողմնակալ կացոյց ՚ի Նախճաւան: Յետ այլ եւս երկուց կամ երից ամաց, յորս գրիչ ոմն գոհութեամբ մաղթէ վասն նորա, « Քրիստոս Աստուած զինքն անփորձ պահէ », խաղաց գնաց Ճիհանշահ, « զԲաղտատ էառ, ու զորդին սպան ». արշաւեալ էր նորա եւ յառաջագոյն (1445) ՚ի կողմանս յայսոսիկ, եւ յետ մահուան Համզէի ` տիրեալ եւ Մէրտին քաղաքի (1466): - Յամի 1466 գրէ ոմն անորոշ բանիւ ` եկեալս « ՚ի վերայ խանին ( զհակառակորդսն ) եւ նմա ոչինչ կարացան առնել ». բայց ՚ի գալ միւսոյ ամին 1467, եհաս չարաչար վախճան բազմամեայ բուռն աշխարհակալին ( Ճիհանշահի ), սպանեալ ՚ի մարտի ՚ի Սպիտախոյ հռչակաւորն Ուզուն Հասանայ, որդւոյ Ալիբէկի, որդւոյ Գարա Օսմանայ, որ սպան եւ  զաւագ որդի Ճիհանին ` զՀասան Ալի. որոյ եղբարքն եւս Էլվէնտ ( Ալվանդ ) եւ Էպու Եուսուֆ միրզայ ` մեռան յայնմ եւ յերկրորդում ամին (1468), եւ գրեաթէ բնաջինջ եղեւ հզօրն այն եւ քաջամարտիկ տոհմ Սեւախոյեան Թուրքմանաց. յորմէ ` ըստ վերոյգրելոցս ` մի ըստ միոջէ պայազատք համարին.

Ա. Գարա Մուհամմէտ, նախ քան զ՚ 1390

Բ. Գարա Եուսուֆ որդի նորա, 1390 - 1421

Գ. Իսկէնտէր որդի Եուսուֆի, 1421 - 38

Դ. Ճիհանշահ եղբայր նորա 1438 - 67

Ե. Հասան Ալի որդի Ճիհանշահի, 1467 - 8

Զ. Էլվէնտ Մուհամմէտ եղբայր նորա, 1468

Է. Էպու Եուսուֆ եղբայր նոցին, 1469:

Յիշին ՚ի պատմութեան այլ եւս որդիք Գարա Եուսուֆի, Էմիր Պուտագ խան, մ. 1417, Էմիր Էպուսէիտ կամ Եզիտ, մ. 1427, Էմիր Շահ Մուհամմէտ ` երբեմն իշխող Բաղտատայ, մ. 1432. Էմիր Ասիան կամ Ասպահան որ է Էմիր Ասսալ, մ. 1444: Յորդիս Ճիհանշահի նշանաւոր է Փիր Պուտագ, մ. 1466. յորդիս Սքանդարի ` յիշէ Մեծոփեցին զԱրալի կամ Փիր Ալի եւ զՇանուբաթ հայրասպան. Ոմն ՚ի գրչաց մերոց յԵղիվարդայ վանս, յամի 1465 եւ 6 « յիշխանութեան Ջհանշի ` որդւոյ Ուսուֆի ( յաւելու ) ՚ի վերակացութեան երկրիս ` ( կողմանց Այրարատայ ) Պարոն Վիշելի ». անծանոթ անուն ` եթէ ուղիղ իցէ գրեալ, եւ ոչ է յայտ քրիստոնեայ իցէ եթէ Թուրք:

Գրեաթէ ՚ի ժամանակի գրաւման իշխող տոհմի Սեւախոյեանց ` բարձաւ յերկրէ մերմէ եւ իշխանութիւն Թիմուրեանց. զի Շահ-Ռուճ որդի Լանկին մեռաւ յամի 1447. յառաջ քան զնա (1445) որդի իւր Ջօնգայ կամ Չեօքի Մուհամմետ, յետ սակաւուց ` միւս որդին Ուլուկպեկ (1449). իսկ այլք յորդւոց եւ թոռանց նորին ` ՚ի կողմանս Թուրքաստանի վիճակեցան: - Ի ջնջնել կամ ՚ի նուազել երկոցուն հզօր տոհմիցս, միապետեաց մերոյ աշխարհիս եւ մասին արեւմտեան Ասիոյ, տոհմն Սպիտակախոյից, որոց ` յետ սպանման նահապետին իւրեանց Գարա Օսմանայ, առաջնորդէր  անդրանիկ նորին Համզա բէկ, որ եւ փառաւոր սուլթան կոչի եւ աշխարհակալ  Միջագետեաց, յԱմիդ նստելով, զորոյ յիշեցաք զգործս ընդ Սեւախոյիցն, ծանոթ է նա ՚ի պատմութեան մերում եւ յաղագս լսելոյն  քսութեան թշնամեաց բազմարուեստ  եպիսկոպոսի քաղաքին ` Մկրտչի Նաղաշայ,  եւ տալոյ քակել զհրաշակերտ նորին զԲարձրահայեաց եկեղեցին Արզնու, բայց Աստուած « յարոյց, ասէ պատմիչ վարուց նորին, այլ թագաւոր Միջագետաց, զՋհանգիր միրզայն », զորդի Պայեզիտի ` եղբորն Համզէի, որ եւ բարի արար Մկրտչի, եւ խաղաղասէր կենօք պայազատեաց ցամն 1467. Զսա յաջորդեաց (1467 - 78) եղբայր նորա վերոյիշեալ հռչակաւորն Ուզուն Հասան ( Էլթհավիլ, երկայն, ըստ Տաճկաց ), որոյ համբաւ եհաս եւ յարեւմուտս, եւ գործակիցս եգիտ եւ յորդորիչս իւր զՎենետս ` ՚ի մարտ ընդդէմ Օսմանեանց: Ի սկզբան իշխանութեանն, որպէս յոլովք ՚ի գրչաց մերոց ասեն. « ի միում ամի (1467 - 8) երեք զան յաղթեաց եւ սպան զնոսա, զՃիհանշայնեւ զորդիքն իւր, եւ զՊուսայիտ զանն  ( զորդի Միրանշահի ) եւ էառ զնոսա տեղիքն եւ զամիրայքն » եւ ըստ այլում. « Այս մէկ տարիս ` երեք փաթշահ կորոյս ` զօրօք եւ զաւակօք, զՋհանշայն, ըզՀասան Ալի եւ զսուլդան Բուսայիտն, եւ իշխանեաց ՚ի Շամայ դռնէն մինչեւ ՚ի Խորասան ». եւ ըստ միւսոյ  եւս, « ՚ի Բաբիլոնէ մինչեւ ՚ի Տրապիզոն, զոր բազում քաջութիւն արարեալ է ՚ի բազում տեղիս »: Մեծաբանութեամբ ասէ այլ ոմն, « զՋհանշայ միրզայն  սպան, եւ զամենայն հեծեալքն փախստական արար, եւ զանառիկ բերդորայքն էառ, եւ տիրեաց ամենայն աշխարհի ». այլ չափաւորելով գրէ միւս ոմն ժամանակակից  Տիրեաց բազում աշխարհաց եւ քաղաքաց »: Դարձեալ այլ ոմն գրէ. « Ելաւ Թաւրիզու խանն եւ եհաս յաշխարհս մեր. եւ մեծ եւ փոքրն ` յահէն սասանեցան եւ փախուստ առին. եւ ողորմածն Աստուած ոյժ եւ զօրութիւն ետ Հասան բէկին »: Խնամեցեալ էր սորա ` ըստ օրինակի հաւուն իւրոյ ` տանն Կոմնենեանց. առեալ զդուստր Յովհաննու կայսեր Տրապիզոնի, որով եւ բարեկամացեալ  ընդ նմա, եւ ընդ Գարամանեաց  իշխողաց Կիլիկիոյ, ընդ սոցա դաշնակից եղեւ ` որպէս եւ ընդ Վենետաց ընդդէմ Օսմանեանց, եւ յաղթեաց զառաջինն առ Եփրատաւ, եւ յաղթեցաւ յետոյ ՚ի սահմանս Խաղտեաց (1473) եւ ոչ կամեցաւ միւսանգամ գրգռել զնոսա, որպէս ըղձային արեւմտեայք, այլ յարձակեցաւ ՚ի վերայ Վրաց (1476) բազում աւեր հասոյց աշխարհին եւ վարեաց գերի շատ. « զՔարթլայ տունն գերեցոյց », գրէ ոմն ՚ի մերայոց, եւ այլքն. « Վրաստանայ գերիլն » նշանակեն զթիւ տարւոյն այն: Յետ սակաւուց մեռաւ նա (1478) եւ յաջորդեաց որդի իւր Խալիլ Պէհատուր. այլ եղբայր նորա Եաղուպ պէկ, « Եսպան զեղբայրն  իւր զսուլտան Ղալիլն, ասէ ժամանակակից, եւ էառ զսուլտանութիւնն (1478 - 91), եւ միւս ոմն. « Յետ հօր իւրոյ դեռ եւս երեք տար ( է ). առաքէ զքաջ զօրավարն Ղօչ-բայանդուր, եւ հալածէ զՊաշ ` զօրավար Մսրայ սուլտանին յՈւրհայոյ », զոր պաշարեալ նեղէր: - Յամին 1487 « գնաց ( Եաղուպ ) աւերեաց զերկիրն Պտխեաց ( Վրաստան ), զեկեղեցի, զխաչ, զամենայն կործանեաց, շատ գերացոյց քրիստոնէից », ըստ ժամանակագրի ուրումն: Իսկ ՚ի միւսում ամի (1488 - 9) տէրն Շամախայ, ( ՍէրմանՂուլի ) աներ Եաղուպի ծանոյց սմա զարշաւանս Շէյխ Հէյտարայ Սօֆայն Արտաւիլայ `  յերկիր իւր, եւ զանողորմն  կոտորածն  զոր արար, եւ նա յուղարկեաց  զիշխանն մեծ Սուլէման, բազում զօրոք, որ գնացեալ ջանիւ մեծաւ մարտեան, եւ յաղթեալ կոտորեցին առ հասարակ զամենեսեան, եւ յինքեանց եւս շատք մեռան »: Սուլէման ` որ կոչի Պէկ եւ որդի Պիկանի ուրումն, այլ ոչ գիտեմ յորմէ ` զարմէ,  էր վգրուկ սուլտանին եւ առաջին ամենայն իշխանացն,  եւ զոյգ եւս ընդ նմին յիշի յայլմէ ժամանակագրէ (1489 - 90) « յաւուրս թագաւորութեան Յաղուբ խանին, եւ ՚ի պարոնութեան Սուլիման բէկին », Յերկրորդում ամի յիշատակիդ ` (1490 - 1) մեռաւ Եաղուպ: Յիշատակագիր ոմն յամի 1488 - 9 ասէ, « Յաշխարհակալութեան Յաղուպ պէկի, սորա ժամանակս եղեւ թասպութիւն ( այսինքն մօլի նախանձայուզութիւն ) զի զատին ( դատաւորն ) Թաթար էր, եւ հալածէր զքրիստոնեայս ՚ի Դավրէժ քաղաքի. զի տաճիկ ոմն ` անուն Մէհթի ` սպան զմեծ ախոյեանն Հայոց զԽօճայ Միրաքն ` վասն ՚ի Քրիստոս հաւատոց », Զմահ սորա յիշէ եւ Վենետկեցի ոմն հանդիպեալ յայնժամ ՚ի քաղաքին, գտանի եւ ՚ի Յայսմաւուրս պատմութիւն նահատակութեան նորին երկարօրէն գրեալ ( Յարեգի ԺԶ մարտի 14):

Երկպառակութիւնն յուզեալ ՚ի յետին ամս իշխանութեան Եաղուպի ` զայրացաւ յետ մահուան նորա: Սօֆին Խալիլ ` սպան զՄիրզա Ալի որդի Խալիլի որդւոյ Հասանայ. սորա որդիք եւ թոռունք իբր 20, ամենեքին իշխանք այլեւայլ նահանգաց ` միաբանեալ ետուն պատերազմն ընդ Սօֆայն, այլ յաղթեցան եւ շատք սպանան, բայց վզրուկն Սօլիման եհար սպան զՍօֆին եւ թագաւորեցոյց զՊայսանգուր որդի Եաղուպի ( որ կռեաց դաշն խաղաղութեան ընդ սուլտանին Եգիպտոսի ) եւ զՌոստոմ որդի Մաքսուտի ` եղբոր նորին ( Պայսանգուրի ) առաքեաց յարգելան ՚ի բերդն Երնջակայ: Իսկ Նուր  Ալի որդի միոյ յեղբարց նորին Պայսանդուրի ` հալածեաց զվզրուկն Սոլիման, որ ապակինեալ ՚ի Հըսնքէյֆ ` մատնեցաւ ՚ի ձեռս նորա եւ սպանաւ: Յայնժամ Հասանեանք զերծուցեալ զՌոստոմ ՚ի բանտէն (1483) կարգեցին իւրեանց սուլտան, դաւաճանեալ զՊայսանդուր. յերեսաց նոցա փախուցեալ Նուր Ալի ` խնդրեաց հաշտութիւն, արձակեալ զորդին Սօլիմանայ ` զոր ձերբակալեալ էր: Գրէ ոմն ` ՚ի համառօտ ժամանակի յիշխանութեանն (1491). « Յաշխարհակալութեան  Պայսղուրի որդւոյ Յաղըպի … յոյժ նեղիմք յանօրինաց »: Իսկ վասն խռովութեան եւ հակառակութեան պայազատացն ` յաւելու այլ ոմն. « Յայսմ ամի մեռաւ Եաղուպ խանն, եւ այլքն մի զմի կոտորեցին  մինչ մնաց եւ ոչ մի ՚ի յազգէն Պայինդրոյ »: Սակայն Ռոստոմ զոր պէսպէս գրեն ժամանակակիցքն մերայինք ( Ռըստոմ, Ռռուստամ, Ըռըստամ ) եւ կոչեն փարշահ, զան, եւ աշխարհակալ, մանուկ տիօք, եւ քառամեայ ժամանակի իշխանութեանն ` յիշատակի ՚ի յոլովից, յորոց մի յամի 1493 ասէ ` « Ըռոստոմ անուն փատշահ կանգնեցաւ  եւ գնաց ՚ի վերայ Շարվանայ »: - Յետ նորա եկաց  յաթոռ տէրութեան (1496 - 7) Միրզա Ահմէտ որդի Գօրգուրի  կամ Ուղուրլու Մուհամմետի ` որդւոյ հռչակելոյն Հասանայ, ամիսս ութ. զորմէ ասէ ոմն ՚ի ժամանակագրաց մերոյ, եթէ « Ելաւ ՚ի Հայոց եկն … նստաւ ( ՚ի Դավրէժ ) եւ մի ըստ միոջէ բռնաբարելով զիշխանութիւնն եւ զմիմեանս կոտորելով եղբարք նորա եւ եղբորորդիք Մուրատ ` որդի Եաղըպի, որ եւ զերծեալ ՚ի կոտորածէն  եկեաց իբրեւ սոսկական ոք ցավն 1514: Մուհամմէտ որդն Եուսուֆի ` այլոյ որդւոյ Հասանայ (1408 - 9) ապա եղբայր նորա Էլվէնտ  կամ Ալուանդ (1499 - 504):

  Յայսմ ժամանակի շփոթութեան ` գրելով ոմն ՚ի մերայոցս ` ասէ. « Թաւրիզայ  փաթշահութիւն խափանեալ էր, եւ Աղօլուցոց ազգն ( Սպիտախոյք ) յիրար անկեալ  էին. եւ պարոնութիւն սոցա ոչ հաստատէին, եւ աշխարհս կայր յերեմանի, վասն զի միմեանց ոչ հնազանդէին. յերեք չորս դիմաց բաժանեալ էին փատշահութիւն, զմիմեանս կոտորէին. եւ շատ Հայ եւ Թուրք թալանեցան, եւ գեղք եւ քաղաքք աւերեցան  եւ ազգք Քրդաց կոտորեցան եւ սպանեցան »: - Զհակառակութիւն սոցա յօգուտ իւր շրջեաց նահապետ նորոյ թագաւորութեան Պարսից ` Շահսէֆեանց, որ Կարմիր գդակի ( կամ Կարմրագլուխք, Գզըլպաշ ) կոչէին յայնժամ, եւ էր հռչակեալն Շահ Իսմայէլ  որդի վերոյիշեալն Հայտար Սոֆեայ Արտաւիլ քաղաքի, այլ ՚ի մօրէ թոռն Ուզուն Հասանայ ( ՚ի դստրէ սորա Մարթա Ալեմշահ կոչեցելոյ ). Իսմայէլ կոտորեաց զոմանս ՚ի յետին պայազատաց  մայրենի հաւուն իւրոյ, զայլս հալածական արար, եւ կանգնեաց յելս ԺԵ դարու ( յամի 1499' զթագաւորութիւն Պարսից ` որք Շահք կոչեցան եւ կոչին մինչեւ ցայժմ ` պատուոյ անուամբ ` եւ որդի ՚ի հօրէ յաջորդութեամբ տիրեցին մերձ ՚ի կէս ԺԸ դարու, յորում բռնակալաց Նատիր Շահ կամ Թահմազ Ղուլի խան, ապա Աֆղան ոմն, եւ յետոյ Ղաճար տոհմն, որ արդ տիրէ:

Ընդ այլոց աշխարհաց ` եւ մերս գրեաթէ բովանդակ նուաճեցաւ ընդ ձեռամբ Իսմայէլի, զոր առանց յատուկ անուանն ` այլ իբրեւ յատուկ նմին անուն գրէ ոմն յամի 1505 - 6. « Ի թագաւորութեան Կարմիր գլխոյ, որ էառ զԹաւրէզ ՚ի յԱղղոյլուն, ու բազում արունք արար ու աւեր աշխարհիս էած, բաւ է իմաստնոց »: Նմանագոյն նմին այլք ( յամի 1512 - 5) գրեն. « Յաշխարհակալութեան կամ յաշխարհակալ  թագաւորութեան  Տաճկաց Կարմրագդակ Շահ Իսմայէլին, որ բռնացաւ զօրութեամբ ՚ի վերայ բազում քաղաքաց, եւ էառ շատ ամրոց եւ բերդորայք. զի են քաջ եւ արի ՚ի մարտս պատերազմի »: Բայց քաջացն այնոցիկ պատահեցան  այլ քաջք հակառակորդք, Օսմանեանք, որոց արդէն տիրեալ էր կողմանց Փոքր Հայոց, եւ յաւուր իշխանութեան Իսմայէլի յարեաւ գոռ պատերազմող սուլդանն Սէլիմ որոյ մխեալ ՚ի Մեծ Հայս ` ՚ի կենդրոն իսկ Այրարատայ խաղացոյց զզօրս իւր: Զերկոցունեւս թագաւորացն միանգամայն գրէ ժամանակակից ոմն յամի 1516.

       « Ի թվին Հայոց ՋԿԴ, Սօլթան Սէլիմ խոնտքարն ելաւ ՚ի Ստանբօլայ եւ գնաց ՚ի Թավրէզ ՚ի վերայ Շահ Իսմայէլին, որ էր որդի շեխի միոյ, եւ զօրացաւ յոյժ սա, եւ տիրեաց բազում ազգաց եւ գաւառաց, ՚ի հիւսիսոյ արեւելից կողմանէ մինչեւ ՚ի Հրմուղ, ՚ի հարաւոյ յարեւմտից կողմանէ մինչեւ ՚ի Շամա-շահը ( Դամասկոս ) ՚ի յարեւմտից հարաւոյ կողմանէ ` մինչեւ ՚ի Սեբաստիա, այս ամենայն երկրիս տիրեաց Շահ Իսմայէլն, եւ անթիւն զորոք ելաւ դէմ Սուլթան Ալիմին ՚ի պատերազմ, եւ կռվեցան սաստիկ յոյժ, եւ անկան ՚ի յերկու կողմանէն ՃՌ որ է Ժ բիւր (100, 000) եւ ոչ ոք յաղթեցաւ, եւ դարձաւ Սուլթան Ալիմն ՚ի տեղի իւր. եւ ՚ի գալ տարին էառ զբերդն Կամախայ, եւ զբազումս կոտորեաց ՚ի քրիստոնէից եւ անհաւատից: Բայց Իսմայէլն եղեւ հակառակ Մահմէտի եւ կրօնից նորա. եւ էր ընդունող քրիստոնէիցս եւ օրինացս  մերոց »: - Ընտելութեան Իսմայէլի ` մանաւանդ ընդ Հայոց, այս է պատճառ. յորժամ սպանաւ հայր նորա Հայտար ՚ի Շամախի, երէց ոմն հայ գտեալ զդի նորա ` եբեր յԱրտաւիլ. Եաղուպ ` կամ Ռոստոմ ` կամէր կոտորել զորդիս նորա դեռաբոյս տղայս, այլ զիջեալ յաղերս իշխանաց ոմանց ` առաքեաց յաքսոր յԱղթամար կղզի ` հանդերձ մարբ նոցին. ուր կացեալ զամս երիս ` խնամէին ՚ի Հայոց ՚ի միաբանից եւ ՚ի բնակչաց կղզւոյն. ապա ՚ի խնդրել զնոսա Ռոստոմայ, իմացեալ սոցա զի սպանանել կամի զմանկունսն, ստիպեցին զպատգամաւորն բերել զհրաման թագաւորին, եւ միննեւ դարձ արարեալ նորա ` զերծուցին զտղայսն ՚ի Գարապաղ: ' Ի սոսա երկրորդ էր Իսմայէլս այս, յայնժամ իբրեւ ամաց ինունց. եւ յետ եօթն ամաց յորդորեալ ՚ի բարեկամաց հօր իւրոյ եւ յինքնակամ զինուորելոց, խնդրեաց  նախ զվրէժ մահուան նորա, տիրելով Շամախեաց, ապա եւ Դավրիժու, յորմէ խոյս տուեալ էր Էլվէնտ եւ ՚ի սակաւ ժամանակի, ըստ վերոյգրելոցս ` եղեւ տէր ամենայն երկրին ` զոր ունէին երկոքին տոհմքն  Թուրքմէնք: Իբրեւ ծանօթս կամ դիւրագիւտս ՚ի պատմութիւնս տէրութեան Պարսից եւ Օսմանեանց, զանց առնեմք զառ յապա անցիւք քաղաքական իրաց յաշխարհիս Այրարատայ եւ ՚ի սահմանսն, մանաւանդ զի կարգեցաւ ՚ի տեղագրութեան Երեւանայ ` զչար կողմնակալաց նորին եւ ըզդէպս, յԻսմայէլէ մինչեւ ՚ի նուաճումն երկրին ` ՚ի Ռուսաց եւ զի գլխաւոր նպատակ մեր էր տալ ծանոթս զերկրակալութեան խոյանշան Թուրքացն ՚ի ԺԵ դարու յաշխարհիս մերում: - Արդ զի կարգեցաք ՚ի վեր անդր զչար տիրապետաց Սեւախոյիցն տոհմի ` կարգեսցուք եւ զՍպիտակախոյիցս Բայինդուրեանց, որոց յետինքն ` պայազատք եւեթ եւ ոչ իշխողք են գրելիք:

Ա. - Թուր Ալիպէկ Բայինդուր.

Բ. 1397 - 435 ԳարաՕսման, որդի Ալիպէկի,

Գ 1435 - 44 Համզապէկ, որդի Օսմանայ,

Դ 1444 - 67 Ճիհանկիր, որդի Ալիպէկի որդւոյ Օսմանայ:

Ե 1467 - 78 Ուզուն Հասան, եղբայր Ճիհանկիրի:

Զ 1478 - 9 Խալիլ Պէհատուր, որդի Հասանայ.

Է 1479 - 91 Եաղուպ որդի Հասանայ,

Ը 1471 - 9 Մասին, որդի Հասանայ,

Թ 1491 Ալիպէկ, որդի Խալիլի.

Ժ 1492 Պայսանգուր որդի Եաղուպի

ԺԱ 1492 - 6 Ռոստոմ, որդի Մաքսուտի ` որդւոյ Հասանայ.

ԺԲ 1496 - 7 Միրզա Ահմէտ. որդի Գօրգուրի ` որդւոյ Հասանայ.

ԺԳ 1497 - 1514 Մուրատ, որդի Եաղուպի.

ԺԴ 1498 - 9 Մուհամմէտ, որդի Եուսուֆի ` որդւոյ Հասանայ.

ԺԵ 1500 - 4 Էլվէնտ, որդի Եուսուֆի.

ԺԶ 1514 Ֆէրուխզատ, ՚ի զարմէ վերնոյն:

Յիշելի է ՚ի տահմիւս եւ Խաճեա Պեկում քոյր Ուզուն Հասանայ, տուեալ ՚ի կնութիւն Շեյխ Սօֆեայ, յորոց ծնաւ յիշեալն Հայտար Սօֆի, եւ ՚ի սմանէ եւ յԱլէմշահէ դստերէ Հասանայ ` Շահ Իսմայէլ: Յորդիս Ուզուն Հասանայ զատ ՚ի ( վեցեցուն ) վերոյիշելոցն յիշին եւ Զեյնել եւ Օսման. յորդիս  Եաղուպի որդւոյ նորին ` Հասան ոմն ` յանուն հաւուն իւրոյ ( Ուզուն մականուանելոյն ):