Այրարատ

152. ԱՅՐԻՎԱՆՔ

Որպէս նշմարի յառաջիկայ պատկերիդ ` քառակուսի պարիսպ բրգամք յանկիւնսն պատէ `  զմենաստանն Այրի-վանից, որոյ հիւսիսային կողմն ՚ի վերայ բարձրանիստ ապառաժի կայ, արեւմտեանն եւս յեցեալ ՚ի բարձրաբերձ քարաժայռ ` կարկառեալ ՚ի վերայ վանացն. երկոքին միւս կողմանքն զնստագոյնք են. դուռն փոքր յարեւելից կողմանէ հանէ ՚ի գետն, որ սակաւ քայլիւք ՚ի բացեայ, ահեղ խոխոջանօք հուն գործէ ընդ անդնդախոր էջս. իսկ յարեւմտեակողմն է աւագ դուռնն. ընդ որ մտեալ յանդիման լինի Ժամատուն մեծ սրբատաշ վիմօք. որ յարակից տաճարաւն եւ հնգեքումբք ՚ի վերայ նոցին փորածոյ եկեղեցեօքն կամ մատրամբք ` գործէ զհռչակեալ Եօթն եկեղեցիս, որպէս կոչի երբեմն համօրէն մենաստանն. ընդ բնաւ քառասուն սեղանք պատարագի կամ խորանք են ՚ի նոսին. տասամբ աւելի, ասէ գրիչ ոմն յամի 1680, « հովանաւորութեամբ Ծ ( յիսուն ) Խորանացն »: Սակս փորածոյ շինուածոյն ՚ի սիրտ լերինն ` իբր քարայրս ` Այրի վանք կոչի: Ընդարձակագոյն ՚ի շինուածսն է Ժամատունն կամ առաջին եկեղեցի ( Ա ), քառակուսի հաւասար, սուղ ինչ աւելի քան զութ Չ. ընդ երկայնն եւ ընդ լայն, ՚ի յատակամիջոյն վերանան չորք միաստանի ստուար սիւնք հարստի պատուանդանօք եւ խոյակօք, յորոց ձգեալ կամարք լայնաբացք, ամբառնան տափարակ իմն կիսաբոլոր եւ քառակուսի գմբէթ, մեծամեծ խորշխորշեայ ձեղուամբ, որ հանդերձ պարզութեամբն ունի եւ մեծվայելչութիւն. եւ գրեաթէ միակ է յիւրում տեսակի, ունելով մի միայն լուսամուտ. առ որով ՚ի վերայ տանեացն յարեւելից կողմանէ ` փոքրիկ սիւնազարդ զանգակատուն: Նախօրինակ համարի Տիւպուա զայս են ` արաբացի կամ մաւրիկ կամարաց եւ խորանաձեւ գոգոց: Ի չորից մեծաց կամարացն այլ եւս ութ կամարք փոքունք առաւել կամ նուազ բացուածովք ձգեալ, տրոհեն զձեռունն ` նոյնպիսի խորշիւք եւ այլ եւս ճարտար դրուագօք. բայց խոյակք սեանցն եւ զարդք կամարացն ոչ են ամենեւին համանմանք եւ զուգաչափք: Այլ գեղեցիկ յոյժ են քանդակք երկուց պատուանդանաւոր մեծամեծ խաչվիմից ` յաջմէ եւ յահեկէ ` դրանն, որ ՚ի ժամատանէ աստի մուծանէ ՚ի Կաթուղիկէն կամ ՚ի Տաճարն ( Բ ). ՚ի վերայ կամարին յայսմ կողմանէ ( ժամատանն )` արձանագրեալ է յիշատակ շինութեանն յամի 1214, աշխատասիրութեամբ նոցին իսկ միանձնանց.

Ի ժամանակս թագաւորազնոյն Զաքարիայի եւ Իւանէ նորին հարազատի եւ որդւոց նոցին Շահանշահի եւ Աւագին եւ յառաջնորդութեան Բարսղի միայնաւորին եւ աշխատութեամբ եղբարցս շինեցաւ կաթուղիկէս մեծափառ, ՈԿԳ……

Արժանաւոր շինուած արժանապատիւ, շինողաց, որք հաւասար մերոց Բագրատունեաց ` մեծագործութեամբ զարդարեցին զեկեղեցիս Հայաստանեայց: Արժանաւոր նոցին են եւ խաչքանդակքն երկոքին, մանաւանդ հիւսիսակողմանն ` յորում եւ «Թվ. Պ». որ է 1351. ոչինչ նուազ եւ հարաւակողմեանն, յորում երեւի եւ հնագոյն թուական, ամաւ երիցագոյն քան զշինութեան եկեղեցւոյն, այն է. ՈԿԲ. 1213, այսու արձանագրաւ.

Աստուած ողորմի Ես ? Տիմոթին եւ Մխիթարայ յաւրինողն Խաչիս…

Յերկոսին անկիւնս արեւելակողման գաւթիս կամ միջնադրանն ` կան կրկնայարկ փոքրիկ մատրունք. ՚ի դրան վերնումն հարաւակողման ` կայ կիսեղծ արձանագիր, ՚ի թուին ` որպէս թուի ` 1278, զի միայն տասնեակքն մնան.

ԻԷ… ի յանուն յիշատակ Սուրբ Թաթէոս առաքեալ խորանիս. յիշատակ Կիրակոսի Հաւր Դաւթի եւ վ… իւր…

Այս Տաճար կամ բուն եկեղեցին ` է երկար քառակուսի կամ նեղաթեւ խաչաձեւ. յորոց միջի ամբառնայ անսիւն կաթուղիկէն սրածայր, անտուստ միայն ընդունելով լոյս. բեմն ` չորք կամ հինգ աստիճանօք երկուստեք ելանելեօք բարձր է քան զատեանն. մի միայն խորան է կիսաբոլոր, եւ երկուստեք երկայնաձեւ նեղ մատրունք կամ աւանդատունք կրկնայարկք, որոց դրունք վերնատանցն են ՚ի բեմէ սեղանոյն. փոքունք քան զսոսին են մատրունք ` որ անկիւնս արեւմտեան կողմանն, նոյնպէս կրկնայարկք ` այլ դրունք եւ ելք վերնայարկացն ` որ սիւնազարդք են ` ՚ի միջի որմոցն բացեալ են նեղ սանդղօք, եւ թուին աղօթատեղիք աւագորերոյ: Բովանդակ շինուածն ամենայն մասամբք ՚ի կոփածոյ քարանց է, բաց ՚ի միջնադրանէն. է եւ ՚ի հարաւոյ դուռն մի տաճարին, ՚ի կողմն վանատանն: - Ի խորանի աստ տաճարիս պահիւր երբեմն պարծանք սրբութեանց Հայոց ` Գեղարդն քրիստոսեան, որ այժմս յԷջմիածին է, եւ յոր սակս յաճախագոյն քան զհին անուն Այրի վանից ` լսի Գեղարդայ վանք, որպէս եւ լեառնն ` Գեղարդայ սար եւ ձորն եւս կոչեալ է ուրեք Գեղարդաձոր: Ոչ է յայտ երբ նախ բերաւ այսր սրբազան գործին այն. յիշի ՚ի ԺԵ դարու, այլ եւ յաշխարհագրէն Վարդանայ, որ համարի ՚ի ԺԴ դարու. զի ասէ. « Այրի վանքն, ուր կայ սուրբ Գեղարդն աստուածամուխ  ներկեալ արեամբ Կենարարին, եւ Տախտակն սուրբ տապանակին Նոյայ. եւ նա է տուն հաւատոյ Հայաստանեայցս, հայստատեալ ՚ի Ս. Լուսաւորչէն »: Այլ արծաթեայ երկփեղկի  պահարան Գեղարդանն ` որ ընդ նմին  պահի արդ յԷջմիածին ` յիշատակ է Պռոշի իշխանի արձանագրաւ նորին յամի 1268 ՚ի կռանն, եւ յայտ առնէ ինքն արժանաւոր հետեւող Զաքարեանց եւ քաջութեամբ եւ շինութեամբք. ( որոյ են դաստակերտք  եւ ՚ի ստորեւ գրելի եկեղեցւոջ տեղւոյս ) պարգեւեաց զզէնն սուրբ ` այսմ սրբարանի, ուր եւ զհանգստարան  իւր պատրաստեաց. գրեալ եւ ՚ի հիւսիսակողման  կամարի խորանի տաճարին ` այսպէս յիշելով եւ զտուրս իւր ինչ ՚ի սպաս տեղւոյն:

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Պռոշ որդի Վասակա յազգէ Հաղբակս գանձագին արարի ի տերանց աշխարհիս սուրբ ուխտս Այրիվանս  լերամբ  եւ դաշտաւ եւ ամենայն կազմութեամբ որ կայր  ի սմա եւ… ոսկի եւ արծաթի խաչ եւ պահարանի իկ… բուրվառք եւ քչոցս եւ շինեցի եկեղեցիս եւ կանգնեցի սուրբ նշանացս. ի գերեզմանայտունն  ինձ եւ ազգի իմոյ յաւիտեան… եւ ետու ի սպասաւորութիւն Սրբոցս… իմ հալալ գանձայգին գեղն  զՈղջաբերդ, զԲերդաղն եւ ԺՌ սպ(իտակ): Այլ եթէ ոք յիմ ազգէ կամ յաւտարաց զիմ ոսկով գնած հայրենիքս ի յայս Սրբոցս հանել ջանայ զինչ եւ իցէ պատճառ(աւ) զիմ անդարձս այլ… արձանի հանել, լիցի այնպիսին (նզովեալ) յԱստուծոյ. Երրորդութեան… Խ (պատարագ) անխափան ի տարին կատարի (վասն հոգւոյ) Պարոնի Պռ(աւշին).

Վերջ արձանիս եւ այլ արձանագիր ՚ի ներքոյ սորին կիսեղծ գոլով չեն ընդօրինակեալք: Ի հանդիպակողմն նոցին ՚ի հարաւային  կամարակողմանն կայ արձանագիր ալոց մեծի իշխանի եւ նուիրատուի.

Կամաւն Աստուծոյ ես Հասան որդի Վաղթանկայ մեծի Սմբատայ թագաւորայզին միաբանեցաք սուրբ ուխտիս. եւ ետու պատուական Աւետարան եւ Տաւնական. Եւ սպասաւորք սորա խոստացան ի տարւոջն Ժ աւր պատարագ Զատկին, Ե ինձ, Գ իմ մաւրն Նանային, Բ Ռուզուքանայ կենակցի  իմոյ. Որ խափանէ ՅԺԸ հայրապետաց  նզովեա…:

Ի վերայ պատուհանի մանրադրուագ  կամարի հարաւային դրան տաճարիս ` քանդակեալ է առիւծ յօշոտելով  զցուլ ընդ ճիրանամբքն: Յարեւմտակողմն  կամարին արձանագրեալ է յիշատակ շինողի տաճարիս ՚ի ձեռանէ կամ հրամանաւ Զաքարեանց, այլ պակասէ անունն, որպէս եւ այլ ինչ բանք մաշեալ են ՚ի կարգին. այսպէս եւ որ ՚ի վերայ դրանն արձանագիր նորոգողի տաճարին ` ՚ի կէս ԺԷ դարու Սոլի որդւոյ Թազայի: Իսկ ՚ի կամարամիջի դրանն կայ արձանագիր համառօտ, որպէս թուի հնագոյն, եւ անստոյգ  անուամբ նուիրատուին.

Կամաւն Աստուծոյ ես Տիթորոս միաբանեցայ սուրբ ուխտիս, ետու Ճ դահ(եկան) խոստացան Ե աւր ժամ:

Երկոքին սոքա եւեթ ` ժամատունն եւ տաճար միայն ` համակ ճարտարապետեալ  են եւ ՚ի բացի կան. հիւսիսային որմն միայն նոցին միապաղաղ քարաժայռն է յղկեալ, եւ ՚ի նմին փորեալ են այլք յեկեղեցեացն, որոց եւ մուտք են ՚ի վերոյիշելոցդ. եւ նախ ՚ի ժամատանն երկու մուտք են յարեւմտից եւ յարեւելից հիւսիսակողմանն, մին մուծանէ յեկեղեցեակն  Գ. որ է փոքրիկ ժամատուն քառակուսի, գմբէթ բոլորչի երկայն ունելով ՚ի ձեզուանն. որ եւ լուսամուտ է. եւ բարձր է ՚ի գետնոյն իբրեւ 28 դրուագեալ պէսպէս զարդուք, ամենայն մասունքն բեմն, խորանն եւ սեղան ` հատեալ եւ փորեալ են ՚ի միազանգուած վիմէ անտի, հիւսիսակողմն ստուար սեամբք   կամ մութովք զատուցեալ եւ յերկուս կամարակապ խորշս, յորս տապանք հանգստարանաց  են, այլ ձեռնամխեալ են եւ արձանագիրքն եղծեալք, եւ թուին հանգստարանք  զարմին Պռոշայ, որոյ եւ դաստակերտ  է վիմափորս այս սրբարան, որպէս եւ արձանագրէ յորմն հարաւային ` յինն տողս:

Ի տէրութեան բարեպաշտ աստուածասէր թագաւորին Վրաց. յԱւագին եւ Շահնշահի եւ որդւոց նորա Զաքարիայի ես Պռոշ որդի Վասակայ յազգէն Խաղբակայ գանձագին արարի ի տէրանց աշխարհիս զմեծահռչակն  Այիվանըս լերամբ եւ դաշտաւ եւ ամենայն կազմութեամբ որ կայր ի սմա, փորեցի ի վիմէ տուն Աստուծոյ յիշատակ ինձ եւ որդեաց իմոց եւ ամուսին իմ Խութլու Խաթունինի: Իմ մուլքն զամէն տվի ի դուռն Սուրբ Գեղարդին վախմ:

Նորին Պռոշի նշան թուի ՚ի վերայ երկոցուն կամարաց  հանգստարանացս  քանդակ մի մեծ, ՚ի միջակի ՚ի կիսաբոլոր կամարի ` որ ՚ի վերայ երկուցդ յիշելոց ` ստուար գլուխ քոչի կամ նոխազի, ունելով ՚ի բերանի մանեակ ` յորմէ փոկք կամ շղթայք  արձակեալ կապեն մանեկօք  աստի եւ անտի մէն մի առիւծ, եւ ՚ի միջին արծուի թեւատարած ունելով մագլօքն  դառն մի: - Ի հիւսիսակողման  ժամատանս աղբիւր ելանէ ՚ի վիմաց սեւորակ եւ անհաւ  ջրոյ, որ եւ անցեալ ընդ յատակաւն ` թափի ՚ի գետն: - Յարեւելից կուսէ խորանին դուռն բացեալ մուծանէ ՚ի միւս վիմափոր եկեղեցին Դ, որ ձեւովն եւ երկայնութեամբ հաւասար եւ նման է նախագրեալ եկեղեցւոյն ( Բ ), սուղ ինչ անձկագոյն գոլով քան զայն եւ առաւել խաչաձեւ, ունելով նման նմին կաթողիկ լուսամուտ դրուագազարդ: Արեւմտեան թեւ եկեղեցւոյս զատուցեալ իմն քան զայլսն երեւի, վասն որոյ երկուս եւ առանձինն եկեղեցեակս  համարին զսա ոմանք: Յայսմ մատրան ասի երբեմն պահեալ մասին Նոյեան տապանի, որ արդ յԷջմիածին: - Ըստ յատակաձեւին Ե եկեղեցին եւ յարեւմտակողմն հիւսիսոյ մեծի ի ժամատանն, փոքր եւ քառակուսի եւ գմբեթաւոր, յորում եւ լուսամուտն ՚ի սմա եւս աղբիւր բղխէ, որ եւ յորդեալ եւ պաղեալ էր ՚ի ժամանակի քննութեան Տիւուայ, որ հազիւ կարաց սողոսկել ՚ի ներքս, եւ այլ ինչ ոչ յիշէ, եւ ոչ բնաւ այլքն. եւ չէ յայտ եթէ գուցէ՞ գիր արձանի ՚ի սմա. չգտան եւ ՚ի նախագրելումն ( Դ ) վասն որոյ մերայինք կարծեն զայն հնագոյն քան զայլսն, եւ անդ պահեալ ասէ օտարազգին ` զմասն փայտի Նոյեան  տապանի ` զյիշեալն յաշխարհագրէն Վարդանայ: - Ի վերայ երեցուն ( կամ չորեցուն ) սոցա ( Գ. Դ. Ե ) կայ միւս եւս եկեղեցի մեծ ( Է ) յոր տանի արտաքին ճանապարհ ընդ քարաժայռն ՚ի վեր, հանեալ նախ յանձուկ եւ յերկայն գաւիթ ( Զ ) եւ անտի ընդ դուռն մեծ ` յեկեղեցին, որ կոչի յանուն Ս. Սարգսի, խաչաքանդակք են յորմունս գաւիթն եւ եկեղեցւոյն, որ է քառակուսի հաւասարակողմն, իբրեւ  եօթն Չ. նման մեծի ( Բ ) տաճարին ունելով ստուար սիւնս չորս ՚ի ներքոյ բոլորչի լուսանցոյց կաթողիկէին. ՚ի չորեսին կողմանսն եւս են երկու երկու որմասիւնք ` յորոց ձգին կամարք. այլ յատակն հարթ հաւասար է, ոչ ունելով բեմ եւ սեղան: Շինողն ` յամի 1288 Պապաք որդի Պռոշի ` ժամատուն կոչէ զսա յարձանագրին ` որ ՚ի վերնախարսխի հիւսիս արեւելեան  սեանն փորագրեալ է, եւ է այսպէս.

Աւգնականութեամբն Աստուծոյ ես Պապաքս որդի Պռաւշոյ եւ ամուսին իմ Ըռուզուքան փորեցաք զժամատունս յինքնաբուն վիմէ յիշատակ հոգւոց մերոց եւ զաւակ մեզ անմահ. ի հալալ արդեանց մերոց, եւ եղեւ առաջնորդութեամբ Տէր Մարգարի Թիւ ՉԼԷ:

- Իսկ ՚ի վերայ հարաւ-արեւելեան սեանն ` կայ ոտանաւոր արձանագիր փակագծովք, անթուական, ոչ հին.

Սուրբ նշան տէրունական

Սիմեոն վարդապետին լեր պահապան

Հոգւոյ նորա պատսպարան,

Եւ յանցանացն քաւարան,

Որ ետ  պարգեւս անանցական

Եկեղեցւոյն սուրբ Գեղարդան

ԶԱսմաւուրքս  հրաշազան.

Զարդարեալ բանիւ աստուածական,

Իւր յիշատակ անջնջական

Եւ Բ(արե)խաւս միշտ յաւիտեան,

Պայծառութիւն տաւնից լրման

Բոլոր ամաց հանդիսարան.

Զոր ստացաւ բազում բաղձմամբ

Ի զուարճութիւն նորոգ մանկանց.

Բերեալ տանն է:

Փորուած ժամատանս, ըստ աւանդութեան տեղացեաց, սկսեալ է ՚ի լուսամտէն կամ ՚ի գմբէթէն: - Ի վերայ վերնայարկի սորին Է եկեղեցւոյս ՚ի քարանձաւի  անդ իբրեւ յերրորդում եւս դստիկոնի, կան մանր մատրունք  եւ ձեռագործ խցկունք փորածոյք, ՚ի հարաւակողմն  կուսէ. ոմանք ուրոյքն եւ այլք մէջ ընդ մէջ անցանելեօք.  յորս են եւ սեղանք պատարագի. արձանագիրքն  եղծեալ են կամ ոչ ամենեւին հետազօտեալք ՚ի միումն  կայ թուական ՉԹ (1260) եւ անուն Գրիգոր: Նմանապէս եւ յարեւելակողմն  հանդէպ դրանն որ իջուցանէ ՚ի ձոր գետոյն, ՚ի նմին քարաժեռի  փորեալ կան մատրունք մէջ ընդ մէջ դրամբք, յորոց արձանաց սակաւ ինչ բանքս ընթերցան, ՚ի միումն, Սուրբ Գրիգոր  Հայոցս. յայլում կիսեղծ թուական, Ի թվիս … Ղ … Ի միւսում Ամենասուրբ Երրորդութիւն … Յարեւմտակողմն  ամենեցուն այսոցիկ եկեղեցեաց  եւ մատրանց, յուրոյն ոստ մի ` այլ կից քարաբլրին  կարկառելոյ  ՚ի վերայ վանացն, կան այլ եւս փորածոյ  յարկք. ստորեւ մեծ եւ ՚ի վերայ ` փոքր մատրանք  սեղանօք պատարագի յորս ՚ի միումն արձանագրեալ է:

Յարեւմտեան դիմի քարանձաւից  մատրանցն, որ եւ կոփեալ եւ դրուագեալ է, առ պատուհանաւ  եւ դրամբ միով երկրագոյն արձանագիր յիշէ յամի 1267 զնոյն Ս. Աստուածածին եկեղեցի , զայս օրինակ:

Ի թուիս ՉԶ. Ես Զաքարէս նելի Սուրբ  Աստուածածնիս, նորոգեցի զԱստուածածինս ի հալալ արդեանց իմոց եւ գնեցի զԴեմարքին հողն Ի դահեկան եւ ետու ընծայք Սուրբ Աստուածածնիս, եւ սպասաւորք խոստացան Բ ժամ, Ա ինձ  (եւ Ա) Մամքանայ: Ով ոք զայս հայրենիքս այս եկեղեցւոյս հանցէ` ՅԺԸ հայրապետաց նզովեսցի…

Ի հիւսիսակողմն այնր հնագոյն եւս արձանագիր կայ 1177 թուականաւ, որ է այս.

Ի Թվ. ՈՒԶ. Ստեփաննոս Կուրկեա… ց ետու զիմ հայերնի հողն ըզՔարափաւղոց ի սուրբ ուխտս, յառաջնորդութեան Հաւր Գրիգորոյ. Դ աւր ի տարւոջն Ստեփաննոսի, որ եւ խառնեցաւ ի Մարեմտրոյն  մեծաւ աշխատութեամբ. Բ աւր ժամ Մարեմտրոյ  Գ աւր հաւրն եւ Բ աւր Սիրիբախտին …

Ընդ սովաւ կան այլ եւս արձանք, որոց առաջին է Զաքարեանցն, թուակաիաւ 1200 ամի.

Ի թու. ՈԽԹ. Քրիստոսասէր  իշխանաց իշխանքն Զաքարէ եւ Իւանէ վերստին դարձոյց զջուրն Ամառնամատակի Եշ(բթի) եւ ուրբաթ ի սուրբ ուխտս. զԱ աւրն որ է ուրբաթ…………… Եւ բնակիչք սորա խոստացան զաւագ խորանն զԱստուածածին սովանդակ տարին պատարագել ըզՔրիստոս  յանուն նոցա…

Ես Ազիզս սնեալ ի տան Խութլու խաթունին եւ Պռաւշոյ ետու: Ի դահեկան եւ սպասաւորքն խոստացան ի տարին Ա աւր ժամ, Ով խափանէ մեր մեղաց պարտական է………..

Նշանաւոր եւս քան զսոսա է յիշատակի Ստեփանոսի Աղուանից կաթողիկոսի յամի 1181

Ես Տէր Ստեփանոս Աղուանից կաթողիկոս եղէ միաբան սուրբ ուխտիս Այրիվանից յառաջնորդութեան Հաւր Գրիգորի եւ ետու զԱնդրէի առաքելոյ նշխարն եւ սուրբ նշան Ծննդոց Յոհան Եւ բնակիչք տեղոյս խոստացան ինձ զտաւն Փոխման Տիրամաւրն Գ աւուրսն յամենայն եկեղեցիս պատարագել զՔրիստոս…

Ի ստորեւ մատրանցս յերեսս վիմին քանդակեալ են խաչք աւելի քան զտասն, ՚ի միումն թուական 1165 ամի,

ՈԺԴ Հայոց. Կանգնեցաւ Սուրբ Նշանս ի բարեխաւսութիւն…

Յարեւմտակողմն  սոցին սակաւուք հեռի կայ մեծ քարայր, որոյ եւ արտաքին երեսք փրթուցեալ տապալեալ են: Բազում եւ այլ եւս այրք եւ փորողք են եւ ՚ի ներքոյ եւ արտաքոյ պարսպի վանացս, է որ բնափոր եւ է որ ձեռագործ յորս եւ մատրունք եւ խցկունք երկար համբերութեան եւ վաստակոյ  արդիւնք աղօթից եւ վտանգաց ապաստարանք , յորս մարթ է եւ յոլով յիշատակս գտանել արձանագրեալս, զի եւ եւրոպացի քննիչ վկայէ յամենայն կողմանս շինուածոցն  եւ փորուածոց ` խուռնն լինել արձանագրութեանց. մի ՚ի խցկանքն, ասէ Տիւպուտ փորեալ ՚ի կոշկոռ մի թաւալեալ ` յանդիման արար ինձ զերկարագոյն արձանագրութեանց ` զոր թէ տեսի ՚ի Հայս քանզի բովանդակ արտաքին երեսք որմոցն ` արձանագիրք են մանրատառք յայլ եւ այլ գրչաց եւ սակաւ մի յառաջ ասէ զՀայս ` արձանագրողս առաւել քան զամենայն ազինս, եւ թէ մարթ էր մատեան մի բովանդակել արձանագրութեամբ որ ՚ի ներքոյ եւ որ արտաքոյ վանացս: Իսկ զբնութիւն քարին յորում փորեալ են եկեղեցիքն  եւ մատրունք, հրաբղխեայ տոփ կամ խառնաձոյլ պորփիւրեայ կարծրակուռ  ասէ, գորշագոյն կամ սպիտակագոյն ` մեծամեծ բծովք, ՚ի հողային զանգուածի, յորում են մանր կոտորք անկիւնաւորք այլոց ժայռից այլ յաճախագոյն պորփիւրեայք: Ըստ շինուածոյ եկեղեցեացն  են եւ բնակարանք միանձանցն կամ վանքն, համակ քարաշէն, ՚ի հարաւակողմն եւ յարեւելակողմն պարսին: