Այրարատ

153. ՊԱՏՄԱԿԱՆ. ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ

Զսկիզբն հաստատութեան վանացս որպէս եւ զեկեղեցւոյն ` ոչ չաչտնեն ոչ պատմիչք եւ ոչ արձանքդ վերոյգրեալք,  յորոց միայն հաւաստի ` զի եւ յառաջ քան զշինութիւն եօթանեցուն եկեղեցեացդ ՚ի Զաքարեանց եւ ՚ի Պռօշեանց, այն է յառաջ քան զԺԳ դար, էին անդ միանձունք եւ եկեղեցիքն Ս. Աստուածածին, յորում հընագոյն թուական 1177 ամի, եւ քան զայն հնագոյն ՚ի խաչքանդակս, 1165 այլ ո՞ զառաջինն հաստատեաց կամ մանաւանդ հնարեաց բնակութիւն յափափայ  վայրսն, եւ ո՞նախ եմոյծ տուն աղօթից Աստուածոյ ՚ի ծերպս լպրծուն վիմացն, ուր հազիւ որսորդաց էր սողոսկելի, կամ ո՞ելոյծ զանզբաղ լռութիւն զանխուլ անձաւացն ` յարձագանգս քրիստոնէական  փառաբանութեան- հաւատալ արժան է աւանդութեան եւ բանի աշխապհագրին Վարդանայ, եթէ ՚ի Լուսաւորչէ անտի մերմէ հաստատեալ իցէ աստ տուն հաւատոց, եւ այս ` կամ զի մեհեան եւ պաշտօն մեծ էր անդ ՚ի հեթանոսութեան ժամանակի,  եւ նա փոխեաց ՚ի պաշտօն ճշմարտին Աստուծոյ, եւ կամ որ եւս հաւանագոյն է, զի ելեալ անդր ՚ի խնդիր ցրուելոց ընկերաց կուսանացն Հռիփսիմեանց ` ըստ լրոյ տեղագիտակ  մարդկան, եւ գտեալ զհետս նոցին ոչ հեռի ՚ի տեղւոյս, յԱղջոց վանս, ( զորմէ տեսցի ՚ի ստորեւ ) եւ թերեւս  աստանոր իսկ զոմանս ՚ի նոցանէ կամ ՚ի քահանայից նոցին դադարեալս, կենդանիս կամ վախճանեալս, հաստատեաց  եւ ինքն ` գէթ խաչ մի, ըստ սովորութեան իւրում կամ այնր ժամանակի, եւ այնպէս եղեւ սկիզբն բնակութեան միանձանց, կիսոյ յինքնաբուղք ծերպս եւ յայրս քարան ձաւացն, եւ այլոց ` ՚ի ձեռագործս եւ յառաջնոց դարուց անտի հաւատոց ազգիս կոչեցաւ տեղին ` Այրից վանք, եւ համարեցաւ յոմանց հնագոյն  եւ մայր ամենայն վանորէից Հայոց, որպէս եցոյց բան Վարդանայ աշխարհագրի, եւ յետոյ գրելի Յիշատակարանքն  ասասցեն: Յայն սակս աւանդի եւ Մեծի Ներսիսի  եկեալ երբեմն այսր. այլ ստուգագոյն  եւս է գալուստ որդւոյ նորին Մեծին Սահակայ, ըստ պատմաբան կաթողիկոսին Յովհաննու եւ սա ինքն ՚ի հինահարութեան անդ Յուսփայ եւ տեղակալի նորին Նորայ ( յամի իւր 923) ապաստանեալ էր այսր, եւ « ապա ելեալ ՚ի Վանաց անտի Այրեաց, ասէ ) ՚ի Կացրդից Սրբոյն Սահակայ որ ՚ի ծործորս լերինն Գեղայ ՚ի ձորակի միոջ, դէպ ուղիղ գնացաք եւ ելաք ՚ի վերին վանս, ուր կայանք անասնոյն էին »: Յիշէ եւ բնական կամ ձեռագործ ամրոցս եւս լինել անդ ` ապաւէնս մարդկան եւ ընչից զի բանսարկուք սադրէին Նըսբայ, եթէ « առաքեա զոր բազում զի նախ  զվանս Ամրոցին Այրին առցեն քեզ, վասն զի ՚ի նմա կան գանձք եւ կարասիք բազումք եւ զարդք գեղեցկայարմարք եկեղեցեաց … ( եւ նա ) վաղվաղակի առաքէ զոր բազում հեծելովք եւ լեգէոն վառելովք ՚ի վանս կուսակրօնիցն որ յԱյրի անդ, յարեւելից հիւսիսոյ գեղաքաղաքին Գառնոյ, որ իբրեւ չօգան յեղակարծումն ժամու երթեալ մտեալ յայր անդր ` ըմբռնեցի զմիանձունսն ոք ՚ի նմա, եւ բազում զանից եւ չարաչարանաց  զնոսա  մատնեալ զստացուածս թաքուցեալս  ՚ի նոցանէ պահանջէին  մինչեւ ոմանք ՚ի չարչարելոց  անտի, թէպէտ եւ ոչ առժամայն սակայն յետոյ յոգնապատիկ տուժից անտի աւանդեցին զհոգիս իւրեանց ՚ի Քրիստոս … Եւ այնուհետեւ  զբնաւ բարեզարդութիւնս  եկեղեցւոյ Քրիստոսի եւ զաւետարանական  եւ զմարգարէական եւ զառաքելական կտակարանս այլ եւ զամենայն ստացուածս զպաճար անասնոց բազումս, միանգամայն  իսկ եւ զյօգնապատիկ պարս մեղուաց բազմաց ` յաւարի առեալ, եւ զգեղեցիկ շինուածս չքնաղագեղս  որ ՚ի կուսաստանի անդ ` հրակիզեալ հրդեհեալ չօգան ՚ի բաց »: - Գուշակէ ընթերցողն  ՚ի բանիցդ զի եւ յայնմ ժամանակի գեղեցիկ եւ չքնաղ շինուածք ձեռագործք էին անդ, եւ հարկ էր ոչ միայն արօտից լինել շուրջանակի ՚ի սակս պաճարացն այլ եւ մարդաց եւ պարտիզաց ՚ի դարման  յոլովից պարուց մեղուաց: - Իբրեւ դարու միով յառաջ (839) քան զպատմականն ` անուանակիցն  եւ վիճակակից Յովհաննէս եւ Ովայեցին, խոտեալ ըստ քսութեան ոմանց ` յիշխանապետէն Հայոց Բագրատայ, բանադրեալ զնա ` « ինքն յարուցեալ գնայ ` ՚ի Բանակետղ սրբոյն Սահակայ ՚ի Վանս Այրից, ղօղեալ եւ լռիկ իմն անդ մշտնջենաւոր աղօթից պարապեալ », ուստի դարձուցին զնա յաթոռն ` ողջախոհ նախարարաք: Երբ եղեւ տեղիս Կացուրդք եւ Բանակետղ Ս. Սահակայ, ոչ յիշատակեն նախնիք, թերեւս յորժամ ժողովեալ առ ինքն վաթսունա աշակերտս  խարազնազգեստ ՚ի հոգւոր  կրթանս եւեէ պարապէր:

Թէպէտ եւ չմնանա կամ չերեւին հեին շինուածք  այնց հնագոյն ժամանակաց եւ ոչ մի յիշատակ յաւուրց անտի պատմաբան կաթողիկոսին ցկէս ԺԲ դարու, այլ ամրութիւն տեղւոյն եւ դոյզն  հետք հին որմոց եւ մատրանց ` հաւաստեն ՚ի վաղուց  բնակեալ վանացս, եւ յերեւան եկեալ յետ կիսոյ այնր դարու, եւ առաւել պայծառացեալ յ ' ԺԳ շինութեամբ վերոյգրեալ  եկեղեցեաց, որոց  արձանագիրք ցդար մի աւանդեն զյիշատակս նորին եւ անուանեն զոմանս յառաջնորդացն: Ի կէս ԺԴ դարու ընդ գլխաւոր վանորէից առաջնորդս ` յիշի եւ սորայն ձեռնադրող կոնդակի Կոստանդնի կաթողիկոսի, զոր եբեր յարեւելս մեծ վարդապետն Վարդան, յորում ժամանակի միանձնացեալ ճգնէր անդ զառաջինն ` հռչականուն վարդապետ Յովհաննէս Գաւնեցի, եւ թերեւս անդ հարատարակեաց զընտիր սաղմոսաց, զորմէ յետոյ լիցի բան: Աւանդի յելս յաջորդ դարուն ( ԺԴ ) հասեալ եւ այսր աշխարհաւերն Լանկթիմուրի կամ զօրաց նորին, եւ զոր մերային տեղագրողք  ոչ յիշեն ` անգղիացին Մորիէ ասէ, ՚ի ճակատ սեղանոյ  մեծի եկեղեցւոյն արձանագրեալ յերկար բանիւք,  եթէ վասն մեղաց մերոց ` Լանթիմուր  եւ զորք նորա ` յետ կոտորելոյ եւ գերելոյ բազմութիւն քրիստոնէից  եկին եւ յեկն զեցիս յայս, աւերեցին եւ կողոպտեցին բազում գանձս որ ՚ի տրից բարեպաշտից հաւաքեալ կայր: Եւ ոչ թուի անհաւանական  բանս, զոր տուեալ էր թարգմանել տեղացի միանձին կամ առաջնորդի իւրոյ, եւ արժան է քննութեան  թէպէտ բերանացի աւանդութիւնն ասէ, ՚ի գալ Լանկթիմուրի ` հրեշտակի Աստուծոյ երեւեալ նմա եւ արգիլեալ զաւերածն, եւ նորա զարհուրեալ եւ գնացեալ ՚ի բաց. եւ յայնմանէ կոչեցեալ  տեղւոյն յայլազգեաց ` Կեօր-կեչ ( տես եւ անց ) որպէս եւ ցարդ կոչի, եւ ՚ի մեծի աշխարհացուցի Ռուսաց այսու դրոշմեալ է: - Ի ԺԵ դարու յաճախագոյն յիշին վանքս ՚ի յիշատակարանս գրոց, յորոց ՚ի ծանօթսն մեզ ` ՚ի գրելում յամի 1429, առաջին յիշատակ լինի Սրբոյ Գեղարդանն Այրիվանուց, յորում բազմեալ կայ « ասի Գեղարդն աստուածամուխ ( յարելով ՚ի նոյն ) ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածինս եւ Սուրբ Կաեփանպետիս, եւ սուրբ Ճգնաւորաց սուրբ գերեզմանացս »: Եւ որ կարեւոր եւս գիտելին է մեզ, զյատուկ տեղւոյ սրբարանիցս  եւ գրչութեան գրոցն ` ասէ « ՚ի յԱնապատս որ կոչի Մանուէլի, որ է ՚ի սիրտ լերինս Այրիվանուց », զոր համարիմ վերոյիշեալ Աստուածածին եկեղեցին ` նորոգեալն ՚ի Զաքարեայ յամի 1267 եւ յորում հին թուականն 1177. իսկ Մանուէլդ յորոյ անուն կոչեցաւ այն կողմն քարալերինն ` անծանոթ է ինձ, այլ հնագոյն  գոլ յայտնի քան զԱյրարատեան կողմանցն եպիսկոպոսն, որ յիշի եւ յամի 1491: Զնոյն  յիշէ միւս գրիչ Յայսմաւուրաց  յամի 1444, « Ի մենաստանս Այրիվան, ընդ հովանեաւ  հրաշափառ  սուրբ Լուսոյ մօր կաթուղիկէ սուրբ Աստուածածնին, ներկեալ արեամբ կենարարին սուրբ Գեղարդեանն, եւ ամենայն Սրբոցն որ ընդ հաւաքեալ կան »: Պատմէ եւս զի զայնու ժամանակաւ Սիմէոն Րաբունապետ  եւ վարժապետ Հայոց նորոգող վանորէից Այրարատայ, « դարձեալ եկն բնակեցաւ ՚ի մեծափառ սուրբ ուխտն  յԱյրի վանս, եւ զամենայն կարգս եւ զսահմանս ուղղեաց ըստ առաջին սուրբ հարցն, ուխտ եդեալ յամենայն օր զ ' ՃԾ սաղմոսն Դաւթի, եւ անխափան կատարել զաստուածային  պատարագն ՚ի շաբաթ եւ ՚ի կիրակէի եւ յամենայն մեծամեծ տօնի, եւ թողեալ յիշատակ պայծառ ժամատեղացն ` մի պատուական Աստուածաշունչ մի Տօնական եւ մի Յայսմաւուրք եւ կեցեալ սուղ ինչ ժամանակ ` ապա եկեալ բնակեցաւ ՚ի սուրբ ուխտն Ձագավանք »: Սակաւ ամօք յառաջ (1441) հռչակաւորն Թոմա Մեծոփեցի յերթալն ՚ի վերականգնումն աթոռոյն Էջմիածնի ` եկն եւ այսր « յերկրպագութիւն սուրբ Գեղարդանն »: Առ նովին ժամանակաւ ՚ի ձեռն Մատթէի ուրումն ՚ի միաբանիցն ` գրեալ կայՇարական մի « ՚ի սուրբ եւ ՚ի գերահռչակ  յականաւոր եւ ՚ի մեծահանդես  սուրբ Ուխտս Այրիվանքս, ՚ի սկիզբըն եւ ՚ի մաեյրն ամենայն վանորայից, ընդ հովանեաւ սքանչելագործ Տիգին եւ արեամբ ներկեալ անմահին Յիսուսի  սուրբ Գեղարդեանն: եւ այլ բազմութեան Սրբոցս, եւ սրբասէր եցբայրցս »: - Սմին նման եւ  այլ գ » իչ յամի 1488, յաւելլով յիշել եւ այլ սրբութիւնս ` ասէ. « Ի սուրբ եւ գերահռչակ ուխտս որ կոչի Այրիվանք, որ եւ հիմնարկեալ ՚ի սուրբ Լուսաւորչէն Գրիգորէ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ արեամբ ներկեալ Քրիստոսի սուրբ Գեղարդեանն, եւ սուրբ Աջոյն Յովհաննու, եւ Խոտաձարակացն Սուրբ Նշանիս, եւ Տապանի Սրբոյն Յակոբայ, եւ այլ բազմահաւաք սրբութեանցս. յառաջնորդութեանց տեղւոյս ` իմոյ անարժանութեանս Յովհաննէս եպիսկոպոսի, եւ հարազատին իմոյ գերեղցատիպ մանկանս Տէր Ստեփանոս եպիսկոպոսի, եւ ձեռնասնունդ որդւոյ մերոյ եւ միաբանից ` Յեսայեայ »: … Յիշէ եւ « զպատուելի եւ զճգնազգեաց քաջ րաբունապետն Ստեփանոս »: Հնագոյն գրիչ ( յամի 1423) ասէ սկզբնաւորեալ զգիրսն « ՚ի Նախադրական սուրբ ուխտն ` ՚ի մեծն Այրի վանս »:

Ոչ գտի յիշատակ ինչ ՚ի ԺԶ դարու զվանացս. իսկ ՚ի յաջորդին ` ոչ սակաւ. եւ նախ աղէտալի դէպքն ` ՚ի սկբզբանն, այն է յամի 1605, զոր պատմէ Առաքէլ, զերկուց եպիսկոպոսաց, զՀաւուց թառայն եւ զԱստուածատրոյ առաջնորդի տեղւոյս, որք երկամաւ յառաջ երթեալ էին առ Շահաբաս ` հրաւիրակք. իսկ յորժամ եկն նա եւ հրաման ետ գաղթել զՀայս, սոքա « հոգացին զպէտս կարեաց կարեւոր իրաց կերակրոց եւ ըմպելեաց. եւ առեալ զարս ոմանս ՚ի մերձաւորաց իւրեանց կարգաւորս եւ աշխարհականս. եւ նոքումբք ելեալք գնացին ՚ի Ձորն Գեղարդայ, եւ մտեալ յայր մի քարաւանձարւացն դադարեցին. քանզի բազումք գոն ՚ի Ձորն Գեղարդայ փարուածու այլոք եւ ամրոցք ' ւ հին ժամանակաց: Եւ ՚ի  լսելն զայս Ամիրգունայ խանին ` առեալ զզօրսն  որք ընդ իւրն էին, եկն ՚ի Ձորն Գեղարդայ, եւ ինքն եկեալ եկաց, առաջի այրին ` յորում էին եպիսկոպոսքն եւ ձայնեալ ՚ի բարձունս ` խոսէր ընդ նոսա խաղաղութեամբ գալ ՚ի հնազանդութիւն հրամանաց թագաւորին: Իսկ նոքա բանս աղեղս անարգանաց, հայհոյանաց եւ եպերանաց ՚ի բարձանց անտի ձայնեալ ` ասէին խանին. այլ եւ զքար եւ զնետս արձակեալ ձգեցին դէպ առ խանն, Իսկ խանն իբրեւ ետես թէ խաղաղութեամբ ոչ գան ՚ի հնազանդութիւն յայնժամ հրամայեաց իւրոց զօրացն զոր ինչ կարեն առնել արասցեն, եւ ՚ի զօրականաց խանին արք ոմանք քարագնացք ելին ՚ի գլուխ լերինն. յորում էր այրն. եւ ունելով զժայռ քարանցըն ` իջին մինչ ՚ի կողմն ինչ դրան այրին, հընարաւոր գնացիւք: Եւ եկեալ ոմն ՚ի քարագնաց Տաճկացն ` եկաց ՚ի դուռն այրին ` յորում էր Մանուէլ եպիսկոպոսն, եւ հայեցեալ ՚ի ներքս ետես զեպիսկոպոսն նստեալ եւ բարբառով Տաճկաց ` նախ զողջոյն ետ եպիսկոպոսին. իսկ եպիսկոպոսին ոչ կարաց պատասխանել ինչ, այլ ափշեալ մնաց եւ Տաճիկն արիացեալ սրտով եւ գործով եմուտ ՚ի յայրն, եւ իսկոյն զվաղակաւորն ` որ զմիջով իւրով ածեալ ունէր, արտաքարշեալ եհար եւ ըսպան զեպիսկոպոսն անդէն. եւ կարեալ զգլուխն էարկ ՚ի վայր առաջի խանին: Եւ ապա այլոց եւս զօրացն Պարսից արիացեալ ` փութանակի ելին յայրն, եւ զայլ եւս ընկերս եպիսկոպոսացն  կալեալ իջուցին ՚ի վայր առաջի խանին, եւ ըսպանին զամենեսին անդէն: Եւ ապա ՚ի նոյն ձորն ` մեծաւ յուզմամբ խուզարկեալ որոնեցին ` եւ զամենեսեան  գաղթականսն  որք ՚ի խոռոչս եւ ՚ի ծակս վիմացն թաքուցեալք էին զամենեսեան գտին, զինչըս նոցա աւար հարին զոմանս ՚ի նոցանէ կոտորեցին եւ զորս թողին կենդանի ` տարեալ խառնեցին ՚ի շուռ բուն բանակի ժողովրդեանն »: Եպիսկոպոսն  Աստուածատուր զերծեալ է ՚ի կոտորածէ անտի, քանզի յամի 1610 ստորագրէ ՚ի կոնդակի Մելքի սեդեկ կաթողիկոսի: Ի կէս դարուն ` յամի իբր 1655, առաջին եւրոպացի ուղեւոր ` փռանկն Դաեռնիէ եկն ՚ի կողմանքս եւ ոչ միայն յիշէ զվանսն եւ զեկեղեցին ` հանդերձ ստուար սեամքն համակ ՚ի քառաժեռի հատեալս, եւ զանուանսն Գեղարդ եւ Կեօր-կեչ. այլ եւ ընծայէ զպատկեր նորին սուրբ Տիգին, զոր առ ետեղ գծագրեաց, որպէս եւ յետ աւելի քան դարու կիսոյ ` Մորիէ անգղիացի  յԷջմիածին, այլ Դաւեռնեաց գծագրեալն  լայնաձեւ չորեքկուսի  ունի զսայրսն, զայս օրինակ: - Ի մեծի ի ժաժին Երեւանայ ` յորմէ գրեաթէ առ հասարակ  ամենայն նշանաւոր չէնք գաւառին կործան անկան, ընդ նոսին զոյգ դասի ՚ի Զաքարիայէ եւ ՚ի ժամանակակից յիշատակագրաց ` ' Գեղարդի վանքն, յորոց մի ոմն ականատես ` գրէ այսպէս ( յամի 1684) Ի Ձորակն Այրեվանից առաւել եղեւ աւերումն եւ քակտումն. վասն զի է ամենայն շինուածքն ՚ի մէջ խոր ձորի, եւ շուրջ բոլորաւն ` վէմք ահագին, եւ յորժամ չարժեաց ` շուրջանակի թաւալեցան յամենայն դիմաց, եւ լցան վանքն ամենայն, մինչ զի ոչ երեւիւր նշմարանք շինութեան, բայց միայն կուտակս քարի երեւէր, որք տեսողացն զարհուրեալ դողային, ըռահք եւ ճանապարհք ամենայն խափանեցան, եւ թէ կամէին կերակուրս ոգէպահս տանել ` ուսով եւ թիկամբ բարձեալ ափսիթերս գնային. վասն զի կարի դժուարացեալ էր, եւ ամենայն կահիւք պակասեալ, ոչ գոյր տեղի աղօթից եւ ոչ տեղի բնակութեանց մարդկան, բայց  քարակառկառ միայն, եւ ոչ մնաց քար ՚ի վերայ քարի, ոչ ՚ի յեկեղեցիսն եւ ոչ յայլ շինուածս »: Առաջնորդ վանացն ՚ի պահու չարժին ` էր յեկեղեցւոջն  Անապատի յԵրեւան ընդ որոյ փլածով ` մեռաւ. յաջորդ նորին եւ եղբօր որդի Դաւիթ ( Բ ) յետ երից կամ չորից ամաց ձեռն արկ շինութեան, եւ ըստ վերոյիշեալ  գրչին. « մտեալ եղեւ ՚ի մէջ շինութեան աներկիւղ եւ անկասկած իբրեւ զքաջ պատերազմող  թագաւոր ` որ ոչ երկնչի  ՚ի պատերազմէ եւ ինքնին վարէ զխումբս պատերազմի, նոյն գունակ ընդվզեալ եմուտ ՚ի խարխարեալ եւ ՚ի փլեալ տանս նորոգման, արար եւ սկսեալ շրջապատ  բարձրաբերձ պարիսպ տաշեալ քարով- հաստատուն եւ ամրապինդ, նա եւ շինուածք բոլորակի, բանապայք, քօշք, ապարանք, սենեակք, խոհարանոցք եւ այլ ամենայն շտեմարանք, տաշեալ քարով կրով  եւ թաղով, մինչեւ տեսողացն հիացեալք: Շինեաց զտուփ ղութի արծաթէ ` պահարանս աստուածամուխ  Գեղարդին նշանի, եւ ակամբք պատուականօք յօրինել ետ, եւ ոսկւով ջրեաց, բազում ծախս գնաց, մինչ ԻԵ թուման, աւելի եւ ոչ պակաս: Եւ այլ աւելի շինուածս շատ արար, որ ոչ գրեացն. քանզի կրկին նորոգումս աւելի եղեւ քան զառաջինն »: - Ի վերջ կոյս ԺԷ դարուն ( յամի 1694 2 յունիսի ), Ճեմելլի իտալացի ուղեւոր եկն յԵրեւանէ այսր ` ութ ժամ ձիաւորեալ, եւ յիշէ առանց մանր ստորագրութեան Kiekart կոչելով, եւ ըստ Դաւեռնիայ ` Մատթէի առաքելոյ ընծայէ զբերումն ` փոխանակ  թադէի: - ՅԺԸ դարու Աբրահամ կաթողիկոս մինչչեւ գահակալեալ ` ՚ի շրջելն յայցելութիւն վանորէից Այրարատայ, եկն եւ « ՚ի Սուրբ Գեղարդն  որպէս ասէ, մնալով անդ երկու գիշեր ». յիշէ յետոյ եւ զՆատիր Շահի ելանելն « բնակաւն ՚ի գագաթս լերանց կողմանց Ս. Գեղարդայ եւ Գօրադարայի, եւ յետ  երկուց ամսոց իջանելոյն ՚ի լեռնէ »: Շէն էր վանքն Այրից եւ անդր եւս քան զկէս դարուն, յորում Սիմէոն կաթողիկոս նշանակէ վիճակս նորին յերկրին Երեւանայ զգեօղսն  Նորագաւիթ Նորք, Ենկիճէ, Տաճարափակ, Բարծափի, Պորտիկ, եւ կալուածս զգեէղսն Պորտիկ: Ագարակ եւ Վերի Աւդալներ, յորոց  առնոյր տասանորդս, եւ զկէս բերոց Գողթ գեղջ, բազում եւ այլ այգիս, ջրաղացս, ձիթհանս, հողս, եւ այլն, յայլ եւ այլ գիւղորայս, յորոց զշատս ստացեալ էր յառաջ Պետրոս վարդապետ Ճահկեցի առաջնորդ տեղւոյն, բայց յետ սակաւուց ամայացաւ ՚ի բնակչաց մենաստանն մեծափառ, որպէս թուի յասպատակէ Լեկաց, ՚ի շփոթել պետութեանն Պարսից. այսպէս լուեալ ասէ եւ անգղիացին Մորիէ զամայանալն ` իբր 40 կամ յիսուն ամօք յառաջ քան զայցելութիւն իւր ( ՚ի 1813). այլ տակաւին չափաւորապէս ՚ի շինութեան կայ, ասէ, վասն հաստահարուստ շինուածոյն, եւ սակաւ ինչ ծախուք է ՚ի կատարելութիւն վերածել. բայց ոճ շինուածոյն խոշոր եւ անարուեստ թուեցաւ նմա. յիշէ եւ զուխտագնացութիւն Հայոց այսր, եւ զնուէրս փոքունց ոստեղէն աղեղանց կախելոյ զսպեոյ ՚ի վերայ սեղանոյն, զորոյ զպատճառս չկարաց ստուգել: Հայրենակից նորին  Քէր Բորդըր ` որ սակաւ ամօք յետոյ (1819) եկն ՚ի քնին, ըստ իւրումն ազնիւ ճաշակի նրբօրէն նկարէ զԳեղարդն (Kagargast գրելով եւ Եօթն եկեղեցիս. ) « յոյժ նորանշան շինուած մեծակառոյց խարըսխեալ ՚ի բուն ՚ի սիրտ լերին, ամբառնալով  զսրբազան տաճարն ՚ի միջի աւերակաց եւ գերեզմանաց որ առ ստորոտովն, ՚ի խարւոջ կալով միայնութեան, եւ յոլով մասամբն անպատսպար, արդարեւ տպաւորէ ՚ի սիրտ խորին եւ վսեմական ազգումն եկեղեցւոյ յամայութեան, ՚ի դէպ է Հայոց ` որ ուխտատեղի  ունին զայն, հայել ՚ի նա ` որպէս յօրինակ նմանութեան իւրեանց յերկրի  այլազգենից: Բազում նախնի նահատակաց  մարմինք թաղեալ են անդ, որոց անուանք  միայն ՚ի գիրն կենաց են գրեալ այլ այժմու երկրպագուք համարին եթէ եւ ինքն Ս. Գրիգոր ( մեծ պահապան հրեշտակն Հայոց ) ապաստանեցաւ ՚ի ժամանակի հալածանաց յայրս սրբոյ լերինս », եւ այլն: զՁեւ կամարաց եւ սեանց մեծի եկեղեցւոյն  եւ զդրուագսն  իսկապէս նմանս ասէ սաքսոնական  ոճոյ ճարտարապետութեան իւրեանց: - Այլ ոմն անգղիայի, ( Մոնդիթ  զօրավար ), որ յառաջ եւ յետ սոցա քննեաց զսահմանս Հայոց եւ Պարսից յիշելով զփորածոյ եկեղեցիսն, « թէպէտ աննշանք ինչ խցեն դոքա, ասէ առ մեծութեամբ նմանօրինակ գործոց Հնդկաստանի, այլ արդարեւ  նշանատիպք ` վասն  եգիպտական ձեւոյ սեանցն »: - Յետ երեցուն Անգղիացւոց եկն ՚ի քնին վայրացս Տիւպուտ հելուետիացի յամի 1834, որ եւ խնամով գծագրեաց  զարտաքին երեւոյթ  եւ զյատակաձեւ վանացն եւ զեկեղեցեաց, եւ զներքին տեսիլ ժամատանն մասամբք ինչ քանդակացն, յորմէ եւ մերս ընդօրինակութիւն: - Ի նմին ամի կաթողիկոսն Յովհաննէս Ը յանձնեաց զտեղին Յովհաննու Նախիջեւանեցոյ վարդապետի, որ եւ ձեռն էարկ ՚ի շինութիւն եւ ՚ի նորոգութիւն, այլ չեւ աւարտեալ ` ՚ի վերայ եհաս մեծ սասանութիւն Արարատայ (2 յուլ. 1840) եւ ոչ սակաւ խանգարեաց զտաճարն մեծ ( Բ ) եւ զբնակարանսն, յետ սակաւուց եկեալ միանձունք ոմանք յանապատէն Սեւանայ, առաջնորդութեամբ  Մարտիրոսի Վաղարշապատեցոյ ` սկսան վերստին շինել, եւ յայնմհետէ վերահաստատեցաւ բնակութիւն վանացն, յորոյ շինութիւնս վաստակեցաւ  խնամով յետին վանահայրն  Միքայէլ  Վ. Ձամոյեանց, եւ ՚ի վերոյ հարաւային դրան մեծի եկեղեցւոյն ՚ի ներքոյ հին արձանագրութեանցն ` յաւել եւ զիւրն, գրելով այսպէս եւ վկայելով զայն երրորդ անգամ լինել վերանորոգութեան տեղւոյն: