Այրարատ

154. ՄԽԻԹԱՐ ԱՅՐԻՎԱՆԵՑԻ

Թէ ոչ ՚ի չար առաջնորդաց վանացս ` այլ զոյգ ընդ նոսին արժան է յիշատակել, եւ դիպողապէս ՚ի միջոց ժամանակին ` յորում մեծ պարապ է, այն է ՚ի վերջոյ ԺԳ դարու զքառորդայ  ԺԵ, զվարդապետ եւ զմատենագիր ոմն, որ յատկապէս Այրիվանեցի  կոչի, այն ինքն է Մխիթար կամ որպէս ինքն եւ այլք պատուով գրեն ` Տէր Մխիթար մակդիրդ Տեր յաճախ զեպիսկոպոս նշանակէ առ մեզ, բայց սա ոչ թուի եպիսկոպոս, այլ Վարդապետ, որպէս եւ կոչի, եւ ՚ի կարգէ բանիցն  երեւի կեցեալ ՚ի վերջ ԺԳ եւ ՚ի սկիզբն ԺԴ դարու: Ինքնին իսկ դասէ զինքն ՚ի չարս Պատմչաց Հայոց, զորս մի առ մի թուեալ, զատ ՚ի տասանց օտարաց թարգմանելոյ, ՚ի հայ, թուէ յԱգաթանգեղոսէ մինչեւ ՚ի Վարդան եւ ՚ի Կիրակոս 30 պատմիչս ազգայինս եւ յետ Կիրակոսի ասէ զինքենէ, Ես Տէր Մխիթար »: Ոչ ոճով եւ մանրապատում ինչ է գրուածն հասեալ առ մեզ, այլ իսկակերպ իմն ժամանակագրութիւն, եւ ինքն իսկ ինքնօրինակ այլ հետաքնին բարբ երեւի ունել, եւ նոր շաւիղ ընտրել, մակագրելով զգիրսն, « Շնորհօք եւ զօրութեամբ համագոյ Ս. Երրորդութեան, Նախերգան Նոր պատմութեանս, արտասանեալ ՚ի Տէր Մխիթար վարդապետէ Այրիվանեցւոյ ». եւ սկսանի փառատրութիւն շնորհատուին, յամենայն արարածոց քայ, ՚ի բարութեանց քոց ՚ի մեծութեանց քոց, յառատութեանց քոց, ՚ի գթութեանց  քոց, ՚ի թիւս անթիւս ստեղծուածոյ  քոց, ՚ի հատս անհատս մասանց յօրինուածոց  քոց, յերիս յաւիտեանս եւ յանբաւ յաւիտենից, ամէն »: Ապա մաղթէ ՚ի Հոգւոյ Սրբոյ, զի որպէս իմաստնացոյց զՄովսէս պատմել զլինելութիւն արարածոց եւ զսերընդոց Նոյի եւ առանձինն զՍեմայն, եւ որպէս լցոյց հանճարով զԲեսելիէլ եւ զԵղնար յարուեստակերտութիւն, նոյն Հոգի տաճարացուսցէ … եւ ճարտարացուսցէ  զտեսութիւն  հոգւոյ  իմոյ, առնելով  զիս արուեստագէտ  դաստաքար, այլ եւ դպիր բազմիմաստ իբրեւ զԵզր Սաղաթիէլ … տալով նիւթ իմաստից ՚ի սատարութիւն  ինձ, զԺամանակագիր մատեանս առաջնոյն յօրինել սոփերս սրբականս « եւ այլն: Յետ այլ ինչ զիարդուպէտ բանից ՚ի շրջագիծ բոլորակս տրոհեալս ՚ի քառեակ մասունս կարգէ իններեակ դասս հրեշտակաց շնորհաց Աստուծոյ, նահապետեաց, երկնից եւ տարերաց  եւ աստեղաց, ապա ճառէ զվեցորեայ արարչութենէ, եւ համառօտ յիշէ զնահապետս ` յԱդամայ ցՆոյ, իւրաքանչիւր անուամբ կանանց նոցին, այլ եւ զնախաջրհեղեղեան թագաւորս, յԵեւսերեայ առեալ. յետ ջրհեղեղի ` զազգաբանութիւն Սեմոյ թուականօք արարչութեան, մինչեւ զՅովսէփ Աստուածահայր, ըստ Մատէթի, խառնելով  ընդ եբրայական  յիշատակաց եւ զհին ազանց: Ի Քրիստոսէ սկսանի թուականաւ նորին կարգել զյիշատակս կամ զդէպս երեւելիս սուղ բանիւ կամ տողիւ: Հասեալ ՚ի կարգ նորոգութեան տումարի եւ հաստատութեան թուականին Հայոց ` կարգեալ անդ տօմարական գիտելիս ինչ, սովիմք վարի այնուհետեւ ՚ի տարէթիւս ` մինչեւ ՚ի վերջ կոյս ԺԳ դարու, ՚ի յիշելն զկրկին նորոգութիւն տումարի ՚ի Յովհ. Սարկաւագ վարդապետէ ` յամի 1184, յարէ յայս յիշատակ « զԿարգաւորութիւն  Գրոց Սրբոց, որք ստուգաբանեցան ՚ի Սարկաւագ վարդապետէն, եւ գրեցան յինէն ՚ի Տէր Մխիթարայ վարդապետէս ՚ի մին տուփ, յաւուրս 170» եւ կարգէ մի ըստ միոջէ զանուանս Ս. Գրոց նախ զՆորոյ կըտակարանին, յորում ընդ թղթոց Պօղոսի ` նշանակի եւ Գ Կորնթացին, եւ որ զարմանալի է իբրեւ շարակարգ նորոց կտակարանաց  յաւելու, եւ նախ « զԴաւթի փիլիսոփային  Բարձրացուցէքն, ( ապա ) Աղոթամատոյց Սահակայ եւ Մեսրովպայ  ( Ժամագիրքն ) Պատարագն Ս. Մանդակունւոյ  ( եւ յաւելու ). Ահա կատարեցան Նոր կտակարանքն »: Ի Հին կտակարանս դասին եւ Գ Մնացորդք եւ Մահ Մարգարէիցն  (24): Յետ այսոցիկ դասին Նուրբքն, այսինքն խրթնաբան գիրք Հարց, իբրեւ 50 որպիսիք են 9 գիրք Փիլոնի 5 Դիոնիսիոսի Արիոսպագացւոց, 21 գիրք Սրբոց Հարց Յունաց 13 գիրք Արիստոտելի, Դաւթի Անյաղթի եւ Պետք Մովսիսի եւ հուսկ ` երեք գիրք Յովհաննու Մայրավանեցւոյ, Խրատվարքն, Հաւատոյ արմատն եւ Նոյեմակն, որք արդ ոչ երեւին: - Յետ ժամանակգիր յիշատակացն կարգէ զգաւազանս ( զչար ) թագաւորաց եւ զքահանայապետաց  ըզՀայոց եւ զօտարաց ցվերջ կոյս ԺԳ դարու, զկաթողիկոսաց կարգ զԳրիգոր Անաւարզեցի եւ ց ' ՉԼԸ թուական (1290) զթագաւորացն մինչեւ ՚ի սկիզբն  թագաւորութեան Բ Հեթմոյ, ՚ի նմին թուականի, այլ յետոյ յաւելեալ է ինքն կամ այլ ոք ` երկուս եւս յաջորդ կաթողիկոսունս եւ նշանակեալ վերջին ամ ՉՀԵ (1326 - 7): - Իբրեւ վերջաբան յուշ առնէ, զի եթէ Աւետարանիչն Յովհաննէս վասն երեք եւ կէս ամաց գործոց Տեառն մերոյ ` ասէր, ոչ լինել աշխարհի բաւական տանել զգիրս պատմութեան նոցին, « ապա զի՞նչ պարտ է ասել վասն ՚ի սկզբանէ աշխարհի անցիցն անցելոց, զոր եթէ գրեալ էին: Իսկ մեր քայլելով ՚ի վերայ ժամանակագրաց անհուն զրուցաց քաղելով մի ՚ի հազարաց եւ երկու ՚ի բիւրուց, ըստ կարի հասու արարաք զձեզ … իսկ դուք աննախանձ  մտօք ընկալարուք  զսակաւ սատարս ՚ի մէնջ, որպէս Եգիտ ՚ի Սարեթփացւոյն, զի եւ այս ոչ ՚ի մէնջ իրակերտեցաւ, այլ ՚ի Հոգւոյն Սրբոյ հրաշակերտեցաւ »: Եւ դարձեալ փառաւորութեամբ կնքէ զբանսն: - Ի համառօտ յիշատակսն ` են ինչ որ ոչ գտանին առ այլս. եւ հարկ էր այսպէս լինել. քանզի ՚ի պատմչաց Հայոց զորս թուէ նա, տասնեակ մի անծանոթք են մեզ, այսինքն չեւ եւս գտեալք, իսկ նմա ծանօթք էին եւ քաղեաց եւս ՚ի նոցանէ: Որքան եւ ցամաք իցէ վաստակն առ ճաշակ մեր, ոչ փոքր աշխատութիւն հասուցեալ է հեղինակին, որոյ թերեւս եւ գրեալ էր եւ ընդարձակ բանիւք յիշատակս ինչ, եւ յայն սակս հռչակեալ իցէ իբրեւ գիտնական. քանզի ՚ի Գանձի Վարդապետաց  որ գտանի ՚ի Գանձասարս ուրեք, ընդ նշանաւորս ՚ի նոցանէ կարգի եւ սա.

                         « Պլուզն Յովհաննէս ընդ Կիրակոսին `

                         Որ զԵկեղեաց գաւառն ուսուցին,

Տէր Մխիթար Այրիվանեցին.

Տէր Մկըրտիչ եւ Կեչառեցին » եւ այլն:

Զատ ՚ի ժամանակագրական  բանիցս ` յանուն Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ գտանին ( որչափ ծանօթ է ինձ ), չորք Գանձք, համակ հնգոտեան, անհամ ձանձրալի տրոհմամբ, որք չեն իսկ արժանի եւ անուան նորին եւ ժամանակին ` յորում համարիմք  զնա կեցեալ, միոյն վերագիր  կարգեալ է, « Եռամեծի եւ բանիբուն  վարդապետի Տէր Մխիթարայ Այրիվանեցոյ ` ասացեալ Գանձ Աստուածայայտնութեան  Ճրագալուցի ». եւ սկսանի Տարփումն ըղձական, Տոչոր անձկական, տնագլուխ տառքն կապեն Մխիթարա: Միւսոյն որ ՚ի Ս. Սահակ եւ Մեսրովպ  ՚ի լուսանցս գրի.

                         « Գանձ պատուական է քան զոսկի

                         Եւ քան զականս պատուականի,

                         Երգեաց ըզսա քաջ Րաբունին

                         Տէր Մխիթար Երեվարցին: »

Այսպէս գրեալ է մականունն, վրիպմամբ գրչի եթէ գիտութեամբ իսկ տնագլուխ տառք կապեն ` Բան քարոզից: Երրորդին ` որ յերիս Ս. Ժողովս ` տնագլուխ տառքն կապեն ` Այրիվանեցի, առանց  անուան, իսկ  չորրորդին ` որ ՚ի Բուն բարեկենդանն ` վերագրի. « Ի Մխիթար վարդապետէ » եւ տնագլուխ Երեկանեցին եւ այս այսպէս նոր տեղի ընծայէ Մխիթարայ, կամ նոր ոք անձն ցուցանէ, եւ հաւանէի այսպէս լինել. եթէ յերկոսին վերոյ նշանակեալս ` չէր որոշակի գրեալ Այրիվանեցի: - Թողեալ ժամանակի ստուգել կամ նոր ինչ յայտնել զՄըխիթարայ, դարձցուք  ՚ի կարգ տեղագրութեանս: