Այրարատ

157. ՀԱՅՈՑ ԹԱՌ

Սակաւուք հեռի յԱղջոյ վանից ՚ի Մ. Հր. նորին եւ յԵ. Հս. Գառնոյ կայ ամայի գեօղն Հաւուց կամ Հայոց-Թառ, յահեկէ Ազատ գետոյ, եւ առ նմին ՚ի սարատափ գեղագիտակ լերին հռչակաւոր մենաստանն Ամենափրկիչ, յանուն պատկերի միոյ, եւ յանուն գեղջն ` Հաւուց-Թառայ Վանք. անծանօթ է պատճառ անուանս. ոմանց ստոյգ թուի Հաւուց ասել ` զի յանկագոյն է զուգորդ Թառ բառի, այլ հաւանագոյն թուի Հայոց լինել, եւ քաջ ՚ի բաց հին սկզբնաւորութեամբ. բայց ըստ սովորական արտասանութեան մերայոց ` Հասց եւ Հաւուց փոխեալ, եւ բնական լեալ Հաւուց-Թառ լսել եւ գրել: - Չիք յիշատակ ինչ զգեղջն. իսկ մենաստանին սկզբնաւորութիւն եղեալ է ՚ի սկիզբն ԺԱ դարու, զի ՚ի միջոցի 1000 - 1010 ամաց նշանակէ ժամանակագիրն Մխիթար Այրիվանեցի, « Շինի եւ Հաւութառ ՚ի Գէորգ իշխանէ Քեղոյ »: Սակաւ յոյժ մնացուածք կան արդ մեծափառ կոչեցելոյ եւ եղելոյ երբեմն վանացս, հանգստարանի բազում երեւելի արանց եւ նահատակաց, եւ եւս առաւել Ամենափրկիչ փայտաքանդակ պատկերին ` ( իջուցման Քրիստոսի ՚ի խաչէն ), որ արդ պահի յԷջմիածին, ըստ պատմչաց մերոց ` Սմբատայ որդւոյ Աշոտոյ Պատրկի Բագրատունոյ Հայոց իշխանապետի ` յելս Է դարու բերեալ է յարեւմտից, եւ հօրն շինեալ հոյակապ եկեղեցի յոստանի իւրում ՚ի Դարոյնս Կոգովտայ. զորմէ տեսցի ՚ի տեղագրի այնր վայրի: Իսկ յայսմ ժամանակի ( սկիզբն ԺԱ դարու ) ժառանգ տեղւոյս մեծ Մագիոտրոսն Գրիգոր ` շինեաց ՚ի նորահաստատ վանս Հաւուց Թառայ ` եկեղեցի արժանաւոր, եւ հանգոյց զպատկերն մեծայարգ, արձանագրեալ յամի 1013 այսպէս, արտաքուստ ՚ի վերայ պատուհանի հարաւակողմանն.

Թուին ՆԿԲ. Ի թագաւորութեանն Գագկայ եւ ի հայրապետութեանն Տեառն Սարգսի ես Գրիգոր Մագիստրոս վերստին շինեցի զեկեղեցիս յիշատակ ինձ եւ ծնողացն իմոց. Նա եւ ի տերանց աշխարհիս գանձագին արարի զվայրս սորա լերամբն եւ դաշտամբն եւ ամենայն կազմութեամբն որ ի սմա, քառադէմբ չորս անկեամբ յաջամբ եւ ահեկամբ ի դիմաց եւ ի թիկանց. եւ տուաք յիշատակ անջնջելի  արձանագրով եւ աշխարհակալ թագաւորի թղթովն եւ կայսերական կնքովն  հաստատեցաք ձեռագրով եւ հայրապետական նամակաւն: Եւ ի նաւակատիս տաճարիս զոր շինեցաք  զհայրենիս մեր սուրբ եկեղեցւոյս` որ է Հայոց թառ, հանգստարան  եւ աւթարան անձեռագործ սուրբ պատկերին Յիսուսի Քրիստոսի որ ի փայտին  խնդրելին Յովհաննու աւետարանչին հրամանաւ Մօր Տեառն մերոյ Սուրբ Աստուածածնին եւ նորոգեալ հաստատեցաք վերստին զսուրբ ուխտս վերջինս քան զառաջինն: Աստ եդար զվէմն հաւատոց հիման սուրբ եկեղեցւոյ: - Գրիգոր Վահրամ Պատանին:

Թողեալ զկրօնական քննութիւն բանի հիմանն հաւատոյ, նշանակելի են յաարձանիս կրկին վկայութիւնքն. զի Գրիգոր Մագիստրոս  վերստին շինէ զեկեղեցին եւ վերըստին հաստատէ զսուրբ ուխտն եւ զի ժամանակագիրն ` միայն սակաւ ամօք յառաջ ասէր զշինութիւնն ՚ի Գէորգայ իշխանէ Քեղոյ, երկոքեանն մի թուին, եւ Գէորգդ իբրեւ գործակալ ՚ի ձեռանէ Մագիստրոսի  միոյ շինուածի շինողք քան զոր յառաջ եղեալ է անդ յանյիշատակ դամանակս եւ եկեղեցի եւ վանք, զորով գերազանցէ այս շինուած, « վերջինս քան զառաջինն »: - Անուն Գրիգորի Վահրամ պատանւոյ ` ( զոր ոմանք Պիտանի ընթեռնուն ), թուեցաւ ոմանց թէ նշանակիցէ  զորդին Մագիստրոսի զՎկայասէրն մեծ ` կարգեալ անդ առաջնորդ ՚ի հօրէն, որպէս եւ պարզապէս ասէ Սիմէոն կաթողիկոս ՚ի Ջամբռան, եւ զթուականն եւս դնէ ՆՀԲ 1023, որ եթէ ստոյգ էր ` թերեւս եւ զհարիւրամենիւք անցեալ լինէր նա ՚ի մահուն, յամի 1105, բայց հաւանօրէն զգրիչ արձանին նշանակէ, որպէս եւ յայլ բազում արձանս գտանին անուանք գրչաց, չէ անհաւան եւ կարծել զայն սկիզբն այլոյ արձանագրի կորուսելոյ, քանզի եւ վերոյգրեալդ արձան ՚ի վաղուց անհետացեալ է ՚ի մեծի կործանեցաւ եւ Հաւուց Թառ. եւ ըստ բաղդի զերծաւ սա ընդօրինակութեամբ  ուրումն, որ պատմէ եթէ վերոյգրեալ արձանս գրեալ կայր ՚ի վերայ սուրբ Ամենափրկչին արքայաշէն դարպասին, դուրս կոյս հարաւակողմն ՚ի վերայ մեծ լուսանցոյց պատուհանին, որ ՚ի շարժմանէն խախտեալ կայր. ՌՃՀ (1722) թուին Աստուածատուր  կաթողիկոսն  կամեցաւ վերստին նորոգել ՚ի քակելն ` ես մեղաւոր ծառայ սուրբ տանս ` Քուրդ Յովհաննէս իմ ձեռամբս վեր առի զարձանս զայս եւ գրեցի աստ »: Ոչ թուի աւարտեալ վերաշինութեանն, եւ կամ ընդհուպ վերստին քակեալ. զի արդ եկեղեցւոյս ` ( որ գտանի յարեւելակողմն պարսպի վանացն )` միայն որմունքն մնան ցխարիսխ կամարացն: Հուպ նմին յարեւմտից հիւսիսոյ նորա կայ աւերակ այլոյ շինուածոյ տաճարաձեւ եւ է արքայաշէն դարպասն յիշեալ յընդօրինակողէ արձանիդ. եւ սա եւ մագիստրոսաշէն եկեղեցին ` ( որոյ է եւ գաւիթ եւ մատրունք ՚ի կողից խորանին կործանելոյ ), թուի թէ գմբէթաւորք էին երկոքին եւս. ՚ի գաւթին երեւին եւ սիւնք խորտակեաքխ, յորոց վերնախարիսխ արձանագիրք թերատք, զօր ոչ է ընդօրինակեալ այցողաց տեղւոյն: Քարաշէն պարիսպք մենաստանին միայն կան արդ փոքր ՚ի շատէ կանգունք ունելով դուռն մեծ յարեւելան անկեանն, ՚ի հիւսիսակողմն են տեղիք բնակարանացն իսկ ՚ի հանդիպոյ յարեւմտակողմն նոցին ` տապանատունն, յորում շիրիմք  քսանիւ չափ, փոքրիկ եւ քայքայեալ եկեղեցեաւ, կարմիր եւ սեաւ քարամբք: Կայ փոքրագոյն եւս մատուռն անջատ յարեւելակողմն, այլ երկոցուն եւս արձանագիրք մաշեալք եւ կիսեղծք որպիսի է գրեալն ՚ի հիւսիսային որմն եկեղեցւոյն, յամի 1293.

Կամաւքն Աստուծոյ ես Գէորք, եւ ամուսին իմ Շաքարս միաբանեցաք Ամենափրկչիս  եւ գնեցաք  զՏանծոլան Ջոչիկին. Ռ սպի(տակի) եւ տուաք ի սուրբ ուխտս. Եւ սպասաւորք  տեղւոյս խոստացան Դ աւր պատարագել զՔրիստոս. Բ աւրն ինձ եւ Բ աւրն Շաքարին.. կատարիչքն աւրհնին ՉԽԲ.

Յարեւմտակողմն ՚ի խաչարձանի յորմի ագուցելոյ կայ հնագոյն եւս արձան, 1211 ամի.

Ես Սարգիս անպիտան քահանայ կանկնեցի զսուրբ Նշանս Քրիստոսի  բարեխաւս ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ շնորհազարդ աշակերտի իմոյ Աշոտոյ. որք երկրպագէք յիշեցէք աղա(չեմ). Ի նմին կողման յանկեան հիւսիսոյ ՚ի տապանաքարի ` արձանագրեալ է թուականաւ 1246 կամ 1248 ամի.

Ի Թվ. ՈՂԵ (կամ ՈՂԷ) փոխեցաւ Մանկուկ… որն ի Քրիստոս. յիշեցէք:

թուի ձգնաւոր կամ կրօնաւոր ոմն փոխեալ ՚ի Քրիստոս: - Ի Հար. Ել. կողմն պարսպի վանացն ` կայ փոքրիկ եւ կիսաւեր մատուռն հանգստարանի Ս. Կարապետ կոչեցեալ, արձանագրաւ 1213 ամի.

Թվ. ՈԿԲ Շնորհիւն Աստուծոյ մեք նուաստ աշակերտք Սեթայ եւ Սիմէոնի Սոսթանէս եւ Մաթէոս եւ Գրիգորէս շինեցաք զսուրբ Կարապետս ի վերայ շիրմաց սոցա. եւ առաջնորդութեամբ սուրբ ուխտիս սահմանեցին Բ ճրագալոյցն վասն հոգոց նոցա եւ այլ ննջեցելոցն որ յայսմ Հանգստարանի:

Յիշատակագիր ոմն յամի 1423 զեկեղեցիս Հայոց Թառոյ անուանէ Ս. Կաթողիկէ, Ս. Աստուածածին, Ս. Յարութիւն, եւ ամենազօր ` Սուրբ Ամենափրկիչ », ընդ այլ Սրբոց: - Ա ' յլ ինչ շինուած կամ մնացուած ոչ նշանակի արդ, զի իսպառ լքեալ է տեղին, եւ խափանեալ ագուգայ ջրոյն որ ՚ի բարձանց լերինն յարեւելից կուսէ գայր, յոր սակս եւ աղբիւր շինեալ էր առ դրամբ վանացն արտաքոյ, որպէս երեւի ցարդ: Յուսալի է մանրախոյզ քննութեամբ յերեւան ածել գէթ սակաւ ինչ եւս նշխար այնքանոյ հռչակեալ մենաստանի, որ ցկէս անցելոյ դարու շէն էր եւ բնակեալ:

Առաջնորդքն ` ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի, յաճախ ՚ի զարմից անտի Մագիստրոսի էին, իբրեւ պայազատք եւ ժառանգք գեղջն եւ կալուածոց վանացն, զորս բաժանէին աշխարհիկք եւ քահանայք տոհմին, եւ ոչ օտարացուցանէին, այլ անագան ուրեմն ՚ի յետին դարս սկսան որոշել եւ բաժանել: - Յերկոսին առաջին դարս շինութեան կամ նորոգութեան վանացն ( այսինքն ՚ի ԺԱ եւ ԺԲ ), ոչ գտանեմք յիշատակ ինչ կամ անուն վանահօր. այլ միայն զի յելս կոյս ԺԲ ին յամի 1170 ՚ի նահատակութեան նորոյ վկային Յովսեփայ ՚ի Դուին (1171), « այր մի Սարգիս անուն բարձեալ զնշխարս Սրբոյն ` տարաւ ՚ի մեծափառ վանքն Հաւուց Թառ, որ է հանդէպ Գառնոյ. եւ եդ անդ փառաւորապէս, յորմէ բազում բժշկութիւնք կատարին ամենայն ցաւոց ՚ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ »: Դաւիթ ոմն քահանայ գրեաց գեղեցիկ եւ սրտառուչ ներբողական գովեստ նահատակին, որում ծանօթ էր, ՚ի խնդրոյ Մխիթարայ ուրումն, որ իցէ թերեւս առաջնորդ կամ միաբան վանացն, եւ հին ընդօրինակող ճառին ՚ի լուսանցս գրոցն որտագոչ գրեալ է. « Ով Սուրբդ Յովսէփ, մեծ մենաստանիս Հայոց Թառոյ ` յորում նշխարք ոսկերաց քոց եդեալ կայ, հաստատութիւն հայցեա ՚ի Քրիստոսէ »: Թուեցուցանէ եւ աղերսական բան մի գովասացին, եթէ էին ՚ի մենաստանի անդ եւ մանկահասակ կրօնաւորեալք, զի ասէ. « Եւ զյառաջատեալսն ՚ի մանկութենէ ՚ի կրօնս կատարման առաքինավաստակ երկոց ` զօրացուսցէ ՚ի դիմամարտութիւն չարասիրին եւ մարմնականացն կամաց եւ կրից »: - Ի սկիզբն ԺԳ դարու յիշի յանուանէ Ա վանահայր եւ մի ՚ի հռչակաւոր վարդապետաց ժամանակին ` որ գտաւ ՚ի ժողովի Լօռւոյ ` յամի 1205, Եղիա « այն որ գեղեցիկ կարգաւորեաց զպաշտօն վանաց իւրոց, որպէս թէ ամենեցուն ընդ մի բերան հնչել, եթէ ցած եւ կամ բարձր, եւ ոչ հարստահարել ընկեր զընկերն ». թուի վասն երգոց ասել զայս պատմիչն Կիրակոս, եւ հմուտ արուեստին ցուցանել զվարդապետն: Թուի նա յետոյ եւ ՚ի բարձր աստիճան եկեղեցական ամբարձեալ, զի Իգնատիոս ոմն ճարտար գրիչ ` գեղեցկանկար մեծի մագաղաթեայ աւետարանի միոյ, զոր ունիմք արդ ՚ի ձեռին գրեալ յամի 1214, ՚ի խորանաձեւ ճակատու սկզբան Յովհաննու աւետարանին գրէ ոսկետառ. « Զաստուածապատիւ եւ զմեծայանուն զվարդապետն Եղիայ, յիշեսջիք ՚ի սուրբ յաղաւթս ձեր, աղաչեմ ». որպէս տեսանի ՚ի նմանահան գունագեղ պատկերիդ: Ստացողք մատենին Թադէոս եւ Հայրապետ կուսակրօն քահանայ ` հարազատ եղբարք, ասեն անդ. « Տուաք գրել եւ նկարել Իգնատիոս գրչի ` ոսկւով եւ երանգ երանգ խառնուածով զարդարեալ, ՚ի վանքս որ կոչի Հաւու Թառ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կաթուղիկէիս եւ մեծահռչակ Սուրբ Նշանիս Ամենափրկիչ անուն կոչեցեալ. յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս հեզի եւ ամենաբարւոյ Պաւղոս վարդապետի, եւ այլ սուրբ ճգնազգեաց եւ համակամ եղբարց. որոց ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած. ամէն. ՚ի տէրութեան տեղւոյս Իւանէի » ( եղբօր մեծի սպասալարին Զաքարիայ ). յիշեն « եւ զփակակալ սուրբ ուխտին Յակովբ ընտիր քահանայ, եւ զՄարկոս ամենագովելի նպաստաւոր մեր սուրբ աղօթիւքն իւրովք, եւ զԵղիայ սրբասէր քահանայ, եւ զԳէորգ եւ զՍարդիկ ծերունի կրօնաւոր ` որ աղերսիւ հայցէ յիշել ՚ի Տէր »: Յիշէ դարձեալ գրիչն « եւ զԵղիայ վարդապետն, եւ զՄխիթար վարդապետն ( թերեւս զխնդրող ներբողինի Նոր վկային ), նա եւ զՆերսէս պատանի աշակերտ Թադէոսի »: - Ի կէս ԺԳ դարու առանց անուան յիշի վանահայրն Հաւուց Թառայ ընդ ստորագրողս շրջաբերականի Կոստանդեայ կաթողիկոսի. եւ յելս այնր դարու ` յամի 1294, Մխիթար եպիսկոպոս առաջնորդ ընդ ձեռնարկողս թղթոյ Ստեփ. Օրպելեան առ Գրիգ. Անաւարզեցի կաթողիկոս: - Ի յաջորդ ԺԴ դարու չգտանեմ յիշատակ ինչ զվանացս. իսկ ՚ի յետագայն յամի 1420, աշակերտօք եւ ընկերակցօք եկն ՚ի կողմանքս Յովհաննէս մեծանուն վարդապետ Մեծոփեցի, ընդ որում եւ Թովմաս պատմիչն, « երկիրպագանել աստուածամուխ Գեղարդեանն եւ առաջին պատկերին Ամենափրկչին, որ եւ դրոշմեալ եղեւ աղօթիւք սուրբ աւետարանչին Յովհաննու ՚ի վերայ սրբոյն Գողգոթայի, ՚ի խնդրոյ Տիրամօր Աստուածածնին. եւ յետոյ պարգեւօք տուաւ Աշոտոյ թագաւորին (?) ՚ի Հոռոմոց թագաւորէն, եւ բերեալ եղեւ ձեռամբ Կուրապաղատ իշխանին: Եւ անդ երկրպագեալ ` հասեալ վախճան կենաց նորա ` վերափոխեալ եղեւ ՚ի կեանս անպատում առ Տէր Յիսուս, որում ըղձայր հասանել: Եւ մեք աշակերտք գոլով նմա եւ հոգեւոր որդիք, Մկրտիչ եւ Թովմաս, եւ նահատակն մեծ վարդապետն Ըռշտունեաց Յակոբ, եւ վարդապետն Մկրտիչ ՚ի Բերկրոյ, ժողովեցաք բազում եղբարս, եւ եդաք զնա ՚ի հանգստարանի Նոր վկային Յովսեփայ նահատակին, եւ Եղիայ վարդապետին, ՚ի մեծահանդէս ուխտն Հայոց Թառ »: - Այս պատմիչ ( Թովմաս ) յիշէ ընդ այլոց եւ զԶաքարիա եպիսկոպոս « Հաւուց Թառայ ՚ի յազատորդեաց » յամի 1443, ընդ ընտրողս Գրիգորի Մակուեցոյ ՚ի կաթողիկոսութիւն, զոր ՚ի զարմէ Մագիստրոսի, որպէս եւ զնախորդսն անյիշատակս, ասէ լինել Սիմէոն կաթողիկոս: Վկայէ ազնուութեան տոհմի նոցա եւ բարուցն ` յիշատակագիր ժամանակակից անդստին յամէ 1423 « հեզահոգի եւ սրբասէր եւ մաքրամիտ մեծազգի արհիապատիւ եպիսկոպոս Տէր Զաքարիա » կոչելով. առ որ կայր ՚ի վանսն եւ « Սարգիս ծերունի պատուական քահանայ », որդի Մեհեւանի եւ Աստղկան, որ ՚ի ձեռն Դաւթի քահանայի որդւոյ Վարդանայ ետ գրել մաշտոց մի եւ ընծայեաց ուխտին »: Յամս 1465 - 88 յիշատակի Յովհաննէս եպիսկոպոս Հայոց Թառոյ: Ա ' յլ ՚ի նախայիշելոյն անկ է համարել զԶաքարիայն. որ յամի 1487 գնեաց յայլազգի տիրողէ կողմանցս ` Ամիր Քեամալ Աբզին պէկ կոչեցելոյ ` որդւոյ Նաւռուզի, որդւոյ Հէյտարի, 5000 դենարի ` գեօղս ինն ` ՚ի կալուած վանացն, որք են Մանկուս (288) Աւանիկ, Կուտիս, Հայոց Թառ, Կուտուց վանք, Աւանասար, Թառնիս, Ս. Սարգիս եւ Կոխդ. եւ վաւերացոյց յետոյ հրովարտակաւ Շահ Իսմայէլի: - Սակաւ ամօք յառաջ քան զսա (1482) յիշի Տէր Սարգիս փակակալ սուրբ Նահանգին Հայոց Թառուց, եւ հոգեւոր որդի նորա « սրբազան եւ ճգնազգեաց Տէր Խաչատուր աբեղայ, որ փոխանորդ եթող զնա կրկին փակակալ սուրբ Ամենափրկչին »: - Ի ԺԶ դարու յիշէ Սիմէոն կաթողիկոս միւս եւս Զաքարիա առաջնորդ ՚ի զարմէ նախայիշելոյն, ընդ նմին եւ զՀամազասպ ազգակից նորին յամս 1529 - 1576, որք զմասն մի վերոյգրեալ գեղորայիցդ կրկին սեփականեցին վանացն, թողեալ զմիւսն ` աշխարհիկ ազգականաց իւրեանց: - Ի սկիզբն ԺԷ դարու առաջնորդ էր Մանուէլ եպիսկոպոս, որ յարշաւանս Շահ Աբասայ (1605) սպանաւ յանձաւս Այրիվանաց. պատմիչն Առաքէլ արժանահաս համարի նմա զպատուհանս, զի այր խրոխտ եւ աղմկաբար  էր բարուք, եւ երբեմն առաքեալ ընդ նմանոյն իւրում: Աստուածատրոյ եպիսկոպոսի Գեղարդայ ` ՚ի Ջուղայ, ՚ի հրաւէր Սրապիոնի վարդապետի յԷջմիածին, յասել սորա « սուղ ինչ եպերական բանս … Հաւուց Թառայ Մանուէլ եպիսկոպոսն իւրովի իսկ յոտին կացեալ ՚ի հանդիսի անդ, բարձրաձայն աղաղակաւ աղմուկ շփոթի էարկ ՚ի մէջ նոցա, եւ խանգարեաց զասելն եւ զլսելն … յորոյ յանհեթեթ ներգործեալ իրակութեանց վերայ խոժոռեալ ամենեցուն որք նստէինն ` տաղտկացեալք ՚ի բաց լքան ամենեքեան »: - Յամս 1610 - 19 յիշի առաջնորդ Համազասպ եպիսկոպոս, որոյ կայ ստորագրութիւն ՚ի կոնդակի Մելքիսեդ կաթողիկոսի առաքելոյ ՚ի Լեհս ՚ի ձեռն Զաքարիայ վարդապետի եւ Դաւթի եպիսկոպոսի ` նուիրակաց: Առ սովաւ Մեսրովպ դպիր Խիզանցի վերստին կազմէ զվերոյիշեալ աւետարանն, եւ ասէ լինել անդ « ՚ի դուռն Ամենափրկչին, եւ է ՚ի ձեռն Համազասպ եպիսկոպոսին. ՚ի թվականութեան ՌԿԷ նորոգեցաւ ». բայց ստացող գրոցն էր Ուստա Թորոս ոմն: - Յետ նորա Մկրտիչ եպիսկոպոս յիշի յամի 1629: Ի կէս ԺԷ դարու Փիլիպպոս կաթողիկոս կարգեաց առաջնորդ տեղւոյս ` զգիտնական վարդապետն Սիմէոն Ջուղայեցի. ապա եկաց Յովհաննէս եպիսկոպոս. որ յիշի յամի 1658: Մատթէոս վարդապետ Ջուղայեցի յիշի յամի 1671, ՚ի վերագրի պահարանի Աջոյ Ս. Թադէի, որ արդ պահի յԷջմիածին: - Յետ սոցա ` Մարկոս վարդապետ առ Յակոբաւ կաթողիկոսիւ. իսկ յետ մեծի ժաժին եւ կործանման եկեղեցւոյն յելս ԺԷ դարու, յիշի յամի 1696 Ստեփանոս վարդապետ: Ի սկիզբն ԺԸ դարու Մաղաքիա վարդապետ ` յամս 1708 եւ 26. առ որով Աստուածատուր կաթողիկոս ձեռն արկ վերաշինութեան եկեղեցւոյ Ամենափրկչին: Սա յաւել գնելով ՚ի կալուածս վանացն այգիս, հողս եւ զՎանանց կոչեցեալ տունն յԵրեւան: Յետ նորա յիշին Յովհաննէս վարդապետ յամի 1745, Ազարիա վարդապետ ՚ի 1749, որք նոյնպէս ստացան նոր կալուածս. թերեւս առաջինն եղեւ ասպնջական Աբրահամու կաթողիկոսի ՚ի շրջել սորա յուխտ վանորէից կողմանցս ` յամի 1731: Յետ կիսոյ գարուն ( ԺԸ ) որպէս թուի ` յասպատակէ Լեկաց լքեալ ամայացան տեղիքն, ընդ որս եւ հռչակապանծ  ուխտս այս. քանզի ժամանակակիցն  Սիմէոն կաթողիկոս  զերկոսին եւս պայմանս տեղւոյն յիշէ իբրեւ ականատես, « Ի մերս ժամանակի, ասէ մինչ էին չէն էր վանքս այս ` զՀայոց Թառու ( գեղջն ) զԹառնիստ եւ զԿուտուց վանքն վեց գանկ մուլքն ( որ է բովանդակն )  առնոյր, մինչ սոքա եւս չէն էին եւ տաճկաբնակ, նոյնպէս եւ Կոխդ գեղն որ չէն էր ` տայր զերեք գանկ մուլքն ( որ է կէս բովանդակին ) սոյն վանքիս, իսկ Մանկունս, Աւանիկ, Քաղբերդ եւ Ս. Սարգիս, զորս ամայի տեսաք մեզ, որոց  զհողն վարէր վանքս այս, իսկ այժմ մինչ գրէաք (1763) ամենեւին ամայի են վանքն եւ գեօղորայքն  ՚ի սպառ. Ո ' հ, ո ' հ  բառ է »: Ցաւէ եւ մեզ հառաչանքս հրաժարեալ ՚ի հրաշափառ  ուխտէս Հաւուց Թառայ, որ յետ այնր ՚ի հարիւր քսանամեայ  ժամանակին ` խաթարեալ  խաւարեալ է անայցելու մնան պատուեալ տապանք նահատակին Յովսէփայ  եւ մեծանուն վարդապետին Եղիայ, հանդերձ այլովքն  յորս յաւէտ որոնելի են հետք եկեղեցեաց ` յիշեցելոց ՚ի վերա  նշանակեալ  Մաշտոցին, զատ ՚ի Կաթուղիկէն եւ յԱմենափրկիչ նշանէն ` Ս. Աստուածածին եւ Ս. Յարութիւն: