Այրարատ

150. ՊԱՏՄԱԿԱՆՔ. ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ

Հանգոյն իմն բնութեան եւ հզորագոյն եւս եղեն քաղաքական փոփոխութիւնք  գաւառիս ` որ ոչ միայն մի ՚ի հնագունիցն է յիշատակելոց ՚ի պատմութեան ազգիս, այլ զի եւ ողջոյն հազարամեան դար մի ( բարգաւաճագոյն դար հայկական ) ոստան եղեւ Հայոց, այսինքն կենդրօն եւ գլուխ պետութեան, գահ արքունի եւ դարս չորս կամ հինգ ` նաեւ եկեղեցական գլխապետի սկսեալ ՚ի ժամանակէ անտի շինութեան Արտաշատոյ ` որ յետ Արմաւրայ  եղեւ մայրաքաղաք Հայոց եւ փոխանակեաց զնա մերձաւորն Դուին, եւ յայն ժամանակս յայտ է թէ ընդ Կոտայից  եւ Արագածոտան եւ այլոց մերձաւորաց մասն եւեթ էր Այրարատեան սեփականութեան, եւ ոչ ուրոյն գաւառ: Այլ վաղագոյն յոյժ քան զայն ժամանակս ` յաւուրց պայազատաց Հայկայ մերոյ նահապետի ` սկիզբն եղեւ շինութեան եւ բնակութեան երկրիս, ՚ի Գեղամայ թոռնէ թոռին նորա, որ սփռեաց զբնակութիւն իւր յերկոսին կողմանս լերանցն արեւմտեայց ծովուն Սեւանայ, արեւելեանն կողմն յիւր անուն Գեղաքունի կամ Գեղամ կոչեցաւ եւ Սիւնեաց աշխարհի եղեւ վիճակ, իսկ այս կողմն արեւմտեայ ` պահեաց զանուն իւր որպէս եւ զդաստակերտին Գեղամի, որ յետ նորա կոչեցաւ յանուն որդւոյ իւրոյ Գառնկայ Գառնի, յորմէ եւ վիճակն Գառնոյ գաւառ, որ եւ ըստ բնական գրիցն եւ գետոյն ճահագոյն կոչի յոմանց Գառնոյձոր, որպէս եւ լերինքն այսր կողմանս ` Գառնոյ լերինք, այլ այսոքիկ յաւէտ ՚ի վերջին դարս. իսկ յառաջինսն ` յայլ անուն, ( որպէս թուի ՚ի միոյ ՚ի զարմից Գեղամայ եւ Գառնկայ ) Մազազ կոչիւր. եւ ըստ ազգին ` Մազազունիք. որք մի ՚ի փոքունց յոստանիկ տոհմից անտի յայտնին գոլ ՚ի հարստութեան թագաւորաց մերոց զի եւ հարիւր այր միայն է զօրաբաժին նոցա յարքունի բանակին. այլ իբրեւ տոհմ ազնիւ եւ ոչ աննշան ` վկայի եւ այնու, զի ընդ այլոց աւագագունից ` էր եւ Մազազունեաց վանք շինեալ  յԵրուսաղէմ բայց ՚ի Գահնամակի եւ ՚ի պատմութեան ոչ գտանի յիշատակ իշխանաց տոհմիս, իսկ գաւառն յայս անուն յիշի ՚ի գաւազանագիրս կաթողիկոսաց, զորոց ընծայեաց զԴաւիթ Ա ՚ի կէս Թ դարու, եւ յառաջ քան զնա Սահակ - ձորափորեցին ` վկայի լինել մայրենիք ՚ի Մազազայ: Նաեւ յելս ԺԳ դարու Ստեփ. Օրպելեան ` ուրեք ուրեք յիշէ զՄազազ գաւառ. այլ եւ գեօղ մի յանուն տոհմին արտաքոյ ՚ի Սիւնեաց աշխարհի, յորմէ ՚ի դէպ է ասել, եթէ հանգոյն Գեղամայ ` յերկոսին եւս կողմանս լերանցն սփռեալ էին եւ սերունդք Մազազայ: - Յետ այնր ոչ եւս լսի անուն գաւառիս, այլ գլխաւոր շինի նորին Գառնոյ յԺԳ դարէ եւ այսր. քանզի եւ ՚ի նորումս ` յայլազգեաց անտի հանգոյն մերձակայից ձորային վիճակաց եւ սա կոչեցաւ եւ կոչի իսկ նաեւ յայժմու ռուսական վարչութեան Գառնի-պասար: Սակայն եւ փոփոխեալ գիրք երեսաց երկրին, կամ լաւ եւս ասել գետոյն, ազդառնեն. զի այս անուանք առաւել հիւսիսակողման այժմեան  Գառնոյ գետահովտիս ՚ի ճահ գան. իսկ ստորինն ` ուր բնիկ արքունի կայանքն էին ` անհրաժեշտ սեփական էր կենդրոնական  Այրարատայ, եւ հարկաւ այս էր Ոստանն Հայոց, յոր անուն կոչի անձկաբար մայրաքաղաքըն Դուին, իսկ ընդարձակօրէն ` վիճակ նորին կամ գաւառ. որպէս եւ օրինակք ինչ աշխարհագրութեան Խորենացւոյ ` պարզաբար Ոստան կոչեն զիննեւտասներորդ  գաւառ Այրարատայ, եւ զԴուին ` հարաւակողման դաշտաւն ` քսաներորդ եւ յետին գաւառ. Դունայ Դաշտն մինչեւ զՇարուր ասելով, կամ լաւ եւս Դունայ քաղաքն մինչեւ ցդաշտնՇարուբ. այլք զուգաւորելով  գրեն Ոստանն Դունայ մինչեւ ցդաշտն Շարուր. եւ կէսք յերիս զատուցանն ` Ոստան, Դուին եւ Քաղաքավայրքն:

- Որպէս Գառնոյ գաւառ սկսաւ կոչիլ ՚ի միջին եւ յետին դարս, այսպէս եւ Դունայ գաւառ յետ կամ առ ժամանակօք  Բագրատունեաց  հարստութեան, որպէս երկիցս յայտնակի գտանեմ առ յիշատակագիրս ՚ի յետին կէս ԺԲ դարու եւ ՚ի վկայաբանութեան Յովսէփայ նորոյ վկայի: - Ի վերայ այսոցիկ յուշ լիցի եւ զոր ՚ի տեղագրի Կոտայից ասացաք, զի յանուն նորին բովանդակի յոմանց եւ համօրէն հովիտ  Ազատ գետոյ, որպէս ցուցցեն եւ յիշատակք  գիւղորայից  ոմանց: Բայց ՚ի տեղագրութեան աստ մերում յերկուս վիճակս տրոհեմք զգետահովիտս Ազատայ, Ա ՚ի Գառնոյձոր կամ ՚ի Մազազ Բ յՈստան կամ ՚ի Դուին:

Գեօղք իբրեւ 70 նշանակին յայժմուս ՚ի գաւառիս յայսմիկ, որոց մեծ մասն բնակչաց սերունդ է Թաթարաց, եւ են այսոքիկ, ըստ վիճակագրութեան 1873 ամի։